Қоршаған ортаның ластануынан болатын зиянның экономикалық бағалануының бар әдістеріне шолу.

1. Автокөлік құралдарының шығарындыларымен ауа ортасының ластануынан болатын зияндар.

2. АКҚ-ң қозғалысы көрсетілген шығарындының бөлінуі

3. Қалдығы аз өндірістің экономикалық тиімділігін бағалау

.

Қоршаған ортаның ластануынан болатын зиян экономикакалық, әлеуметтік және экологиялық болуы мүмкін. Экологиялық зиянда қоршаған ортаның, гидросфераның, флора мен фауна жағдайлары нашарлап ахуалы төмендейді деп түсінген жөн. Ал әлеуметтік зиян адам денсаулығының нагарлауы мен әлеуметтік тұрмыс жағдайының төмендеуінен байқалады. Экономикалық зиянды ластану әсерінен болған келеңсіз өзгерістердің негізгі сипатын ақшалай бағалау деп түсінген дұрыс. Зиянның тигізетін әсері өте кең спектрлі – металдардың коррозияға жылдам ұшырауымен ауыл шаруашылығы өнімділігінің төмендеуімен, флора мен фаунаның құрыумен байланысты адам денсаулығының нашарлауынан басталып шығындарға дейін.

Уақытша типтік әдіспен экономикалық зиянның экономикалық тиімділігін анықтауда осы ықпал етумен келген рецепиенттер мен шығындарға әсер етудің алдын алуға кететін ұсынылған шығындардың ең аз әрі қажетті сапасы жобаланады.

Н.Н.Федоренко, К.Г.Гофманның пікірлері бойынша ластаушылар әрекеті салдарынан келенсіздіктің туындауы, қоршаған ортаның ластану денгейінің көтерілуі, халақ арасында және халық шаруашылыңында экономикалық зиянның қосымша шығындары деп түсінген жөн.

Бұл жероде яғни ауыл шаруашылығындағы зиян ортаның ластану нәтижесінде өнімнің ысырабы экономикалық көрсеткіштер ахуалын нашарлатады.

Кейбір зерттеушілер пікірлері бойынша экономикалық тұрғыдағы зиянды таза табысты пайданың немесе ұлттық табыстың ысырабы деп қабылдайды.

Қоршаған ортаның ластануынан пайда болатын зияннан шығындар 2 бөлімнен тұрады. Олар табиғатты шараларын жүзеге асырудан болатын шығындар немесе экологиялық тепе-теңдіктің бұзылуынан болатын экономикалық зияндар.

Қоршаған ортаның ластануынан пайда болатын экономикалық зиянның құрамына табиғатты қорғау шығындары зиянның өтелу шығындары, уыстан шыққан пайданың алынбаған табыс түрін немесе әзірін де есепке алу қажетті деп сан.аймыз.

Сондықтан табиғатты қорғау шараларын жү.зегеь асырудың экономиткалық тиімділігін анықтаудың уақытұша типтік әдісі мен қоршаған ортаның ластануынан болатын халық шаруашылығына тигізетін экономикалық зиянды бағалау жеңілдетілген рәсімнің негізіндегі формула бойынша мына тәсілді ұсынады:

Ỳ=ỳσf ∑Ạỉmỉ

Мұндағы ỉ-ластаушы

mỉ-көлемі

Ạỉ-біріктірме түріне келтірілген түрлі қоспалар коэф.

Σ –уақытша ықпалға ұшыраған аумақтың аймақтық ерекшелігін есепке алуға мүмкіндік беретін коэф.

f-шығарындының жоғарылығы мен температурасына жылдамдығына байланысты таралуын есепке алатын коэф.

ỳ-шығарынды бірліктердің ақшалай бағалануы

Қалыпты жағдайда фактордың өзгеруінің есептеу нүктесіндегі атмосфераның күйі мынадай болуы керек: барлық зиянды қоспалар жол берілген шаманың нормативінен аспауы керек.

Бұл жерде бір мезгілдегі әсерә емес ұзақ уақытқа деген ықпалы.

Зиянды есептеу формулаларында шартты шамалардың көптігі сондай тіпті есептеулер нақты бола бермейді. Себебі әрбір аумақ өзінше бірігей мұндай жағдайда коэф. нақты дәрежесі өте үлкен болуы керек.

