13 Ауыл шаруашылық құстар жұмыртқасы

Жұмыртқаның тамақтык бағалығы, оның құрамындағы толық ұнды белоктар және майлармен, одан басқа да биологиялық бағалы заттармен анықталынады, 42 - кесте.

Кесте 42 - Әртүрлі құстар жұмыртқаларының химиялық құрамы

Құстар түрі	су	Протеин	Май	АЭЗ	Күл	100 г жұмыртқаның калориясы, кал
Тауықтар	72,5	13,3	11,6	1,5	1,1	158
Үйректер	70,1	13,0	14,5	1,4	1,0	184
Қаздар	70,4	13,9	13,3	1,3	1Д	180
Күрке тауықтар	72,6	13,2	11,7	1,7	0,8	165
Мысыр тауығы	72,8	13,5	12,0.	0,8	0,9	170

Әдетте тауық жұмыртқасы, ұзындығыңың көлденеңіне қатынасы орташа алғанда 1:1,32 эллипс түрлі болып келеді. Бір ұшы сүйрленген, екіншісі мұқалдау. Түрі осы көрсеткіштерден тым басқалау келген жұмыртқалар, машинада қыйын сортировкаланады және ыдысқа да нашар жайғастырылады.

Жүмыртқа үш негізгі бөлімдерден тұрады: белоктан (54-60%), сары уыздан (28-32%) және қабықтан (11-14%). Қабығы-құрамына көмір- қышқылды және фосфор қышқылды кальций енетін, әкті қабык.

Коллаген типтес органикалық заттар үлесіне 4-5% келеді. Сырт қабығының түсі құстың түріне және тұқымына байланысты.

Жұмыртқалағыш тұқымдас тауықтардікі ақ, ет бағытындағы тұқымдас құстардікі әралуан түстес-сабан сарығыштан срға дейін. Үйрек жұмыртқалары, әдетте ақ түстес, кейде жасылсьшақ, күрке тауықтікі - қызыл қоңыр дақпен көптеп жамылған. Сапалы жұмыртқаның сырт қабығы қатты, таза және майда болады. Қабықтың қалыңдығы тұрақты болмайды және де бірқатар факторларға байланысты (жыл кезеңі, азықтандыру дәрежесі, тұқымы, қүстардың жекеше ерекшеліктері және т.б). Жұмыртқа жолының (яйцевод) функциясы бұзылса, қабық ақауланған, кедір-бұдырлы болады да, оның сақталуын тұрақсыз етеді. Кейде қабық сыртында органикалық заттардың біркелкі үлестірілмеу себебінен мәрмәр және ақшыл келген таңба пайда болады, дегенмен бұл жұмыртқаның бұзылу көрсеткіші емес.

Жұмыртқаның сырт қабығында көзге ілікпес тесіксымақтар (поры) болады, ол арқылы газ алмасуы өтеді. Оның саны (1 см² 100-150) жұмыртқаның мұқылдау үшында көп. Бұл жерде, жаңа тапқан жұмыртқаның тесіктері арқылы ылғал бөлінуінің және ішіндегісінің салмағының төмендеуінің себебінен пайда болатын, ауа камерасы жайғасқан. Жұмыртқаны сақтау барысында ауальі камера (пуго) үлкейеді.

Қабықтың үсті үлпекті қабыршықпен жамылған, оның құрамында белок болады. Қабық үстіндегі қабыршық жүмыртқаға микрофлоралар енуін қыйындатады. Жаңа ғана тапқан жұмыртқаның қабығы мөлдірлі, өрі қарай қабыршықтың біртіндеп кебуінен күңгірттенеді, ал үсті қабыршықты алып тастағанда-жалтырлы болады.

Жұмыртқаның желінетін бөлігін көптен белок құрайды. Ол төрт қабаттан тұрады-сыртқы сұйық, орта-тығызды, ішкі сұйықты және ішкі градинкалар (сарыуызды екі ұшынан керіп, жұмыртқа ортасында ұстап тұратын ақзаттық денешік). Жұмыртқаның ішінде жүмыртқа сарыузын екі ұшынан керіп және оны дәл ортасында ұстап тұратын ақзат бар. Жұмыртқаны сақтау барысывда тығыз белок сұйылады, ақзаттың денешігімен (градинкамен) байлануы әлсірейді де, сарыуыз жеңілдеп, жылжып сырт қабыққа жақындайды (кептірілуі). Бұл өзгеріс жұмыртқа сапасының көрсеткіші ретінде қаралады. Белок өте ұсақ келген қуыстардан (ячеек) тұрады және олар толық құнды овоальбуминмен толтырылған (70%), былғағанда қою мөлдірлі көбіксымақ құрайды.

