Экологиялық дағдарыстан шығудың экологиялық – экономикалық стратегиясы.

Саяси-құқықтық қыры:

Экономикалық қыры:

Әлеуметтік қыры:

Халықаралық қыры:

Адам ғаламшарда қуатты фактор. Енді ол осы ғаламшардағы ең ақылды және сезімтал тіршілік иесі болуы қажет. Өйкені ол парасат иесі – адам ретінде табиғаттың тағдыры үшін өзінің жауапкершілігін түсінуі тиіс. Ғаламшардың болашағы енді өзінің қуаттылығын қалай жұмсайтынымен, оның қоршаған табиғат тынысын терең сезіне алатындығымен байланысты.

Өндіріс өркениетінің дамуына ғана бағытталған сипаты тұтыну үшін болса, онда ол талан-таражға салудың барып тұрған ессіздігі болып табылады. Сонымен қатар, табиғат қорларының сарқылуының өзі қылмыспен парапар ерекше жағдай болып отыр.

Әлеуметтік теорияда-экотехника, экодаму, экобілім, экологиялық тәрбие мен мәдениет т.б. бағыты маңызды орын алуда. Көріп отырғанымыздай, адам қызметінің біршама бөлігін әлеуметтік-экономикалық проблемалар құрайды, сондықтан да қоғамның экономикалық тіршілігін экологияландыру жағы айрықша маңызды. Алғаш рет ғылым ретінде әлеуметтік экологияның жарыққа шығуы 1972-1974 жж. Рим клубындағы баяндамалар болды. Алдымен онда табиғат процестерін және әлеуметтік экономикалық дамудың тенденциясын зерттеу бойынща математикалық еліктеу әдісі қолданылды. Америка ғалымы Джим Форрестердің «Әлемдік экономика» кітабында ғаламдық көптеген компоненттер процестеріне динамикалық еліктеу үлгісімен болжамдар берілді.

Егер өткендегі болжамдар оптимистік сипатқа ие болса, экологиялық заттарды есепке ала отырып, жасалған ғаламдық болжам пессимистік тұрғыда болып отыр. ХХІ ғасырдың ортасына таман барлық минералды шикізат қорлары таусылып бітеді, қоршаған орта шектен тыс ластанады. Рим клубының тапсырысы бойынша Д. Медоуздың жетекшілігімен «Пределы роста» (1972), М. Месарович пен Э. Пестелдің «Человечество у поворотного пункта» (1974), Дж. Форрестер құрастырған еңбектерде негізінен болжамды дәлелдейді. Алыс болашақта емес, нақты осы уақыт ішінде өркениеттің ақырғы заманы болады деген суық болжам алғаш рет айтылды. Сондықтан болар, тап қазіргі проблеманы зерттейтін сол саланың біліміне деген қажеттілік туындап, ғаламдық апатты болдырмау жолдары белгіленуде.

Қоршаған ортаның ерекшеліктерімен адамдық қоғамның бірлесуі мүмкіндігінің рөлін зерттейтін сала-әлеуметтік экология болды. Солай болғандықтан, адамның қызметі өзінің сан қырлылығымен ерекшеленеді, мейлі ол жалпы теориялық мәселелер болсын және әлеуметтік экология болсын, одан бөлініп мына бөлімдер шықты: адам экологиясы, инженерлік экология, геоэкология, урбоэкология, ауыл шаруашылық экологиясы және т.б.

1968 жылы халықаралық беделге ие болған үкіметтік емес ұйым-«Рим клубы» құрылған болатын. Оның мүшелері-ғаламдық экологиялық-экономикалық дағдарысты болдырмау үшін қажетті шаралар туралы, әлемдік бірлестіктерге пайымдауларын ұсыну мен жақын болашақтың болжауын құруды алдарына мақсат етіп қойып отыр. Алғаш рет олар компьютерлік жүйелі талдаудың негізінде және көп деңгейлі иерархиялық жүие теориясының, әлеуметтік және экологиялық жүйенің математикалық үлгісін жасауға әрекеттенді.

1971 ж. Дж.Форрестер «Мировая динамика» кітабында әлемдік дамудың мүмкін нұсқалары есебінің нәтижелерін келтірген болатын. Оның бір-бірлеп шыққан сценарийі бойынша даму тенденциясын ойда сақтау кезінде ол 1960 жылдарға сәйкес табиғи қорлардың тез сарқылып бітуі нәтижесінде қоршаған ортаның ластануы мен өзге де өзгерістерінен адамдардың қырылуы басталды. 20-30 жылдың ішінде жер шарының халқы 1,5-2 млрд-қа дейін төмендейді-міс. Көп кешікпей Форрестердің болжауы сенімді болмай шықты (2030 жылы емес 2006 жылдың өзінде адамзат саны 6,5млрд болмақшы, қордың таусылуы да өте ұзақ мерзімге шегеріліп отырт). Бірақ , соған қарамастан көптеген айқындалған тенденциялар мен қолданылған талдау амалдары өзінің маңызын сақтауда.