Жоғарыда баяндалған атмосфералық зиянды бағалаудың әдістеменің жақтастары да қарсыластары баршылық. Оның сөзсіз артықшылығы – есептеуіндегі қарапайымдылығы болып тұр. Бұндай артықшылығы оның бір мезгілдегі кемшілігі де болып саналады. Біздің көзқарасымыз бойынша бұл әдістеменің кемшілігінің маңызы аз емес, сондықтан ластану зияны үшін болған төлемді зияннның бағалануымен байланыстырылмайды. Зиянның бағалануы бұл әдістеменің негізінде жүзеге асырылады, оны шартты түрде нәтиженің тәсілі деп айтуға болады, ал төлемді басқа шығын тәсілі бойынша анықтайды

Автокөлік құралдарының шығарындыларымен ауа ортасының ластануынан болатын зияндар.

90-шы жылдардан бастап Еуропа Одағына кіретін Еуропа елдері үшін алғаш рет жанармай нормасының бірыңғай сапасы белгіленді. Сонымен қатер, өте сапалы жанармай өндіруге орай қосымша шығынның енгізілуіне байланысты өте қатаң нормаларға жетудің мерзім кезеңдері белгіленді.

Мотор жанармайының мынадай ластаушы заттектер Pb, C, SO2 шығарындыларына бірінші кезекте әсер. Мотор жанармайының экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету негізгі проблемаларының бірі- көпшілік жағдайда этилденген бензиндерді өткізу б.т. Этилденген және этилденбеген бензиндерге сапа жағынан қойылатын талаптардың елеулі түрде өзгешелігі бар. Бірінші кезекте бұл қорғасынның шоғырлануына қатысты. Этилденбеген бензинді қолдану этилденгенмен салыстырғанда СО шығарындысын бірнеше есе кемітуге мүмкіндік береді. Соның нәтижесінде ауа жанармай қосындысына оттегіден тұратын компоненттердің қосылуынан СО-ның мөлшері азаяды. Дизельді жанармайдың құрамында хош иісті көміртектер мен күкірттің болуы оның жағымсыз мөлшеріне жатады.

Соңғысын 0,5-тен 0,1 пайызын азайтса, күкірт қосындысының және қатты бөлшектердің шығарындысы тиісінше 4-5 есемен 20 пайызға кемиді.

Бақылаудың іс тәжірибесі көрсеткендей мотор жанармайларын өткізудегі мемлекеттік стандарт талаптарына сай келмейтіндері жиі болады.

Ластаушы заттек шығарындысына автомобиль қозғалысы режимінің әсерін алдымен белгіленген және белгіленбеген режимдердің сонымен қатар қозғалыс жылдамдығының арақатынасымен анықтауға болады.

АКҚ ластаушы заттектер шығарындысына әсер ететін ең маңызды деген пайдалану факторларына жататындар:

• жүргізушілердің кәсіби деңгейі

• техникалық жағдай

• пайдаланған кезден бастап жүріп өткен қашықтығы

• АКҚ қолданудағы техникалық пайдалану көрсеткіштері

АКҚ пайдалану процесінде ластаушы заттек шығарындысының өзгеруін бірінші кезекте тудыратын негізгі тетіктер мен агрегаттардың табиғи тозуы.

Екінші бір маңызды проблема – АКҚ техникалық жағдайларының төмен деңгейі б.т.

АКҚ-ң қозғалысы көрсетілген шығарындының бөлінуі

АКҚ типтері	Жанармай түрі	АКҚ құрылымдары	Жанар-май	Қозғалыс режимі	Пайдалану факторлары
Жеңіл авто-көлік	Б БЭ	56 6	2 63	34 19	8 12
Жүк авто-көліктері мен авто-бустар	Б БЭ Д	60 14 49	2 59 5	22 13 33	16 14 13

Атмосфера ауасының ластануы тудырған экологиялық зиян ластаушы заттек шығарындысына пропорционалды. Табиғатты пайдаланудың ақылы принциптері нәтижесінде және келтірілген экологиялық зиянның төлем шамасына сәйкес атмосфера ауасын ластаушылар үшін жауапкершіліктің АКҚ жасаушылар мен жанармай өндірушілер атқарушы өкімет органдары мен автокөлік иелері арасында өзара бөлінуі мүмкін.