Одан басқа белок құрамында овомукоид, кональбумин, лизоцим және муцин барлығы анықталған. Лизофим бактериоцидтік қасиетімен ерекшеленеді, әйткенмен белок сарыуызмен араласқанда оны жоғалтады.

Көктемде және жазда алынған жұмыртқаларда лизоцим көп. Айтып кететін жағдай, мукоидтің қүрамында антифермент бар, ол асқазан шырынының (трипсин) қорыту күшін әлсіретеді. Осы себептен жұмыртқаны шикі күнінде тамаққа пайдаланғанда, белоктың 30% дейін мөлшері қорытылмайды. Жалпы алғанда шикі жұмыртқаны көп жеу, ағзада зиянды.

Қызумен өңдегенде антифермент ыдырайды да, белоктар жақсы қорытылады, таза белоктың рН 7,2-7,6, ал сақтау барысында бұл көрсеткіш 8,2 дейін жоғарлайды, ол шіріту микрофлоларының дамуына қолайлы жағдай.

Сарыуыз - жұқалы келген мөлдір қабықтың ішіне алынған қою масса. Ол сарыуызға шар формалы түр беріп, белокпен араласуына кедергі жасайды. Сарыуыздың түсі ақшыл-сарыдан күнгірт-қызыл сарыға дейін болуы мүмкін. Бұл көрініс сарыуыздың құрамына, ағзаға азықтар арқылы енетін, каротиноидтың мөлшеріне байланысты болады. Сарыуыз кезектесіп жайғасқан қабаттардан түрады: ақшыл және қоңыр. Нағыз ортасы ақшыл-сары массамен толтырылған. Сарыуызда ұрықтық табақ (зародышевый диск) жайғасқан. Ұрықтанған жүмыртқада оның түрі ақшыл дөңгелек табақ (3-5 мм), ал ұрықтанбағанда оның мөлшері төмен болады.

Сарыуыздың құрамында толық құнды белоктар (вителлйн -78% және левитин -22%) және жұқалау эмульсия түстес келген ежәптіәуір мөлшерде май (оның сіңіруін жоғарлатады) бар. Сарыуыз биіктігінің оның диаметріне қатынасын сарыуыз индексі, немесе майысу коэффициенті деп аталады.

Жүмыртқаның сапасын анықтауда бұл көрсеткіштің маңызы бар. Жаңа тапқан жұмыртқада оның мәнісі 0,48-0,5, ал сақталғанда ол 0,25-ке дейін төмендейді.

Ағза дұрыс өсіп өнуге, жұмыртқаның құрамында барлық қажетті заттар бар, 43 - кесте.

Кесте 43 - Әртүрлі құстар жұмыртқасының химиялық құрамы, %

Құстар түрі	су	Протеин	Майлар	Көмірсулар	Минералдық заттар
Жұмыртқа ішіндегісі
Тауықтар	73,6	12,8	11,8	1,0	0,8
Күрке тауықтар	73,7	13,1	11,7	0,7	0,8
Мысыр тауығы	72,8	13,5	12,0	0,8	0,9
Үйректер	79,7	13,7	14,4	1,2	1,0
Қаздар	70,6	14,0	13,0	1,2	1,2
Сарыуыз
Тауықтар	48,7	16,6	32,6	1,0	1Д
Күрке тауықтар	48,3	16,3	33,3 _	0,9	1,3
Мысыр тауығы	49,2	16,0	33,0	0,8	1,0
Үйректер	44,8	17,7	35,2	1,1	1,2
Қаздар	43,3	18,0	36,0	1Д	1,6
Белок
Тауықтар	87,9	10,6	0,03	0,9	0.6
Күрке тауықтар	86,5	11,5	0,03	1,3	0,7
Мысыр тауығы	86,6	11,6	0,03	1,0	0,8
Үйректер	86,8	11,3	0,08	1,0	0,8
Қаздар	86,7	11,3	0,04	1,2	0,8

Сақтау барысында жұмыртқа құрамындағы өзгерістер. Дені сау құстан алынған және жаңа тапқан жұмыртқа, әдетте микрофлоралардан таза келеді. Дегенмен де оның қабығында әртүрлі бактериялармен ежептәуір мөлшерде тұқым себілетіні белгілі.

