Су ресурстарын эконмикалық тұрғыдан бағалау және ұтымды пайдалану

1. Судың шығу тегi.

2. Су балансы.

3. Қазақстанның су ресурстары.

Көп бөлiгi мұхиттар мен теңiздерге жиналған су кембр кезеңiне (в докембрийский период) деiнгi жанарту (вулкан) атқылағанда атқылағанда ақтарылған граниттiң магманың кристалдану процесiнiң нәтижесiнде пайда болады. Жердiң үстiңгi жағында ювенилдi су деп аталатын, яғни жер шарының ылғал айналымына алғаш рет енген термалды су көздерi табылды. Бұл су магмадан бөлiнетiн оттегi мен сутегiнен қалыптасты.

Су атмосферада 10 күнге, ал ағында өзендерде 12-16 тәулiкте жаңарып (жаңғырып) отырады.

Салыстырмалы түрде алғанда өзендерде су аз болады, олар жылына 10-12 км3 қатты затты және 3,3 млрд т ерiтiлген заттарды ағызады. Орташа есеппен алғанда әрбiр 125 мың жылда құрлықтың 1 метр жер қабаты шайылып кетедi.

егер жердегi барлық мұздақ еритiн болса, мұхиттың деңгейi 65-70 см-ге дейiн көтерiлiп, көлемi онсыз да аз құрлық судың астында қалар едi.

Алайда, тұщы судың негiзгi қоры мұздықтарда жинақталған. Мәселен, тау шаңдарындағы және Антрактида мен Арктиканың мұздағындағы тұщы судың қоры 97%-ды құрайды. Ал, өзендердегi, көлдердегi және су қоймаларындағы тұщы судың қоры – 3%.

Жердегi судың айналымын қасқаша былай сипаттауға болады: Жер бетiндегi су негiзiнен теңiз бетiнен және өсiмдiктерден (транспирация) судың булануы нәтижесiнде атмосфераға көтерiлетiн су буынан пайда болатын жауын-шашын түрiнде қалыптасады. Оның бiр бөлiгi өсiмдiктер мен хайуанаттар арқылы тiкелей және жанама түрде қайтадан баланады, ал ендiгi бiр бөлiгi жер асты суларын байытса, қалған бөлiгi өзен арналарымен теңiздерге барып қосылады да қайта буланады. (6-сурет)

Трансляцисының немесе теңiздiң бет жағынан баланудың нәтижесiнде бөләнетiн судың мөлшерi әрбiр жердiң жергiлiктi жағдайына қарай өзгередi. Мәселен, теңiзден қашық орналасқан орманды алқаптарда аудан бiрлiгiмен алғанда су теңiз бетiнен буланатыун судан гөрi көп буланады. Өсiмдiк кемiсе, транспирация да кемидi, осының нәтижесiнде жауын-шашын аз болады.

Теңiзден бiрдей қашықтықпен алғанда бiр кендiкте және биiктiкте жылына буланатын ылғалдың мөлшерi:

• тропикалық ормандарда – 1400 мм;

• саваннада – 1000 мм.

Кейбiр авторлардың есебiнше, транспирацияның қарқындылығы:

• 1 га қайыңды орманда жылына – 4700 литр су,

• 1 га шыршалы орманда – 4300 литр су.

Бұл арада 1 га қайыңды орман жапырақтарының массасы (салмағы) 5 тоннаға (құрғақ зат) тең, ал 1 га шыршалы ормандiкi – 31 т.

Жартылай қуаң аудандардағы транспирацияның, жауын-шашынның және өсiмдiк мөлшерiнiң арасындағы тiкелей ара-қатынасы анықталды (Вальтердiң ережесi). Өсiмдiктердi жылына 1 тоннаға арттыратын болсақ, орташа есепппен алғанда жауын-шашын 100 мм-ге артады екен.

Су балансы. Геологиялық ауқымда құрғақтағы су мен теңiз суының арасындағы тепе-теңдiктiң (баланстың) жиi бұзылатынын байқауға болады. Теңiз деңгейiнiң өзгеруi көптеген жағдайларда планетадағы климаттың өзгерiсiмен байланысты болады. Жер бетiндегi және жер астындағы судың флуктуациясын, өсiмдер өзгерiсiн, қар және мұз жамылғыларының ырғағын бақылап қарағанда, 1800-2000 жылда қайталанатын құрғақтағы ылғалдың режимiн байқауға болады.

Шнитниковке жүгiнсек, бiз бүгiгi таңда өте ылғалды континенталдық (құрлықтың) фазадан аөту үстiнде екенбiз. Бұл құрлықтағы судың бiр бөлiгi теңiзге ауысатынын бiлдiредi. Соңғы 80 жылдағы байқау көрсеткендей, теңiздiң деңгейi жыл сайын 1,2 мм-ге көтерiледi, бұл құрғақтағы судың қорын жылына 430 км3-ке кемiтедi. Бұл көрсеткiш Каспий теңiзiне құятын барлық өзендерге де (оның iшiнде Едiл мен Жайық секiлдi (Волга и Урал) аса iрi өзендерге) қатысты. 31 кестеден көрiнгендей, адамзат өз қажеттiлiгiне пайдалынатын судың жыл сайынғы мөлшерi теңiзге тек гидрографиялық желi бойынша құйылатын судың мөлшерiн ескергенде 37,3 мың. км3-тi құрайды екен. Бұдан басқа 13 мың км3-ке тең болатын жер асты суының бiр бөлiгiн пайдалануға болады.