Аз қалдықты және ресурс үнемдеуші өндірістің тиімділігі мен дамуы.

Экономикалық дамудың экстенсивті әдістердің басымдылығы қоршаған ортаның нашарлауы мен халық шаруашылығын ресурспен қамтамасыз етудің шиеленіскен проблемасына алып келеді. Табиғат байлықтарын ұтымды түрде пайдалану, әсіресе, табиғи ресурстардың тапшылығы үдеп отырған кезде ресурстардың сарқылуының абсолютті және салыстырмалы жағы пайда болып жатқанда, айналымдағы шикізат ресурстары массасының қолдағы барынан өнімнің санн көбірек алумен қорытындылады. Сондықтан,өндірістік емес

Жұмыстарда және өндірістің өзінде өндірістік тұтынудың соңғы сатысында пайда болып, қалатын қайталама ресурстарды өндіріске әкелу керек.

Бұл үшін ресурс үнемдеуші технология негізінде өндіріс өнімдеріне тиімді тұрғыдағы бағалау мен экономикалық талдау әдісінің жетілдірілуі қажет. Қоршаған ортаның ластануы мен табиғат ресурстарын орынсыз пайдаландың салдарынан экономикалық бағалауды белгілеуге деген қажеттілік туындайды. Қоршаған ортасының ластануынан болған зиянды есептей отырып, қалдықсыз технологиялық процестердің қолданылу шегін кеңейтуді мақсатқа сай жүзеге асыруға алып келеді.

Барлық технологиялық жағдайлардағы процестерді экологиялық үйлесімділік көзқарас тұрғысынан қарастырған жөн болады. Табиғат жүйесінің қалыпты қызметінің белгіленгеншеңбер соңындағы арақатынасын және қоршаған ортаға әсер етуді бұзбайтын осындай өндіріс пен технологиялық процестерді біршама экологиялық деп айтуға болады. Экологиялық емес процестер жоғары техногендік күшті туындатып, қоршаған ортаның жағдайына жағымсыз әсер етеді.

Ары қарай өндірістің дамуы мен оған байланысты қоршаған ортаның проблемасын шешу принципті түрде «қалдықсыз технология» атауына ие болған жаңа тәсілді қажет етуде. Қоршаған ортаны қорғау проблемасының мүмкін еместігін тиімді шешуге оның жаңалығы себепші болуда. Сонымен қатар, экспоненцилдық көлемінің өсуі жағдайында қалдықтарды көму мен зиянсыздандыру, сақтау, қайта өндеу, тек қана пайдаға асыру әдісімен табиғат ресурстарын орынды да ұтымды пайдалану керек.

Өнімдер өндірісіне қалдықсыз тәсілді қолдану идеясын алғаш рет кеңес академик – ғалымдары

Ресурс үнемдеуші технологияны дамытудың басты міндетінің бірі – қалдығы аз және қалдықсыз өндірістің сандық критерийлерін зерттеу болып табылады. Бірқатар салаларда осыған сайма – сай зерттемелер бар, алайда осы уақытқа дейін қалдықтарды анықтаудың әмбебап әдістемесінің жоқ болып тұрғаны.

Экологиялық биотехнологияның келесі саласының негізгі бағыттарына жататындар:

• Қатты қалдықтарды биологиялық өңдеу (ағынды лас сулардың балшығын пайдаға асыру. ҚТҚ өңдеу, қауіпті өнеркәсіп қалдықтарын зарасыздандыру);

• Ағынды лас сулар мен ауаны иісті заттектерден биологиялық тазарту;

• Мұнай және органикалық химия қалдықтарынан ластануынан жерді биологиялық тұрғыдан қайта құнарландыру;

• Химиялық пестицидтерге баламалы ауыл шаруашылығы дақылдарының зиянкестері мен ауруларына қарсы тұратын, қауіпсіз, биологиялық күрестің тиімді құралын жасау.