Комиссияның (1987) есебіндегі тұрақты дамудың тұжырымдамасына келесі негізгі ережелер кірді.

1. Бүгінгі өмір сүріп жатқан адамдардың қажеттіліктеріне сай болатындай ұзақ мерзімді және тұрақты дамуды сақтауға адамзаттың қауқары жетеді. Сонымен қатар, болашақ ұрпақтың өздерініңқажеттіліктерін қанағаттандыру мүмкіндіктерінен айырмау бүгінгі ұрпақтың міндеті. Басты жағдайы мыналар болып саналады: қолайлы ортаны мекендеу мен экологиялық қауіпсіздікке орай адамдардың құқықтарын іске асырудың әділдігі; орны толмайтын табиғи қорлардың қайтымсыз шығыстарын тоқтату; қоршаған ортаның қажетті сапасын сақтау мен экологияны қалпына келтірудің мүмкіндігі; қоршаған орта мен адамзаттың тектік қорын жоғалтуды жеңіп шығу мен тоқтату.

2. Тұрақты дамудың негізінде ғаламшардың экологиялық әлеуетіне және қолдағы бар ғаламдық қорларға деген қатынаста ұқыпты болу жатыр. Табиғи қорлар саласын пайдалануды шектеудің қажеттілігі абсолютті емес, бірақ ол салыстырмалы және әлеуметтік ұйымдар мен қазіргі техниканың деңгейімен, сонымен қатар адамзат әрекетінің зардаптарын биосфераның жеңіп шығуы қабілеттілігіне де байланысты. Халықтың саны жағынан алғандағы қарқыны мен мөлшерінің болжауы тұрақты дамуға, егер олар өндіріс әлеуетінен экологиялық-экономикалық жүйенің өзгермелілігімен келіссе жол береді.

3. Қайыршылық шарасыз болып табылмайды және ол өз-өзінен келмейді. Тұрақты және ұзақ мерзімді дамуды қамтамасыз ету үшін, барлық адамдарға және бәріне қарапайым қажеттілігін, жақсы өмірге деген үмітін іске асыру үшін мүмкіншклік беру керек. Әлемде қайыршылық созылмалы сипатқа айналып отыр, әрқашанда экологиялық және өзге де апаттардың мүмкіндігі болады. Кедейлік категориясына жататын адамдарға экономикалық өсу кезінде есептелетін үлесін алу үшін кепілдік берілуі керек. Шешім қабылдау процесіне азаматтардың қатысы үшін демократиялық қамтамасыз етілуі тиіс.

4. Көп қаражаты бар адамның өз өмірінің экологиялық жағын ғаламшардың мүмкіндігіне қарай ғаламдық тұрақты дамумен үйлесімді жүргізуді талап етуі. Мысалы, энергия тұтынуын алсақ, ол үшін дамушы елдерге көмек беремін деп, елдің табиғи қорларын шамадан тыс ашкөздікпен пайдалануға жол бермегені абзал.

5. Тұрақты даму үйлесімділік жағдайының өзгермейтінің емес, қайта өзгеру процесін көрсетеді. Капитал салымы бағытталған ресурстарды пайдалану көлемі мен техникалық бағыттағы дамуы бүгінгі мен алдағы қажеттілікпен келісіледі. Тоқ етерін айтқанда, тұрақты дамудың негізінде саяси ерік-жігер жатуы қажет.

Тұрақты даму түсінігі бірнеше қырынан қарастырылады.

Саяси-құқықтық қыры:

-қазіргі демократияның дамығаны (халық үкіметі, конституциялық үкімет, құқықтық мемлекет, шынайы азаматтық қоғам);

-парасатты заң шығару мен салық салу жүйесі;

-әлеуметтік әділеттілік (еңбегіне қарай лайықты төлем, адам құқығын қатаң сақтау);

-заң алдында барлық адамдардың бірдей болуы мен еркіндігін қамтамасыз ету;

-патриотизм бірлігі мен интернационализм, халықтар достығы, қоғам меназаматтың өзара жауапкершілігі;

-мемлекеттік және қоғамдық құрылымдардың қоғамдағы ноосфералық дамуын қамтамасыз етуді үйлестіру.