Жұмыртқа ішіне микроорганизмдердің кіріп тарауының жылдамдығы ауаның температурасынан, ылғалдығынан және қабығының ыластану дәрежесінен және т.б. байланысты. Жұмыртқаны сақтағанда, оған бактериялар және зең спорасы енеді. Бұл микроорганизмдер өмір сүруі барысында жұмыртқаның құрамына өзгерістік әсерлерін тигізеді: белок сұйықтанады, су сыяқты болады, сарыуызы қарайыңқырап тығыздалынады.

Белоктардың ыдырауынан көп мөлшерде газдар пайда бодады да, жұмыртқа тамақтыққа жарамай калады. Зең спорасы әдетге қабық астында ауалы камераға жақындау жерде білінеді және сол орында, жақсы көрінетін қаралау, сұрлау, сұрғылтгау келген тығыздалынған дақ пайда болады, Қабық астындағы қабықшыда спорлардың әрі қарай дамуы және белок құрамында ірі колониялар құрып, жұмыртқаның көп бөлшегін (үлкен дақтар), немесе түгелдей жұмыртканы жабады (тумакшіріген жұмыртқа).

Овоскоптан өткізіп қарағанда, бұл дақтар жарыққа көрінбейді. Жұмыртқа ішінде жұқпалы аурулардың қоздырғыштары да болуы мүмкін (туберкуллез, салманеллез және т.б.). Салмонелл топты бактериялары көбінесе суда жүзгіш құстар жұмыртқаларында кездеседі, осы себептен ветеринарлық-санитарлық ережесі бойынша, үйрек және қаз жұмыртқасын сату жүйесіне жіберуге тыйым салынған. Мұндай жумыртқалар тек қана наубайхана өндірістерінде, өте жоғары қызумен өңделінетін ұннан дайындалынатын өнімдерде пайдаланылады. Үйрек және қаздар жүмыртқаларын, басқа үй құстарының жұмыртқаларымен бірге түйіп жайғастыру жіберілмейді.

Жүмыртқаны сақтау барысывда, оны тапқаннан бастап толық қүрғауына дейін ылғалдығы булануы (үшу) себептен, салмағы жоғалады (усушка-кеуіп кету). Кеуіп кетудің нәтижесінде ауа камерасының көлемі үлкейеді. Кеуіп кету жоғарланған сайын, жұмыртқаның үлесті массасы төмендейді. Ауалы камераның (пуго) көлемі және жұмыртқаның үлесті массасы оның «жасын» анықтайтын көрсеткіш ретінде қолданылады.

Жұмыртқа-тез бұзылатын өнім, сол себептен оны дұрыс сақтау режимінің тәжірибеде маңызы өте зор. Жұмыртқаларды түрі және категориясымен бөліп таза ағаш, немесе картон жәшікке салады. Ағаш жәшіктерге әрбір қатары ылғалдығы 15% жоңқамен бөлінген төрт қатар етіп 720 жұмыртқа сыйғызады. Картонды жәшіктерге 360 жұмыртқа сыйады, қабаттар арасын әдейіленген төсеммен (гафрированный) бөліп, оларды алты қабат етіп жайғастырады.

Сақтауға жіберілетін жүмыртқалар ескірмеген, жақсы сапалы және ешқандай ақаусыз болуы қажет. тез бұзылады, әсерісе жылдың жылы кезеңдерінде, сондықтанда оларды сақтамайды. Жұмыртқа басқаша иістерді бойына тез сіңіреді, осы себептен де оларды сақтайтын қойма таза болуы абзал. Жәшікке салынып, сақтауға түскен жұмыртқаларды алдын ала 2-3° дейін салқындатады, содан соң сөрелеп жайғастыра, суыту камерасына жібереді. Ауаның алмасуын қамтамасыз ету мақсатпен, жәшіктерді араларына қалыңдығы 5 см білте тақтайша қойылған ағашты тордың үстіне орналастырады. Сөреленіп жайғастырылған жәшіктермен қабырға арасында көлденеңі 30-40 см жүретін жол қалдырады. Сақтау кезеңінде қоймадағы оптималды температура 1° тан минус 2-2,5°, ауаның салыстырмалы ылғалдылық мөлшері 85-88% дейін. Сақтау барысында, овоскоптау арқылы жұмыртқаның сақталу ережесін және сапасын бақылап отырады.

Суыту камерасында жұмыртқаларды сақтау ұзақтығы 6-7 айдай. Суыту қоймалар болмаған жағдайда, жүмыртқаларды әк ертіндісінде сақтайды. Бұл әдіс жұмыртқаны қоршаған ортаның ауасы және микро-флорамен түйісуден бөлшектеуге негізделген.

