Бақылау сұрақтары

1. Өнiмнiң өзiндiк кұнының дегеніміз не?

2. Өндiрiстегi шығындар сметасы дегеніміз не?

3. Экономикалық элементтерге сипаттама берiңiз?

4. Өнiмнiң калькуляциялық есептеулер дегеніміз не?

5. Калькуляцияның шығынының баптарының үлгiдегi номенклатурасын атаңыз?

6. Өндiрiс және өнiмнiң өзiндiк құн есептiгiндегi шығындар сметасының айырмашылығы?

7. Мақсатпен қандай өнiмнiң өзiндiк құн есептегi қорытынды жасалады?

8. Қандай өнiмнiң калькуляциясының түрлерiн бiлесiңiз?

9. Калькуляциялық баптар қандай цехтық, өндiрiстiк, толық өзiндiк құнннан тұрды?

10. Қайтарымды қалдықтар деген не?

11. Қандай жоспарлы калькуляция есеп беруден айырмашылығы болады?

12. Шығын өнiмнiң өзiндiк кұнының калькуляциялық есептеуiнде қанша топтастырыла алады?

13. Өнiмнiң өзiндiк құн есептiгiндегi тiкелей шығындарын мысалдарға келтiрiңiз?

14. Калькуляциялық баптар қандай негiзгi шығындарға жатқызады?

15. Калькуляциядағы шығынның кешендi баптарды атаңыз. Мысалы, шығындар қандай мазмұн және жабдықтың пайдалануына шығындар мақалаларында есепке алынады?

16. Анықтау шартты берiңiз - тұрақты және шартты - айнымалы шығындар. Мысалдарды келтiрiңiз. Өндiрiс көлемiнiң өсуiндегi бұл шығындардың график түрiнде тәуелдiлiктерді көрсетеді?

17. Жарамды өнiмнiң өзiндiк кұндарына шығу коэффициенттiң ықпалын сипаттаңыз?

18. Өзiндiк құнның өзгерiсіне ықпал ететiн факторларды атаңыз?

19. Өнiмнiң өзiндiк кұнының төмендету жолды санап шығыңыз?

Глоссарий

Өнiмнiң өзiндiк құны - бұл өндiрiс және өнiмдердi сатуына кәсiпорынның ағымдағы (шығын ) шығындарын ақшалай форма бейнеленген.

Шығындар сметасы - бұл шығындардың жоспарлауы өндiрiстiк - нақтылы мерзiмге арналған шаруашылық жұмысы.

Шығын элементтер - бұл мақсаттық тағайындау және пайда болуды орыннан тәуелсiздiң олардың экономикалық мазмұнының бiртектiлiгiнен сүйене құрастыратын өндiрiстiк шығын.

Есептеу - калькуляциялық деп аталған шығын баптар бойынша нақты өнiм түрiнiң бiрлiгiнiң өзiндiк құнының есептеуi.

Экономикалық шығын элементтер болып табылады:

1 ) заттық шығындар (қайтарымды қалдықтардың құнының шегермесiне);

2 ) еңбекақышығындар;

3 ) әлеуметтiк мұқтаждықтарға бөлiп шығарулар;

4 ) негiзгi қорларды амортизация;

5) банктердiң қарыздары, арендалық төлем, өзiндiк құн қосылатын салықтар және тағы басқалар бойынша пайыздар қалған шығындар.

Калькуляциялық баптар - бұл:

I. Шикiзат және материалдар.

II. Қайтарымды қалдықтар(шегередi).

III. Сатып алынған бұйымдар, шикiзаттар және басқа кәсiпорындар және ұйымдардың өндiрiстiк сипаттың қызметi.

IV. Технологиялық мақсаттарға отын және энергия.

V. Еңбекақы өндiрiстiк жұмыс(ФОТ).

VI. Бiртұтас әлеуметтiк салық(БӘС).

VII. Әзiрлеудi және өндiрiстiң игеруiне кеткен шығындар.

VIII. Мазмұн және жабдықтың пайдалануына кеткен шығындар.

IX. Цехтық шығындар.

Цехтық қортынды өзiндiк құн

Х. Жалпы шаруашылық шығындар.

XI. Ақауларда жоғалтулары.

XII. Қалған өндiрiстiк шығындар.

Өндiрiстiк өзiндiк құн жинағы.

XIII. Өндiрiстен тыс шығындар (коммерциялық).

Толық өзiндiк құн жинағы.

Ағымдағы (сом) шығындарға шартты - жылғы үнемдеуi - формула бойынша анықталады:

Есептер шешiмдермен

Есеп 1. Төменде келтiрiлген кесте мәлiметтер (4.1) бойынша өндiрiсөнiмне кеткен шығындардың құрылымынжәне материалдарға кеткен шығындарлы 5%-ға төмендеткендегі өзiндiк құнның жалпы төмендетуiн анықтау.