Экономикалық қыры:

-халық шаруашылығындағы мемлмкеттік, қоғамдық және жеке меншіктің парасатты түрде үйлесімі;

-монополиясыздандыру және өндірушілер мен сатдшылардың еркін бәсекелестігі;

-ғаламшардағы барлық тұрғындардың негізгі тіршілікке қажеттілігін қанағаттандыру үшін жеткілікті мөлшерде мәдени игілікті, өнеркәсіп және ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру;

-жердегі тұрғындардың пайдалы қызметін (әрекетін) тиімді және адамгершілік тұрғыдан ынталандыру.

Экологиялық қыры:

-қоғамның қатарлас эволюциясы мен табиғатты, адм ьен биосфераны, барлықөзгерістерді ноосфераны (ноосферогенез) қалыптастыруға бағыттап, олардың арасындағы салыстырмалы үйлесімділікті қалпына келтіру;

-бүгінгі ұрпақтың негізгі қажеттіліктерін қанағаттандырып қоймай, болашақтың да шынайы тіршілігіндегі мүмкіндікті сақтап қалу;

-теория жүзінде жасалғанды іс-тәжірибеде табиғат ресурстарын тиімді пайдалану әдісімен жүзеге асыру;

-ноосфералық дамудың экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету;

-алдымен қалдығы аз, кейіннен жабық цикл бойынша ойластырылған биотехнологияны жетілдірумен қалдықсыз өндірісті күшейту;

-органикалық отын негізінде жағылатын энергетикадан біртіндеп көздерінің орны толатын баламалы энергетикаға ауысу (күн, су, жел, биомасса энергиясы, жер асты жылуы т.б.).

-табиғатты қорғаудың экономикалық, әкімшілік, құқықтық әдістерін жетілдіру;

-биосферадағы түрлер әр алуандылығын сақтап қалуға тұрақты қамқорлық;

-ел арасында экологиялық тәрбие жұмыстарын, әсіресе жастарға жүйелі түрде жүргізу мен азаматтардың табиғатқа деген ұқыпты қатынасын өз үйіндегісіндей қалыптастыру;

-экологиялық-парасатты кодекстің талаптарын сақтауды мүлтіксіз орындау;

Әлеуметтік қыры:

-жер бетіндегі аштық пен қайыршылықты тамырымен жою;

-балаларға, қарттарға, ауру мен мүгедектерге қамқорлық;

-мектепке дейінгі және мектепте жалпы білім беру, балалар мен жас өспірімдерді тәрбиелеу;

-жалпы қол жететін кәсіби орта және жоғарғы оқу орындарының жүйесін кең түрде дамыту.

Халықаралық қыры:

-бейбітшілік үшін күрес, аймақтық қақтығыстар мен әлемдік жаңа соғыс өртін болдырмау, кез келген қайшылықтарды бейбіт, саяси жолмен шешу;

-барлық елдер мен халықтардың өнеркәсіпте, ауыл шаруашылығында, мәдениет пен ғылымда екі жақты және көп жақты ынтымақтастығы мен әріптестігін қамтамасыз ету;

-экономикалық дамудың түрлі көріністері бойынша әлсіз дамыған елдерге жан-жақты көмек көрсету;

-БҰҰ-ның бейбітшілік пен табиғатты қорғау жұмыстарына белсенді түрде жәрдемдесу.

Көріп отырғанымыздай, тұрақты экодаму түсінігі көп қырлы екен, әлемнің әр түрлі мемлекеттері үшін де көп қырлы. Тұрақты дамудың тұжырымдамасы болашақтағы адамзат қоғамының барлығы біртұтас болуына бағытталған. Сондықтан, ол осымен ерекше маңызды және мәнге ие болып отыр.

3.3. Рио-де-Жанейродағы БҰҰ конференциясы

1992 жылдың маусымында Рио-де-Жанейрода БҰҰ-ның қоршаған орта және даму бойынша ҚОДК-92 (КОСР-92) Конференциясы болды. Оған 179 мемлекеттің басшылары, үкімет мүшелері мен сарапшылары, көптеген үкіметтік емес ұйымдардың өкілдері, ғылыми және іскерлік аумақтың адамдары қатысты.

ҚОДК-92 ашылуына дейін әлемде көптеген өзгерістер болып жатты. Осыдан 20 жыл бұрын Стокгольмде аталған ғаламдық қаіпті тенденциялар бірнеше еселеніп күшейе түсті. Адамзат Чернобыль апатын бастан өткерді, ұлы мемлекеттердің әскери теке тірестері аяқталды, қарусыздандыру мен әскери бюджетті қысқартудың шынайы алғышарттары көрініс берді.