Бұл мақсатпен қоймада резервуарлар жасайды (кірпішті, бетонды, ағашты). Оған 10% өктің ертіндісін құйады да, жұмыртқаларды салады, бұл ертіндіде оларды сақтау мерзімі 4-5 айдан артық болмауы тиіс. Мұндай жұмыртқалар әктелген деп аталынады. Олар өзіне тән дәмді болып келу себептен, негізінен тәтті тағамдар дайындайтын өндірістерде пайдалынады. Кейде жұмыртқаның сырт қабығын минералды маймен жағады (трихлор-этиленмен парафиннің қосындысы), ол бұзылмаудан 3-4 айға дейін сақтайды.

Жүмыртқаларды тауарлау. Шаруашыльщтардан жұмыртқаны мемлелсетке сатып алу, алдын ала жасалған келісім-контрактация бойынша дайындау ұжымдарымен жүргізіледі. Диетикалық жұмыртқалар сату орнына тура тапсырылады. Жыйналған жүмыртқаларды жұмыртқа сорттайтын машинамен сорттайды. Сорттау барысында жұмыртқаларды сырт қараудан және овоскоптаудан өткізеді. Овоскоптау арқылы жұмыртқада ақау барлығы, белокпен сарыуыздың жағдайы және ауа камерасының мөлшерін білуге болады. Жұмыртқа сорттау машинасы жұмыртқаларды екі категорияға бөледі: бірінші және екінші, одан кейін мөрмен (штемпель) таңбалайды. Тауық жұмыртқаларьш-диетикалық, жаңа тоңазытылған жөне әктелген деп үшке бөледі.

Диетикалық жұмыртқаларға, мүздатқышта, немесе әкте сақталмаған, жұмыртқалағаннан кейін жеті тәуліктен кем емес уақытта сатуға түскендер жатады. Оларды екі категорияға бөледі: бірінші категорияға салмағы 54 г кем емес, қабығы таза және бүтін, биіктігі 4 мм артық емес, ауа камерасы тұрақты жылжымайтын, сарыуызы берік, болар болмас көзге түсерлік және дәл ортада жайғасқан, белогы тығыз жұмыртқаларды енгізеді. Екінші категориялы жұмыртқалар жоғары аталған көрсеткіштер талабына сай және салмағы 44 г кем болмауы керек.

Қоймада, немесе тоңазытқышта -1°-2° температурада 30 тәулікке дейін сақталған жаңа жұмыртқаларды екі категоррияға бөледі. Бірінші категориялы - салмағы 48 г кем емес, қабығы таза, қатты және бүтін, тығыз, сәулеленетін белокты, мөлшері 7 мм аспайтың және жылжылмайтын тұрақты ауа камералы жұмыртқалар. Екінші категорияға, салмағы 43 г кем емес, қабығы аздап қана (бірлі нүкте түстес) ластанған, ауа камерасы жылжымалы, биіктігі 13 мм аспайтын, жақсы көрінетін және жеңіл ауыспалы сарыузды, нащар сәулеленетін, кейде суы көп белокты жұмыртқаларды жатқызады.

Тоңазытылған және әктелген жұмыртқаларды да екі категорияға бөледі. Біріншісі - таза, қатты және бүтін қабықты, ауа камерасы аздап жылжымалы, биіктігі 11 мм аспайды, сарыуызы аздап көзге түсетін, төзімді, кейде орталық орналасуынан біршама ауытқыған, белок беріктілігі жеткіліксіз, сәуленетін, салмағы 48 грамнан кем емес жұмыртқалар.

Екінші категория - салмағы 43 г кем емес, таза, қатты және бүтін қабықты (бөлек нүкте түрлес аздаған ластану жіберіледі), ауа камерасы жылжымалы, биіктігі 13 мм аспайтын, сарыуызы жақсы көрінеді, жыл-жыйды; белогы сәулеленеді, кейде суы көптеу жұмыртқаларды енгізеді.

Өнімділік сапалығы жақсы, салмағы 43 грамнан төмен жұмыртқаны ұсақтарға жатқызып, өндірістік өңдеуге, немесе қоғамдық тағам жүйесіне жіберіледі.

Бойында ақауы бар жұмыртқаларды - тамақтық, бірақта сапасы толық емес және техникалық бракты деп екіге бөледі (22- сурет).