Өндiрiстікөнiмнiң шығындары

4-шi кесте

Шығын статьясы	Сумма, млн. руб.	Шығын құрылымы, %
Шикiзат және негiзгi материалдар Қосалқы материалдар Отын Энергия еңбекақы төлеу қоры (35, 6 %) бiртұтас әлеуметтiк салық Амортизация Қалған шығындар Барлығы	911 141 86 583 99 397 390 489 195 400 69 562 234 420 82 400 2 069 392	44, 03 4, 18 4, 80 18, 87 9, 44 3, 36 11, 33 3, 98 100 %

Шешiм

1. Өндiрiсiк өнiмнiң шығын құрылым – бұл қорытындыдағы пайыздық күйіндегі жеке құрайтын шығындардың қатынасы. Мысалға, жалпы өндірістік шығындардағы шикізат және негізгі материалдың шығындары құрайды:

2. Шикiзат және материалдарға кеткен шығындары 5%-ға төмендеткен кездегі ортақөзiндiк құннықұрайды

немесе

Жауап. Өзiндiк құнның ортақ төмендетуi 2, 2 % құрайды.

Есеп 2. Егер цехтағы жылғы өндiрiс көлемiнiң шаралардың қатары өткiзудiң нәтижесiнде 10 %-ға санның үлкеюiнде өндiрiстiк жұмыс 5%-ға өссе1т өнiмнiң өзiндiк құнындағы еңбекақы төлеу қорыбап бойынша шығындар өзгерісін анықтау. Шаралардың жүзеге асыруына дейiн осы бап бойынша шығын өнiмнiң 25 руб/т сомдарды құрайды, пропорционал санның үлкеюiне еңбекақының қорының өсуiнiң өйткенiнiң 2 миллионның шараларының жүзеге асыруына дейiн цех бойынша өнiмнiң жылғы өндiрiс көлемi.

Шешiм

1. Шаралардың жүзеге асыруларына дейiн өндiрiстiк жұмыс цехтарының жылдық еңбекақы төлеу қорын құрайды:

шаралардың жүзеге асыруларынан кейiн құрайды:

(жұмыстың саны 5%-ға үлкейдi).

2. Цех бойынша өнiмнiң жылғы өндiрiс көлемi шаралардың жүзеге асыруынан кейiн:

(өндiрiс көлемi 10%-ға үлкейдi).

3. 1 т өнiмде өзiндiк құнның бабы бойынша шығындар «Фот» шаралардың жүзеге асыруынан кейiн құрайды:

52,5 млн. руб./2,2 млн т = 23,86 руб./т.

Жауап. Бап бойынша өнiмнiң өзiндiк кұнының өзгерiсiнiң шамасын «Фот»25руб/тқұрайды:

+ 23, 86 = - 1, 14 сом

Есеп 3. Егрде 1т құйма 6200 руб/т тұрса, онда 1т блюм құның анықтау керек. Жылдық шығым 85%, 1т қалдықтың құны 3800 руб/т, металл иісі 25. Тұрақты шығындар 170 руб/т құрайды, ал айнымалы – 200 руб/т.

Шешiм.

1. 1 т Блюмдерге кесектерiнiң шығыны

1 / 0, 85= 1, 176 т.

2. иiс 2 %-ға тең немесе

0, 02 1, 176 = 0, 023 т.

3. Сығу орнағындағы кесілгні құрайды:

1, 176 – 1 – 0, 023=0, 153 т.

4. 1 т Блюмдердiң өзiндiк құнын құрайды

6 200 1, 176 – 3 800 0, 153 + 170 + 200 = 8242, 6 руб. / т.

Жауап. 1 т Блюмдердiң өзiндiк құны 8242,6 руб/т құрайды.

Есеп 4. Өнiм бiрлiгiнiң өзiндiк құнын есеп беру жылында 20 %өнiмнiң өзiндiк кұнындағы шартты-тұрақты шығындарын 5000 руб/т құрайды, жоспар бойынша өнiмнiң өндiрiсiнiң өсуi 25 %-ға ескерiледi, 5500 руб/т өнiмнiң көтерме бағасы.

Жоспар бойынша өнiм бiрлiгiнiң өзіндік құнын анықталады, жоспар бойынша салыстырылатын тауарлық өнiмнiң өзiндiк құнының төмендетуi; жоспар бойынша 1 руб.тауарлық өнiм шығын деңгейі.

Шешiм

Жоспар бойыншаөнiм бiрлiгiнiң өзiндiк құны:

руб. / т.