Тағдырдың тәлкегі мен тоталитарлық жүйенің құлайтынын, қщғамдағы және тарихтағы шалт бұрылыстарды ешкім де болжап айта алмады.

Жаңа тарихи ахуалдарға байланысты әлемдегі демократияның дәуірлеуі, шекараның ашықтығы мен ақпараттың бұқаралығы, елдер мен адамдардың экономикалық және олардың ғаламшар ресурстарын пайдаланудағы теңсіздігі мен қайшылығы бірдей еместігін көрсетеді. Конференцияға қатысушының бірі айтқандай:»Егер»салқын соғыс» бай мен кедей елдердің арасындағы қиын соғыстың кіріспесі болса, онда ол трагедиямен аяқталды».

Сондықтан ҚОДК-92 ортақ идеялары ретінде төмендегілер жорамалданды:

- тұрақты даму мен әділетті бейбіт жолда дамыған елдер тарапынан ымыраға келу мен құрбандардың болу шарасыздығы;

- дамыған елдердің сәттілігіне жеткен жолмен жүрудің дамушы елдерге мүмкін еместігі;

- ұзақ мерзімді тұрақты дамудың даңғыл жолына әлем бірлестіктерінің ауысуының қажеттілігі;

- барлық елдердің барлық топтарына осы талаптарға ауысудың қажет екендіктерін түсініп, барынша жәрдемдесу.

Конференция бірнеше маңызды құжаттар қабылдады. Соның ішінде:

- Қоршаған орта және даму жөніндегі Рио Декларациясы.

- Барлық орман түрлерінің тұрақты дамуы мен басқарылуы, сақталуы бойынша ғаламдық консенсустың принциптері туралы мәлімдеме.

- Жақын болашақтың әлеуметтік-экономикалық және экологиялық-экономикалық мәселелерін шешу үшін әлем бірлестіктерін дайындауға бағыттайтын ХХІ ғасырдың күн тәртібіндегі-құжаты.

Сонымен қатар, конференция шеңберінде климаттың өзгеруі туралы Рамалы конвенция мен биологиялық әр алуандылық туралы Конвенция дайындалды. ҚОДК-92 тұрақты даму тұжырымдамасының барлық құжаттары өзінің өткірлік өтімділігімен ерекшеленеді.

Конференция ортадағы климаттың бар проблемаларын танумен және солармен күресудің қажет екендігін көрсетті. Рамалы конвенция 1994 жылы күшіне еніп, 150-ден аса мемлекет оны бекітіп үлгерді. Жылы жай газдарының атмосфераға шоғырлануының қалыпты деңгеіне жету мен оның климат жүйесіне тигізетін антропогенді әсерін болдырмау жөнінде Конвенция алдына мақсат етіп қойды. Сонымен қатар, экожүйенің түрлі ахуалдарға табиғи бейімделуінің мерзімдері халықты азық-түлікпен қамтамасыз етуге төніп тұрған қауіпті болдырмай және оның тұрақты дамуының экономикалық негізін жасайды – деп конвенция қорытынды шығарады.

3.4. Киото хаттамасы (Жапония)

1997 жылдың желтоқсан айында әлем қауымдастығының елдері атмосфераға жылыжай газдарының шығарындылары ғаламдық жылынуға әкелетініне бақылау жасау жөніндегі тарихи келісімді жалғастырды. Оның негізінде заңды түрде міндеттемей, қайта өз еріктерімен 2000 жылға дейін атмосфераға шығарылатын жылыжай газдарының көлемін 1990 жылдың деңгейіне дейін жеткіземіз деген өнеркәсібі дамыған елдердің мәлімдемесі болды. Осы келісімнің экологиялық және экономикалық негізі берік болуы үшін басты үш міндет қалыптастырылды.

1. Қатысушы – мемлекеттер үшін жылыжай газдарының шығарынды көрсеткіштерін және мерзімін шынайы белгілеу.

2. «Міндетті сызбалар мен шараларды» емес, көміртегінің екі тотығының шығарындыларына икемді нарық механизмін қолдану. Атап айтқанда, шығарынды газдарға салынатын салық.

3. Дамушы елдердің бұл шараға шындап қатысуына қол жеткізу.

Қатысушы – мемлекеттер 2008 – 2012 жылдары айтарлықтай көрсеткіштерге қол жеткізулері керек. өйткені, ол оңтайлы шығынмен жаңа технологияны біртіндеп енгізуге молынан мүмкіндік береді және оның салдары компания мен оның қызметкерлері үшін тиісінше бәсеңдеу болады.