Сурет 22 - Жұмыртқа

1- өнімділік сапалы (а-бірінші; б-екінші категориялы); 2 - сапасы толық емес (ауа камерасы жүмыртқа биіктігінен 7₃ тен жоғары, б сарқу (выливка), в - кішкентай таңба, г - кептіріңкілеу; 3 - тамақтыққа жарамсыз (а - қанталаған (красюк), б - қанды жүзіктес, в - үлкен таңба, г- шіріген жұмыртқа (тумак).

Сапасы құнды емес тамақтық жүмыртқаларға - ауа камерасы жұмыртқа биіктігінен ¹І_Ъ тен жоғары емес, кабығы зақымдалған, бело-кпен сарыуызы жекеленіп жылжыған, кептіріңкіленген, қабық астында ұсақ таңба барлары жатады. Мұндай сұмыртқаларды жедел түрде кондитерлік өндірістерге өңдеуге жібереді. Техникалық бракты жұмыртқаларға - қан жүзікті ақауы бар (ұрықтың дами бастағанын көрсетеді), шіріген иісті және т.б. жатады.

Сатуға түскен құс жұмыртқалары міндетті түрде ветеринарлық қараудан өткізіледі. Егерде жұмыртқалар, құстардың жұқпалы ауруымен жәйсіз жағдайдағы шаруашылықтан әкелінген болса, оларды 100° тем-пературада 13 минут залалсыздандырады, немесе малдәрігер қызметкерлерінің нұсқауы бойынша жұмыс жүргізеді.

Бал. Басқа азықтық өнімдермен салыстырұғанда балдьщ артықұшылығы ерекше зор. Ол сүйкімді дәмдік қасиетін былай қойғанда, құнды дәрулік зат болып табылады. Бір сөзбен айтқанда ара балы табиғаттың ғажайып сыйы. Бүгінгі таңда ғылыми зерттеулер дәрігерлер мен философтардың ара балын ұзақ өмір сүру диетасы деп есептеп, сонша жоғары бағалауының негізсіз емес екенін дәлелдеп отыр. Лабораториялық зерттеулер, эксперименттік деректер жөне клиникалық байқаулар негізінде балдың құрамы өте күрделі екені анықталады. Оның құрамында глюкоза, левулеза, витаминдер, ферментгер, органжалық қышқылдар, микроэлементтер, минералдық, горморндық антибактериялық затгар мен басқа да адам организміне қажеті жүзден астам құнды компонеттер бар.

Кесте 44 - Әртүрлі текті балдың химиялық құрамы және кейбір қасиеттері

Балшырын (нектар) көздері ШатырлыларҚарамықБұршақ тұқымдастаролЖөкеАйқыш гүлділерорташаКөрстекіштер Күнбағыс Бал құрамында, балшырын тозаңы Раушан гүлдер балға шағып есептегенде канттар глюкозалар фруктозлар сахаразолар су күл 64,1 95,5 47,2 48,5 1,43 19,2 0,11 72,5 - 41,7 - 1,82 18,2 - 73,0 89,4 43,9 47,7 1,19 19,8 0,19 67,0 91,1 46,7 45,4 1,79 19,1 0,14 72,7 89,6 45,2 44,9 1,44 18,1 0,20 71,6 89,8 44,5 44,5 5,43 19,2 0,28 74,8 90,5 45,6 50,4 1,33 17,8 0,21 - 89,3 44,3 41,2 2,25 18,2 0,16 Жалпы қышқылдығы 29,6 24,3 33,4 40,5 37,4 15,8 31,5 42,3
Пәрменді қышкылдық бірлігі, рН (балға шағьш есептегенде)	3,51	4,03	3,96	3,76	3,76	4,94	3,72	4,7
Сілті бойынша беферлік сиьшдылығы, м-экв/кг	10,5	8,10	12,4	13,5	15,0	5,50	10,5
Түсі бойьюша әртүрлі үлгілер арақатынасы, %; кара қоңыр	50	43	58	93	57	30	38
ақшыл	50	57	42	7	43	70	62	-

Бал арасы - табиғи дәрі-дәрмектердің қайнар көзі. Одан алынатын бал ара уы, перга, аналық сүтше, балауыз және ара желімі сияқты өнімдер қазіргі медицинада кеңінен қолданылады.

Бал өте қроекті, организмге жақсы сіңетін шипалы өнім. Оның құрамында адам организміне қажетті алпысқа жуық зат бар. Балдың құрамында көптеген минералды тұздар, органикалық қышқылдар, витаминдер, химиялық заттардың алмасуын күшейтетін ферменттер мен белок бар. Бұдан жүздеген жылдар бұрын-ақ адам баласы балдың шипалық қасиетін жете түсінген. Оның адам организміне тигізетін пайдасы ғылым жүзінде де дәлелденіп отыр.