2. Жоспар бойынша салыстырылатын тауарлық өнiмнiң өзiндiк құнының өзгерiсi

3. Жоспар бойынша тауарлық өнiм 1 руб. шығын деңгей

Жауап. Өнiм бiрлiгiнiң өзiндiк құны жоспар бойынша 4800 руб/т құрайды, салыстырылатын тауарлық өнiмнiң өзiндiк құнының4 % төмендетіледі, жоспар бойынша тауарлық өнiм 1 руб. шығын деңгей 0,873 құрайды.

Есеп 5. Интегралды схеманың өзiндiк құнының өзгерiсiн монокристаллиялықкремнидiң0,02 кг тен 0,018 кг дейiн және техникалық алтын 0,85-тен 0,83 дейiн шығын нормаларының өзгерісін есептеу. Кремнидiң шығынының нормалары 200 руб/кг үлкейдi және бағасы 14 000 руб/кг құрады. Алтынның бағасы өзгеріссіз 60 руб/г қалды:

Шешім

-шығын және кремнидiң бағасының нормалары

0, 02 13 800 – 0, 018 14 000 = 24 руб.;

- алтынның шығынының нормалары

(0, 85 – 0, 83) 600=12 руб.

Интегралды схеманың өзiндiк құнының ортақ төмендетуiн құрады

24+12=36 руб.

Жауап. Интегралды схеманың өзіндік құны жалпы 36 руб. төмендеді.

Есеп 6. III тоқсанда үлкен интегралды схемалардың (БИС) шығарылым көлемі өзіндік құны 400 руб/дана тең болғанда 10 мың дана құрайды. Жоспар бойынша IV тоқсанда технологиялық маршруттың соңғы операциясында 0,6-дан 0,67-ге жылдық шығарылым жоғарлауы нәтижесінде жылдық шығарылым коэффициенті 0,3-ке тең болу керек.

Анықтау: жарамды шараның енгiзуiне дейiн шығарымды коэффициентi; бiр бистiң өзiндiк құнының төмендетуi; жылдың соңына дейін өзiндiк құндарға үнемдеу.

Шешiм

1. Тоқсандағы шығуды құрады

0,3 х 0,6 = 0,27 немесе 27%.

0,67

2. IV тоқсандағы БИС өзiндiк құнының төмендетуiн құрайды

400 х (1 – 0,27) = 40,4 руб./дана

0,3

3. Жылдың соңына дейін БИС өзiндiк құнының төмендетуiне үнемдеу:

40,4 х 10000 х 0,3 = 448,89 тыс. руб.

0,27

Жауап. 0,27-ге тең болатын жарамды III тоқсандарындағы тесiп өткен шығуы БИС өзiндiк құнының төмендетуi 40, 4 руб/дана құрайды; жылдың соңына дейін 448,89 мың руб үнемделген.

Есеп 7. Металлургиялық комбинат құрамында 4% мырыш құрайтын жылына 500 мың. т. қайта өнделеді. Цинк бөлінуі 92% құрайды. Ұйымдастыру-техникалық шаралардыөткiзудiң нәтижесiнде бөліну 95% дейін жоғарлады. Шараны өткізбегенге дейін 1т мырыштың өзіндік құны 25 мың руб., шартты-тұрақты шығындар 2,5 мың руб/т, кенге кеткен шығындар 15 мың руб/т мырыш. Металл алуды жоғарлату нәтижесіндегі өзіндік құнның төмендеуін анықтаңыз.

1. Метал алу жоғарлауына байланысты өнім көлемінің жоғарлауын анықтаныздар:

а) базалық алу кезіндегі алынатын металлдың мөлшері:

500 х 0,04 х 0,92 = 18,4 тыс. т;

б ) металлдың жоспарлы шығару алынатын саны,

500 х 0,04 х 0,95 = 19 тыс. т.

2. Цинк өзiндiк құнды шара технологиялық үдерiстер соңында iске асуын анықтаймыз:

(18,4 х 25 )/ 19 = 24,21 тыс. руб./т

3. Барынша өзiндiк құнның төмендетуi болуы мүмкiн

25 - 24,21 = 0,79 тыс. руб./т

немесе

0,79 х 100 = 3,16 %.

25

4. Үнемдеудi жылғы сома: шартты-тұрақты шығындарда

(19 – 18,4) х 2,5 = 1,5 тыс. руб.

- шикізат бойынша (19 – 18,4) х 15 = 9 тыс. руб

5. Цинктiң өзiндiк құнының ең төменгi төмендетуi

(15 + 9) / 19 = 0,552 тыс.руб./т немесе

(0,552 / 25) х 100 = 2,2%.

Жауап. Цинктiң өзiндiк құнының минимальді төмендеуі0,552 мың руб/т немесе 2,2% тең. Өзiндiк құнның нақты төмендетуi көрcетiлген шектерде жатады.