Басты өнеркәсібі дамыған елдердің жылыжай газдары шығарындысының ауқымы, (1990 –1995 жж.) 6-дан 8%-ке дейін базалық деңгейінен төмен сараланып белгіленді.

Белгілі бір қызмет түрінен шығарындыларды қысқартуды есепке алуға мүмкіндік беретін ұсыныс енгізілді. Мәселен, ағаш отырғызу арқылы көміртегінің қос тотығын бойына сіңіретін «табиғи сіңіргіштер» құру. Климаттың өзгеру проблемаларын шешуге экономикалық әдістерді енгізуге көмектесу, ағаш отырғызуды ынталандыру т.б.

Екінші тапсырманы орындау келесіде айтылады.

Киото хаттамасында нарықтық тәсілдеменің негізгі элементі белгіленді – компаниялар мен елдер енді бір-бірінен шығарылатын газдардың квоталарын сатып алуға және сатуға мүмкіндіктері бар. Соған қарай квоталар да - өзінің бағасы бар тауар болып саналады. Квотаны сату мен сатып алуды есепке алу банк жүйесіндегі ақшалай қаражаттың есепке алуына ұқсас келеді. Банк өзінің артық ақшасын басқа банкке жоғары процентпен береді. Сатудан түскен табысты банк өзінің қалауынша жаратады. Банк ішіндегі операцияларға қарамастан, қорытындысында ақша балансының шамасы өзгеріссіз қалады.

Ал енді, жылыжай газдарының шығарындысына квотаның сатылуы мен сатып алуының мысалын қарастырайық (1-кесте). Үш елді алайық: А, В және С. Хаттамада белгіленгендей әрқайсысының шығарынды лимиті жылына 150, 100 және 200 млн тоннаға сәйкес болады. Есептеу талдауының мәліметі А. Райсова мен А. Сартбаевадан алынды.

1. Киото хаттамасының екінші міндетінің орындалу мысалы

	Шығарынды өлшемі (млн т)	Квотаны сату (млн т)	Киотаны сатып алу (млн т)	Рұқсат берілген шығарынды (млн т)
А елі	150	20	10	140
В елі	100	-	30	130
С елі	200	20	-	180
Қорытынды:	450	40	40	450

А елі өз мөлшерінің шамасында 20 млн т жылыжай газын сатуды шешті, соңынан өзге себептермен 10 млн т сатып алмақшы. Қорытындысында рұқсат етілген шығарындының шамасы А елі үшін жылына 140 млн т құрайды (150 – 20 + 10). В және С елдері үшін де рұқсат етілген шығарынды осылай есептеледі. Сонымен, алғашқы жалпы лимит шамасының үш елге шығарындысы 450 млн т өзгерген жоқ. Бірақ, алғашқы шығарындылары бұл елдердің бөлінгенінен ерекшеленеді. Мұндай дәлелдеулердің өзгеруі экономикалық тиімділіктен, әрбір жақтардың квота саудасына қатысуымен болып отыр. Оның үстіне бұл мысал «осы шығарындылардан климат зардап шеге ме?» деген сұраққа жауап береді. Квотамен жүргізілген сауда шығарындының көлемін өсірмейді, тек оларды бөліп береді. Бұрындары белгіленген шектеулердің негізін шайқалтпай, қоғам шектеуді орындаудың ұтымды жолдарын табуға мүмкіндік алады.

Киото хаттамасының үшінші міндеті дамушы елдердің қатысуымен байланысты.

Ғаламдық жылыну проблемасын шешу – кезек күттірмейтін талаптардың қатарына жататын маңызды істердің бірі. Бұл іске тек дамыған елдер ғана қатысып қоймай, экономикасы даму үстіндегі елдердің де қатысқаны абзал. Дамушы елдерде жылыжай газдарының шығарындылары жан басына шаққанда біршама кезеңдер мерзіміне дейін аз болады. Ал, атмосфераға шығарылатын газдардың 70% үлесі өнеркәсібі дамыған елдерге келеді.