Медицинада асқазан, бауыр, бүйрек, жүрек, өкпе және жүйке ауруларына, сондай-ақ суық тигенде, басқа да толып жатқан дерттерге қарсы ойдағыдай қолданылып келеді. Тек қант диабетімен ауыратын адамдар мен семіз адамдарға ғана бал жеуге болмайды.

Алыну және өңделуіне қарай бал балауыздық және ағызылатын бал болып екіге бөлінеді. Ұяларға қүйылып, ауыздары балауыз қақпақтармен жабылған бал - балауыздық бал деп аталады.

Балдың кейбір сорттарын түсі, хош иісі мен дәмі арқылы ажыратуға болады. Оның түрлі сорттары бір-бірінен тек түсі арқылы ғана емес, басқа да көптеген ерекшеліктерімен ажыратылады. Мысалы, ақ қарағаңның балы түссіз, яғни су сияқты мөлдір болады. Егер осындай бал жиналған ара балауыздарына көз салсаңыз, олар бос тәрізді болып көрінеді, ал банкадағы мүндай бал шыныдай мөлдіреп түрады.

Мөлдір бал жоғары сапалы бал қатарына жатады. Алайда, қоңыр, балдың құрамында минералды ұздар, темір, мыс, марганец көп болады. Сондықтан организм үшін мөлдір балдан түрі қоңыр бал құнды деген пікірлер де бар.

Бал хош иісіне қарай да сортқа бөлінеді. Оның кейбір сорттары ерекше нәзік, жағымды иісті болып келеді.

Ара балауызы. Балауыз дегеніміз - араның балауыз өндіретін безінен шығатын өнім. Ара балауызы қатты, тез жұмсаратын өте жақсы зат. Оның халық шаруашылығындағы маңызы өте зор және өнеркәсібіне кеңінен қолданылады.

Балауыз сумен және басқа сұйықтармен бірікпейді. Суға және глицернинге ерімейді, спиртке салғанда да өте нашар ериді.

Өндірістік әдістер бойынша балауыздың төрт сорты: омарталық, престелген, экстрактілік және ағартылған сияқты сорттары бар. Омарталық балауыз ең жоғары сортты, сапалы деп есептеледі. Оны ба-лауызды таптау және престеу құралдарының көмегімен тікелей омартаның өзінде, балауыздың шикі затын өңдеу кезінде алады.

Престелген балауыз - балауыз өңдейін заводтарда жасалады. Экстрактілік балауыз - балауыздардың ішіндегі нашарлауы. Ол экстрактілік заводтарда балауыз шығаратын заводтың қалдықтарынан өндіріледі. Ағартылған балауызды күнге қыздырып ағарту жолымен немесе химиялық жолмен өңдеу әдісімен алады.

Кесте 45 - Ара балауызының құрамдық және қасиеттілік көрсеткіштері

Көрсеткіштер	Балауыз
	балауыз жапқыштар ынан (забруса)	омар-талық сары	өндіріс тік	экст-ракция-	кұрамында бал ара желімтегі (прополис) көп
1	2	3	4	5	6
Қышқылдық сан	19,0	18,6	20,2	14,1	33,6
Сабындану саны	95,6	93,2	87,4	77,4	143
Эфирлі саны	76,6	73,8	67,7	63,5	110
Сан қатынасы	4,02	3,88	3,4	4,4	3,28
Ерітілу темпера-турасы, °С	64,3	63,7	63,5	68,0	62,4
Қату темпера-турасы, °С		62,7	61,8	70,5	60,8
20°С-та тығыз-дығы, кгм3	962,8 .	960,0	960,2	954,0	981,0
75°С-тасыну көрсеткіщі	1,4408	1,4477
20°С-та қатты-лық коэффици-енті, см/мм		9,5	5,64	0,98
Иодтық сан	-	10,2	П,7	18,2	15,6
Пенетрация, мм		3,7-7,7	5,6-11,0	2,6-11,6
Түсі	Акшыл-сары, сары	Сарыға дейін	Сары-сұрлы	Сұрлы, қаралау сұрлы	Сары, жасылдау

^!

20 °С-та жұк 500 г., 20 °С-та жүк 100 г.

Балауыздың тамаша қасиеті ерте заманнан-ақ адамдардың назарын аударады. Ежелгі Египетте оның құрбан шалған кезде кеңінен қолданылғаны анықталған. Ертедегі Рим мен Грецияда мереке күндерінде құдайлардың құрметіне мазарларда балауыз шырағданы жа-нып түрған. Революцияға дейінгі Россияда да шіркеуде шырақ жағу үшін орасан көп балауыз жұмсалған.