Есеп 8. Төменде келтiрiлген мәлiметтiң жоспарлы кезеңдегi өнiм бiрлiгiнiң өзiндiк құны анықтау.

Негiздi кезең

1.Өнiм бiрлiгiнiң өзiндiк құны, руб: 1000

соның iшiнде150-i амортизация

материалдарға шығындар 600

2. өнімнің өзіндік құнынан еңбек ақының үлесі, 10,0 %

3. өзіндік құнынан шартты-тұрақты шығындардың үлесі, 20,0 %

4. орташа амортизация нормасы, 16,0 %

Шешiм.

1. Өнiм бiрлiгiнiң өзiндiк құнындағы амортизациясына шығындар негiзгi қорларды құн және амортизацияның орташа нормасының үлкеюлерiне пропорционалдық өседi:

150 х 1,11 х 16/15 = 177,6 руб./ед.

2. өндiрiстердегі өсудi есепке алумен амортизация төмендейдi

177,6 / 1,12 = 158,6 руб./ед.

3. Өнiм бiрлiгiнiң өзiндiк құнындағы амортизациясына шығын ортақ үлкеюдi құрайды:

158,6 - 150 = 8,6 руб./ед.

4.Еңбек өнiмдiлiк үнемдеу өсу есебiнен құрайды:

1000. 10 х 112 х (1 – 1,13) = 2,9 руб./ед.

100 100 1,16

5.Жоспарлы мерзiмдегi материалдарында үнемдеу

600 х 0,05 = 30 руб./ед.

6. Жоспарлы жылдағы өндiрiс көлемi шартты-тұрақты шығындарда үнемдеу өсу есебiнен

1000 х 0,2 – 1000 х 0,2/1,12 = 21,43 руб./ед.

7. Жоспарлы мерзiмдегi өнiм бiрлiгiнiң өзiндiк құны:

1000 + 8,6 – 2,9 – 30 – 21,43 = 954,3 руб./ед.

Жауап. Жоспарлы 954 жылдағы өнiм бiрлiгiнiң өзiндiк құны 3 руб/дана.

Есеп 9. Кәсiпорында есептi мерзiмде келесi көрсеткiштер жеткен: 60 млн.руб.жылғы пайда; шығын деңгей 12 сатылғанру/ед. өнiмдер, қор пайданың коэффициентi 1 рубде 0,8 руб. Жоспарлы мерзiмде өнiмдiлiктiң артуына 15%-ға келтiрген және қор пайданың жоғарылатуына 5% кейбiр өндiрiстiк телiмдер автоматтандыруға есептейдi. Өнiмнiң көтерме бағасы

50 мың сом, 10%-шi амортизацияның нормасы, өнiмнiң өзiндiк күнiндегi шартты-тұрақты шығындары 20%. Iргелi салым өндiрiстi автоматтандыруларға өнiм бiрлiгiнiң жоспарлы өзiндiк құны және кеткен қаржының қайту мерзiмiн анықтау.

Шешiм

1. Пайда пайызы (1-0,8) х 100 = 20%.

2. iске асырудың көлемi: (60 х 100) : 20 = 300 млн.руб.

3. өндiрiс көлемi 30000 : 50= 6 мың.т.

4. өнiм бiрлiгiнiң өзiндiк құны: (300х0,8) : 6000 = 40000 руб./т.

5. жоспарлы өндiрiс көлемi(300х0,8) : 6000 = 40000 руб./т.

6. автоматтандыруды енгiзуден кейiніске асырудың көлемi6,9 х 50 = 345 млн. руб.

7. негiзгi қорларды құнның есептеуi:

автоматтандыруға дейiн 300:1, 2 = 250 млн. руб.;

қор беру 12 х 1,05 = 1,26 руб./ед.

Негiзгi қорлар автоматтандырудан кейiн345: 1, 26 = 273, 8 млн.руб.

8. Капитал салымдар автоматтандыруларға 273, 8-250 = 23, 8 млн.руб.

9. Қосымша негiзгi қорларды амортизациясы (23,8 х 0,1) : 6,9 = 345руб/т.

10. Өнiмнiң жоспарлы өзiндiк құны

40000 х 0, 8+(40000 х 0, 2): 1, 15 + 345 = 39301, 5 руб/т.

11. Өнiмнiң өзiндiк күнiнiң төмендетуiнен жылғы үнемдеу

(40000 – 39301,5) х 6900 = 4,82 млн./руб.

12. капитал салымдарына кеткен қаржының қайту мерзiмi

23, 8: 4, 82 = 4, 94 жыл

Жауап. 39 301, 5 руб/т өнiм бiрлiгiнiң жоспарлы өзiндiк құны. Капитал салым 4,94 жылдың өндiрiстi автоматтандыруларына кеткен қаржының қайту мерзiмi.