Мысалы, дамыған А елі жылына 10 млн т көмірқышқыл газының шығарындысын қысқартпақшы. А елі энергия үнемдеуге мол қаржы жұмсады, сондықтан осы салымның әзірге экологиялық жағынан қайтарымы шамалы. Көміртегі қос тотығының жылдық шығарындысының 1 тоннасы 40 долл. инвестициядан келеді. В елі енді ғана энергия үнемдеуге шын ден қойып отыр. Олардың 1 т шығарындысының қысқарғаны 10 долл. болды. Егер де міндеттемелерін тәуелсіз орындаса, онда тиісінше 400 және 100 млн долл. шығарады. Бірақта, А елі 400 шығарудың орнына, өз үйінде 100 млн долл. шығаруы тиіс (10 долл. х 10 млн т). В елінде де осындай тиімді экологиялық жолмен; соның өзінде В елі 100 млн долл. инвестиция алады, ал, А елі (10 млн т х (40 – 10) өз міндеттемесін орындағаны үшін 300 млн долл. үнемдейді. Міндеттеменің инвестициясына байланысты А елдері шаралардың өтеуін сәтті жасайды. В елі өзінің міндеттемесі бойынша шығарындыны 10 млн т қысқартуы үшін 100 млн долл. (10 млн т х 10 долл.) инвестиция қажет болады.

Сонымен, осындай ынтымақтастық бұл елдерге тек инвестиция ғана әкеліп қоймай, пайда да әкеледі.

Сатып алушы елдердің (2-кесте) жаңа технологиялар мен денсаулыққа зиянды шығарындыларға тазалау қондырғыларын орнатуға байланысты олардың атмосфераны ластауын қысқартумен пайда жағы қорытындыланады.

2. Киото хаттамасының екі міндетінің орындалу мысалы

	А дамыған елі	В дамушы елі
ЖГ (млн т) шығарындысын қысқарту бойынша міндеттеме	10	10
Шығарындының бір тонна шығысы (долл.)	40	10
Шығыс қорытындысы	400	100

Сщнымен, Киото хаттамасының шешімі дамушы елдердің экономикасын дамытуға мүмкіндік беретін тәсілдерді кеңінен қолдап отыр. Бірақ, бұл даму экологияға дәлелденіп және алдыңғы қатарлы технологияға бағытталып, тұрақты экономиканың негізінде болуы керек.

Қатысушы елдер былай деп келісті: бірінші кезектегі келіссөзге өнеркәсібі дамыған елдер үшін ғана шектеу белгіленеді. Өйткені, олар жылыжай газдары эмиссиясын атмосфераға шектеудің заңды түрде міндеттемесін алуға келісімін беріп отыр. Шешімнің қорытындысында атмосфераға шығатын жылыжай газдары шығарындыларының көлемі 2008 – 2012 жж. бойынша 1990 жылғы деңгейден жоқ дегенде 5% кем болады деп көрсетілуде.

Тіпті, дамушы елдердің шындап қатыспауының өзінде осы елдер арасындағы атмосфералық эмиссия квотасымен жасалған сауда есебінен шығыстар көлемі әжептәуір түсуі мүмкін. Киото хаттамасының тарихи маңызы ерекше, әрине бұл ұзақ процесс шеңберіндегі алғышарттардың алғашқы қадамы ғана.

3.5. Қазақстанда тұрақты экологиялық дамудың бағдарламасы

2000 ж. ҚР мемлекеті БҰҰ-ның дамыту бағдарламасымен бірге «2001 – 2004 жж. тұрақты даму үшін институционалдық күшейту» атты Қазақстандағы халықаралық жобалардың міндеттері бойынша күрделі және ұзақ мерзімді бағдарламаны қабылдады. Бағдарламаның негізгі мақсаты – тұрақты даму (ТД) институттары арқылы ведомствоаралық және сектораралық кедергілерді болдырмауды жетілдіру. Сонымен қатар, зияткерлік, ақпараттық және тұрақты даму бойынша әлеуетті әрекеттің сарапшылылығын арттыру болып табылады.

Бұл бағдарлама тұрақты даму институттарын дамытуға, басқару жүйесін жетілдіруге, экологиялық қызметтің зияткерлік әлеуетін және ұйымдастырушылығын дамытуға ерекше көңіл бөліп отыр. Бағдарлама шеңберінде талдаулар өткізіліп, Қазақстанның күн тәртібіндегі ХХІ ғасырға тұрақты дамуын зерттеу, сектораралық ынтымақтастықтың кедергілерін жеңуі жөнінде ұсыныстар дайындайды. Сонымен қатар, тұрақты дамудың Ұлттық Кеңесін құруға ықпал етеді. Бағдарламаны басқару комитеті жүзеге асырады, оған министрлік өкілдері мен ведомстволар, донорлар кіреді. Сектораралық басқару үлгісі болатындай оның отырысына Парламент мүшелері мен халықаралық ұйымдар шақырылады.

Ел бойынша оперативті мәлімет базасында ұлттық сарапшылар бағдарлама бойынша жұмыстардың түгелге жуығын атқарады. Алынған нәтижелер Қазақстан жағдайында шынайылығымен көрініп, қаржылай ұсталған шығынды қысқартады.