Балауыз медицинада да үлкен орын алады. Пластырлар, майлар және кремдер тек қана ара балауыздарынан дайындалады.

Балауыз косметикада да кеңінен қолданылады. Ол сіңімді, түтқыр, тазартқыш, ағартқыш кремдердің, бетті сылайтын майдың, көптеген косметикалық дәрі-дәрмектің қүрамына кіреді.

Прополис ара семьясы үшін роль атқарады. Аралар прополиспен тесіктен үяға кіретін жолды тарылтады. Сондай-ақ ұяның жарықтарын бітейді. Ұялардың қиюларына рамалардың иіндерін бекітеді. Бал мен гүл тозаңына қойма болатын және личинкаларға тербетпелі орын үшін қызмет ететін балауыз ұяшықтарын өңдейді. Омартаға келіп кірген және араның уымен уланған кесіртке, жылан, тышқандарды аралар прополиспен орап тастайды. Сөйтіп омартаның мыңдаған түрғын араларын жағымсыз иіс-қоңыстан, бактериялы өсімдіктерден қорғап, балдың іріп, шіруіне бөгет жасайды.

ТМД-ның әр түрлі географиялық аймақтарындағы прополис нүсқалары түсі, иісі арқылы ғана емес, сонымен қатар химиялық құрамы жөнінен де ерекшеленеді. Бұл, сірә, прополис жинаған аймаққа және обласқа байланысты болса керек. Тіпті бір омартадағы прополис нүсқаларының өзі химиялық құрамы жағынан бірдей болмайды. Прополис - өте күрделі зат, оның құрамында эфир майы, витаминдер бар, ал прополистің күлінде темір, марганец, кальций, алюминий, кремний, ванадий, стронций болады. Прополистің органикалық қосылыс болып табылатындығы, онда гүл компоненті, бәрінен бұрын фиатонцидтерге әсер ететін ұшпалы эфир бар екендігі спектрлік талдаулар арқылы анықталған.

Прополисте орта есеппен 55 процент қара май және бальзам, 10 процент хош иісті эфир майы, 30-35 процент балауыз және 5 процент гүл тозаңы болады.

Прополис техникада да қолданылып келеді. Ол жоғары сапалы лактың құрамдас бөлігі ретінде жоғары бағаланады. Мүндай лак, кебе-кебе затың үстіңгі бетін тен-тегіс етіп, айнадай жарқыратып жібереді. Ондай зат ыстық су әсеріне де шыдамды келеді. Прополистен арнаулы лак дайындап шығарады. Бұл лак жағылған скрипкалар және басқа ішекті музыкалық аспаптар жылтырап, әдемі көрінеді және үні де ерекше жақсы шығады. Даңқты Страдивари өзінің бүкіл әлемге әйгілі скрипкаларомен жасағанда осы прополисты қолданған екен.

Халық медицинасында көпке дейін жазылмайтын жара мен сүйелді емдеу үшін қолданылатын дәрі ретінде прополис кең түрде пайдаланылады.

Прополис майы некробацулезбен ауырған малды емдеу кезінде табысты түрде қолданылды. Бұл май малдың ісігін сылып алмай тұрып та, сондай-ақ оның үстіңгі бетін сылып алған кезде де терапиялық тұрғыдан өте жақсы әсер етеді. Прополис майы әлсіз тітіркендіргіштер қатарына жатады және қалыпты трофика жасауға себепкер болады.

10 проценттік прополис майы малдың әр түрлі хирургиялық ауруларын (түрлі жаралар, бітеу жара, желінсау) емдеуде табысты қолданылып келеді.

Араның уы. Халық медицинасы қазынасында дәрі-дәрмектік заттар аз емес. Солардың ішіндегі ерекше ғажайыбы араның уы - апиток-син (апсин - латынның ара, токсикон - гректің у деген сөзінен алынған). Халық медицинасы емдік зат ретінде тек араның балын, балауызын пайдаланып қана қойған жоқ, сонымен қатар араның уын да жиі қолданып келді. Көптеген дәрігерлер араның уын шипалы деп санайды. Өйткені ол уақыт сынынан табыспен өтті.