Биоыдырағыш пластиктерді жасаудың алғашқы қол жеткен табыстары микроорганизмдердің көмегімен іске асты. әлемде тұңғыш рет американ компаниясы биоыдырайтын «биопол» термопластигін жасады. Олар пленкалар, тоқыма емес орауыш материалдар, үлкен сыйымды ыдыстарды шығару өндірісінде пайдаланатын болды. Пластмасса өндірісіндегі ары қарай ілгерілеу түрлі қасиеттері бар полимерлік материалдарда дайындаудың іргелі биотехнологиясын құрумен байланысты.

Экономикалық әсердің енгізілуі мен олардың экономикалық тиімділігін анықтаудың көптеген көрсеткіштері мен бірқатар критерийлері ұсынылды.

Табиғи ресурстарды ұдайы өндіру шығындары үнемі артып отыр, және қоғамдық өндірістегі олардың үлесі де күрт өсуде.

Сондықтан ресурстарды ұдайы өндіруге кеткен шығынды үнемдеу ісі, қалдығы аз және қалдықсыз өндірісті құрған кезде өте маңызды болады. Жекелеген кең орындарында барлау жұмыстарының шығындары ондаған, жүздеген млн теңгемен есептеледі. Соңғы он жылда 1т мұнайдың қорына шыққан шығынның өсімі 2 есеге артып отыр. Сонымен, бұл дегеніңіз барланған басы артық қордың тереңде жатуының өсуіен түсіндіріледі.

Бұның барлдығы кен – геологиялық ахуалдың нашарлауы, әсіресе, алынатын кеннің тереңде жатуы мен кен өндіру өнеркәсібінің нашар игерілген алыс аудандарға қоныс аударғанына байланысты болуда.

Табиғатты қорғау шараларының шығындары маңызды қымбаттау факторлары болып табылады. Табиғатты пайдалану саласындағы табиғатты қорғау шығындарының үлес салмағы барлық күрделі қаржы шығындарының 10% - тен 50 % - ке дейін, ал пайдалану шығындары 10% - тен 20 % - ке дейін өнім шығару бойынша ағымдық шығынды құрайды. Тасымалдау шығындары да қымбаттау факторына қатысты болып отыр. Атап айтқанда, әсіресе шикізат ресурстарын тасымалдау(руда, көмір, газ, мұнай) едәуір қымбаттады.

Қалдығы аз өндірістің экономикалық тиімділігін бағалаған кезде мыналар есепке алынуы тиіс. Соншалықты оларды құру ісі – шикізат саласындағы техникалық – экономикалық көрсеткіштердің ары қарай нашарлап кетуін тежейді. Сонымен шикізат секторындағы қоғамдық өндірістің тиімділігіне болатын келенсіз беталыстың ықпалын тегіс жояды. Қалдығы аз және қалдықсыз өндірісті іске асыру барысында бастапқы шикізатқа шығатын үнемділік маңызы мен технологиясының жүйесі тұрақты өседі. Өйткені тау – кен өндірісінің өзіндік құны мен қор сыйымдылығының өсу процестері қалыпты сипатқа ие болып отыр.

өндіріс қалдықтарын сақтау шығындары өндірілген өнім құнының біршама үлесін құрайтынын атап өткен орынды. әрине, қалдықтарды қаладан алыстау жерге апару мен оны ұстап тұру шығын үлесінің шамасы оны жинақтап үю технологиясын қолдануға көбірек тәуелді болады. Үйінді шаруашылығының құрылысын салу құны мен қалдықтарды сақтаудың ағымдық шығындары олардың өндеу шығыстарынан артып кетуі жиірек кездеседі.

Үйінді шаруашылығын құру қажеттілігі бірталай жер көлемін өз қарауына алуға мәжбүрлейді. Ал, бұл жағдай ауыл шаруашылығына зиян келтіреді. Сондықтан, барлық келеңсіз салдарларды ескере отырып, аңғарғанымыз – қоқыстарды үю экономикалық жағынан тиімді емес екен. Оларды сол жерде өндеп, пайдаға асыру мен қалдықтардан қосымша жер қойнындағы бар өнімдерді алу әлдеқайда арзанға түседі. Сонымен қатар, жаңадан қуатты қазба кен орындарын ашудың қажеті де шамалы болар еді.