Тұрақты даму мақсатында қоршаған ортаны басқару жүйесін жетілдіру. Бағдарламадағы негізгі міндеттердің бірі: «Әкімшілік шеңберде қоршаған ортаны қорғау бойынша институттар талдауы мен экологиялық басқаруды жақсарту үшін ұсыныстар дайындау», реформаларды басқару бойынша жобалармен және мемлекеттік тиімді басқарумен және сектораралық ынтымақтастықты нығайту мәселелерімен тығыз байланысты.

Тұрақты саяси даму бағдарламасына жәрдемдесу бойынша жүйелі түрде және түрлі жоспарда болады. Экологиялық жобалар (Ғаламдық Экологиялық Қор, СИЯП, Каспий экологиялық бағдарламасы), «ҚР-ның кедейлікті жеңу бойынша бағдарламасы» мен қоршаған ортаны қорғау бойынша аймақтық әрекет жоспарының арнаулы жұмысшы тобымен, сонымен қатар БҰҰ-ның Еуропа экономикалық комиссиясы (ЕЭК) шеңберінде «нәтижелі экономикалық қызметтің шолуымен өзара бірлестікте үйлестіріліп» жүзеге асырылады.

Тұрақты дамудың жергілікті, ведомстволық, ұлттық және халықаралық деңгейімен байланысты бағдарламалар мен мониторинг жобалары жоспарлы түрде өтіп тұрады.

Қазіргі кезде экологиялық жобалар басымдылығымен көрінуде.

Сарапшылардың зерттеулеріне байланысты осы бағытта Қоршаған ортаны қорғау министрлігінің түрлі комитеттеріне жоспарлы стратегиялық құжаттар мен ұсыныстар дайындалды. Атап айтқанда, ҚР 2010 ж. дейінгіұзақ мерзімді дамуының стратегиясы, ҚР 2005 ж. дейінгі су қорларын пайдалану мен қорғау бағдарламасы, «2003 – 2007 жж. Қазақстан ормандары» мен т.б.

Бүкіл дүниежүзілік министрлер Саммитіне Алматыдағы субаймақтық кездесудің дайындығы бойынша Орталық Азия елдерінің экономика, қаржы және Қоршаған ортаны қорғау министрлері: «Каспий экологиялық бағдарламасының мәртебесін кеңейтуден» «Каспий бассейніндегі тұрақты даму бағдарламасын, Каспий жағалауындағы мемлекеттердің экономикалық бағдарламаларын интеграциялау мақсатымен жаңа технология мен бизнесті дамыту жобаларына» дейін атты шешім қабылдады. Қабылданған міндеттемелерді орындауда мұнай-газбен ластану және Каспий проблемалары бойынша сектораралық комитет әрекет жасайды. Оның мақсаты – Каспий экологиялық бағдарламасын дайындау.

Бағдарлама саны бойынша жобалардың мониторингі және үйлестірмудың Ұлттық кеңесі (ТДҰК) атқарушы орган немесе жеке жоба аясында 21-кезектегі мәселемен шұғылдануы мүмкін.

Халықаралық табиғатты қорғау конвенцияларының ауқымында көп жақты әлеуетті қалыптастыру. Бұл бағыттың негізгі функциялары: қоршаған орта бойынша халықаралық конвенциялардың орындалу рәсімдерін қолдау және бағалап, талдау; ортақ шараларды табу мен үйлестіру, ведомствоаралық механизмнің әлеуметтік және экономикалық бағдарламалар интеграциясы. Бұл келіспеушілікті, қайталауларды болдырмауды, сонымен бірге бюджеттік және донорлық қаржыны пайдалану тиімділігін арттырады.

Конвенция бойынша құрылған әлеуметтік халықаралық ынтымақтастық бөлімінің негізі ретінде Қоршаған ортаны қорғау министрлігіне берілуі тиіс.

Осы тақырыптық бағыт шеңберінде халықаралық және трансшекаралық бірқатар жобаларды жүзеге асыру үшін донорлар тартылады.

Тек қана экологиялық үйлестірудің қажет еместігін, бірақ қол қойылған халықаралық шарттар мен тұрақты дамуға байланысты барлық (конвенциялар, келісімдер, хартиялар мен декларациялар) бекітілгендерді ескерте кету керек. Атап айтқанда, әлеуметтік даму жөніндегі Копенгаген декларациясы (1995 ж.), Күн тәртібіндегі Хабитат (Стамбул мен Найроби декларациясы), Еуропалық энергетика Хартиясы мен энергетика тиімділігі бойынша хаттама және экологиялық аспектісіне сәйкес Бүкіләлемдік мәдени және табиғи мұраны қорғау бойынша Конвенция, мұнайдың ластануынан келген зиянға азаматтық жауапкершілік туралы конвенция және басқалары.