Араның уы - улы безден белінетін түссіз ерітінді. Бір араньщ у сақтағыш бездерінде орта есеппен 0,2-0,4 кг у болады. Араның уы бал иісіндей хош иісті, бірақ ащы келеді. Құрғақ жоғары температурада (100 градуска дейін) қыздырғанда, оның уландырғыш қасиеттері өзгермейді. Ара ұнының бұл маңызды қасиеті оның қүрамында биологиялық активті айрықшы белоктың болуына байланысты.

Фармацевтика өндірісінде ара уынан венапиолин, токсапин, апизартрон және верапин сияқты препараттар шығарылады. Бұл дәрі-дәрмектер көптеген ауруларға ем. Олар негізінен ревматизмді, құяңды, нерв жүйесін, демікпені, бронхит, бас сақинасын (мигрень), қан тасуды және басқа ауруларды емдеуге қолданылады. Ара уы - науқас адамға әр түрлі жолмен қолданылады: кейде араны денегеқовдырып, шақтырады, кейде ара уынан жасалған дөрімай түрінде жағылады немесе сұйық ерітінді түрінде егіледі.

Қазіргі кезде Қазақстанда 300 мыңнан аса ара семьясы бар. Оның жүз мыңға жуыған ара өсіруші әуесқойлар мен тәжірибелі омарташылар ұстайды. Омарта шаруашылығы өсіресе Шығыс Қазақстанда жақсы дамыған. Мұвда ара өсіретін арнаулы төрт шаруашылық бар. Республи-ка бойынша өр ұядан орта есеппен жыл сайын 40-50 килограмнан бал жиналады. Сондай-ақ Алматы, Талдықорған жөне басқа областардың шаруапіылықтары мен және әуесқойлары да араны көптеп өсіруде.

ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1. Большаков А.С. и др. Гехнология мяса и мясопродуктов. "Пищевая промышленность", 1976.

2. Горегляд Х.С. и др. Ветеринарно- санитарная экспертиза с основами технологии

3Елемесов К.Е. Шуклин Н.Ф. (под общей редакцией). Ветеринарно - санитарная экспертиза, стандартизация и сертификация продуктов. ИД «СгесЬ», оформление, 2002 г.

4. Житенко П.В. Технология продуктов убоя животных. М. Колос, 1984.

5. Житенко П.В., Боровков М.Ф. Ветеринарно-санитарная экспертиза продуктов животноводства. М. "Колос", 1998.

6. Кузнецов В.А., Шлипаков Я.П. Технология переработки мяса и других продуктов убоя животных. М. "Колос", 1975.

7. Миниш Г., Фокс Д. Производство говядины в США: Мясное скотоводство. М. Агропромиздат,1986.

8Поротников Б.Е. Домашнее животноводство. А-Ата, Кайнар, 1989.

9Рейн Л.М. и др. Технология мяса -и птице продуктов. "Пищевая промышленность", 1966

10. Шепелев А.Ф., Кожухова О.И. Товароведение и экспертиза рыбы и рыбных товаров. «МарТ», Ростов-на-Дону, 2001.

11. Государственные стандарты. Мясо и мясные консервы. М. 1968.

12. ГІравила проведения сертификации пищевых продуктов и продовольственного сырья. Санкт-Петербург, 2000.

13. Егоров В.И., Шекенов Е.Ш. Технология переработки животно водческих продукций и сырья. Астана, 2006.

14. Қолда мал өсіру (авторлар ұжымы). Алматы «Қайнар», 1995.

15. Шекенов Е.Ш., Құржықаев Ж. Мал өнімін өңдеу технологиясы.

16. Астана, 2002.

Шекенов Ерғали Шекенұлы

МАЛ Ш АРУАШЫЛЫҒЫ ӨНІМДЕРІМЕН

ШИКІЗАТЫН ӨҢДЕУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ

(оқу құралы)

Оқу құралы зоотехникалық мамандықта оқитын студенттерге арналған. Онымен қатар кейбір көлемді тақырыптар - ветеринарлық санитария, ауылшаруашьшық өнімдерін стандарттау және серттификациялау, биотехнология мамандықтарында оқитын студенттерге де пайдалы. Мал шаруашылық өнімдерді өңдеумен шұғылданатын мамандарға сөз жоқ, жақсы материал.

Компыотерге терген- Смаююва Зейнеш Омарқызы

Теруге тапсырылды -21.05.07

Басып шығаруға қол қойылды -22.05. 07

Тапсырыс- 6718 Таралымы-500

Шартты баспа табағы - 12

С. Сейфуллин атындағы Қазақ аграрлық университетінің баспаханасы, 2007 ж 483011, Астана каласы, Жеңіс данғылы, 116