Тұрақты даму үшін ынтымақтастық. А. Сектораралық ынтымақтастық.

Бұл бағыттың мақсаты: Қазақстандық 21-кезекті мәселе мен жергілікті 21-кезекті мәселені зерттеп іске асыру процесін қолдау, Тұрақты Дамудың Ұлттық Кеңесін (ТДҰК) құру және оны қолдау.

2002 ж. Қазақстандық 21-кезекті мәселенің тұжырымдамасы мен Тұрақты Дамудың Ұлттық Кеңесін құру қабылданды. Ол стратегиялық жоспарлау жөніндегі Агенттікпен және Сыртқы істер Министрлігімен өзара тығыз байланыста қызмет жасап отыр.

ҚР Үкіметінің ұзақ мерзімді және орта мерзімді жоспарға байланысты әрекеті министрліктермен және ведомстволармен тұрақты даму бойынша Ұлттық жоспардың қызметін қалыптастыруы мүмкін.

Ғаламдық 21-кезекті мәселенің компоненттерін енгізу бойынша мониторинг өткізіліп, тұрақты дамудың алға басу бағасымен ақпаратты бағдарлама қоса жүзеге асырылады. Осындай ақпаратты БҰҰ-ның Нью-Йорктегі штаб пәтеріндегі интернет-серверіне орналастыру туралы ҚР Үкіметінің қаулысы қабылданды. Бұл Қазақстанның халықаралық арнадағы жағымды имиджін нығайтып, қалыптастыру да өте маңызды.

Осы бағыттың басты идеясы – тұрақты дамудың ынтымақтастығы үшін сектораралық кедергілерді жеңу, барлық секторлар мен салалардың әлеуметтік және ғаламдық әріптестікке өтуі болып табылады.

Күн тәртібіндегі ХХІ ғ. – бұл, бір жағынан қолданыстағы бағдарламалар мен жобалардың үйлестірулері жөніндегі шаралары (мұнда ерекше қаржыландыру қажет емес), екінші жағынан инвестициялық және өз шығынын өзі өтейтін жекелеген тізімдемелер сияқты үлкен жоспарлар мен бағдарламалар, гранттар. 21-кезектегі мәселелер жобалары салааралық және сектораралық сипатымен ерекшеленеді, мысалы:

• жергілікті және трансшекаралық 21-кезектегі мәселелер, Іле-Балқаш бассейнін тұрақты дамыту;

• экологиялық туризм, орнықты мекндер мен қалалар, экологиялық үй құрылысы, жаңғыртылмалы энергия көздері;

• биосфералық резервтер, экологиялық-экономикалық аймақтар, ғылыми серуентоғайлар (парк);

• экологиялық таңбалау мен өнімдерді сертификациялау, технологиялық желі мен қызметкерлердің әлемдік стандартқа өтуі, жалпы сапалы басқару;

• экологиялық бизнесті дамытудың инкубаторы;

• тұрақты даму қорын қайта инвестициялау желісі;

• дамыған елдерге экологиялық қызмет көрсету, сыртқы берешекті жаңғырту;

• тұрақты дамудың заңын немесе кодексі мен заң жобасының ТД үшін мониторингін дайындау, ҚР-ның заң шығару базасы аппаратының куәгерлерін жетілдіру.

3.6 Тұрақты дамудың міндеттерін шешуде экологиялық- экономикалық механизмнің тиімділігін арттыру.

Нарықтық реформаларды тереңдету, ұлттық және аймақтық деңгейде тұрақты экономикалық және әлеуметтік дамумен қоршаған ортаны қорғауды қамтамасыз ету мақсатымен, сондай- ақ өтпелі кезеңде табиғи ресурстарды сарқылмастай тиімді пайдалану үшін экономикалық механизмдерді пайдалану аса маңызды болып табылады, биологиялық әр алуандылықты сақтау, экологиялық қауіпсіздікті сақтау, қоршаған табиғи ортаны қорғау және халықтың экологиялық жағынан денсаулығын қамтамасыз ету. Іс жүзіндегі экономикалық құралдардың бағалануы негізінде олардың тиімділігі мен үйлесімділігін арттыру бойынша шралар қолданып, сондай- ақ арнаулы экономикалық құралдарды әзірлеу керек. Сараптық бағалаулардың және экономикалық құралдарды өткізудің әлемдік тәжрибесінің негізінде олар табиғатты қорғау саясатын жүргізуде маңызды құрал болып табылады.