Теориялық кiрiспе

Еңбек мотивациясы – еңбек өнімділігінің өсуіне түрткі болатын күштер жиынтығы. Түрткі болатын күштерге тек қана материалды пайдасы емес, сонымен қатар еңбекті қанағаттандыруда, еңбек беделінде, адамның ішкі индивидуальды мақсатының, моральды қажеттіліктерінің орындалуында көрсетілген моральдық пайдасы жатады.

Кәсіпорында жұмысшылар еңбегіне жағдай жасаудың негізгі формалары болып мыналар табылады:

• материалды мадақтаулар, соның ішіне жалақы, премия, қосымша жалақы, үстеме, қосымша төлеу, қызметке жеңілдіктер, қосымша құқық беру, жеңілдіктер және т.с.

• төмендету, премиядан айыру, жалақыны төмендету, штраф салу, жартылай толық немесе жоғары мөлшерде кәсіпорынға тигізген зарарды толтыру және т.б. арқылы жазалау.

• мадақтау, ерекшелік белгісімен марапаттау, жұмыста жаңа қызметке ұсыну, соның ішінде жұмыстан тыс топтарда(үйірмеде, шығармашылық, қоғамдық бірлестіктерде), қосымша құқықтар беру (бос жұмыс режимі), кәсіпорынмен басқаруды үйрету күйінде жұмысшыларды моральды мадақтау.

• жіберілген қателіктер мен кемшіліктер үшін ескертулер, сөгістер шығару, льготалар мен артықшылықтардан айыру, жақсы қызметтен айыру және шектен асқанда- жұмыстан шығару.

Жалақы – кәспорындағы жұмысшылардың табысы және негізгі ынталандыру көзі. Оның өлшемі еңбек рыногымен, мемлекетпен және кәсіпорын басшысымен реттеледі. Жалақыны реттеу кезінде келесі принциптерге сүйенеді: тең еңбекке тең ақы; жалақының өсіунен еңбек өнімділігінің асып түсуі; жұмысшының квалификациясына және еңбек деңгейіне байланысты жалақының дифференциациясы; кәсіпорынның жалпы нәтижелерімен әрбір жұмысшы жалақысының байланысы; материалға қызығушылықтың материалға жауаптылықпен байланысы.

Жалақы түрлері:

- номинальды – шартқа сәйкес жұмысшының алатын жалақысы;

- нақты – салықтар мен ұстап қалатын ақшаларды шегергендегі номинальды жалақы;

- минимальды – өзімен бірге 1айға есептелген квалификациясы жоқ жұмыс күшің құнының төменгі шекарасын білдіретін әлеуметтік еңбек ақы. Төлеудің 2 формасы қолданылады: келісімді және мерзімді

Келісімді жалақы (Ж_к) мына формуламен анықталады:

Ж_к =Б_к В

Мұндағы Б_к - бір шығарылған өнім (істелген жұмыс) үшін келісімді бағасы, руб; В – есеп айру периоды ушін (ай, кун) шығарылған өнім мөлшері (көлемі).

Келісімді баға (Б_к) жұмыстың дәрежесіне сәйкес тарифті жалқының (Т_жал) жұмысты орындау ушін қажет уақыт нормасына (Н_уақ) көбейтіндісімен анықталады:

Б_к =Т _{жал *} Н_уақ

Мерзімді жалақы (Ж_мер) оның жұмыс уақыты мен квалификациясымен анықталады:

Ж_мер = Б_мер *Т_шын,

Мұндағы Б_мер – белгіленген жұмыс уақытындағы баға, руб; Т_шын - есеп айыру периоды үшін шын мәніндегі жұмыс уақыты, сағ.

Еңбек ақыны төлеу жүйесі 4.1 суретте көрсетілгін.

Еңбек ақы төлеу жүйесі

Ұжымдық

Индивидуалдық

Келісімді

мерзімдік

Бригадалық

Жай

Жай

Аккордтық

Сый ақысы

Сыйақысы

мердігерлік

Прогрессивті

Окладты

Жауапкершiлiк орталықтар бойынша

Жанама

Келісім шартты

Рентабельділік орталықтары бойынша

Урочная

Урочная

Шығындардың пайда болу орталықтары бойынша

Тарифті

тарифсіз

Келісімді-сыйақы жалақы төлемі (Ж_к.пр) мына формуламен анықталады:

Ж_{к .пр} =Ж_к +Ж_пр

Мұндағы, Ж_км – келісімді жалақы, руб; Ж_пр – есеп айыру периодындағы белгіленген тапсырманы орындау үшін алатын премия мөлшері, тенге немесе %

Келісімді – прогреcшіл жалақы төлемі (Ж_к.пр) белгіленген критерии бойынша ақы төлеудің өсуін алдын ала ескереді.

Ж_{к.прогр} =Ж_К +Ж₁ +Ж₂ +...+Ж_n,

Мұндағы, Ж₁ – бірінші денгейлі тапсырманы орындағы премия мөлшері, тенге немесе %; Ж₂,...,Ж_n – келесі белгіленген деңгейлерге жеткен кездегі премия мөлшері.

Жанама – келісімді жалақы төлемі (Ж_ж.к) қосымша жұмыстар үшін қолданылады:

Ж _ж.к =Б_ж.к* В _қос ,

Мұндағы, Б_ж.к – жанама–келісімді жұмыстардың бағасы, тенге; В_қос - қосымша жұмысшылардың жұмыс көлемі;

немесе Ж _ж.к =В_нег * Т_қос

Мұндағығы, В_нег – қызмет көрсетілген негізгі жұмыс орын мөлшері немесе негізгі жұмысшының нормативті өнім шығару көлемі; Т_қос – негізгі өндірісте жұмыс істейтін жұмысшының тарифті еңбек ақы мөлшері.

Белгіленген–кемсімді жалақы төлім (аккордық) (Ж_ак.к) мына формуламен анықталады:

Ж_ак.с =Ж_бел +Ж_пр

Мұндағы, Ж_бел – барлық тапсырма үшін жалақы мөлшері; Ж_пр – тапсырмаға шарт бойынша алынған премиальды ақы төлеу.

Окладты жалақы төлемі (Ж_окл ) штатты кестеге сәйкес 1 күндегі нақты жұмыс істеген уақытына сүйене отырып ай сайын жалақыны есептеу кезінде қолданылады.

Ж_окл =Ж_шт /К_ай * К_факт

Мұндағы, Ж_шт – штатты кесте бойынша жалақы, тенге; К_ай – есеп айыру айындағы жұмыс күн саны; К_фак – есептеу айындағы фактылы жұмыс жасалған жұмыстар күнінің саны.

Жұмысшылардың айлық уақытылы жалақысы (Зповр) анықталады:

Зповр = Т_ч х Т_фi,

Мұндағы, Тч - жұмысшының сәйкесінше разрятдағы сағаттық тариф ставкасы, тенге;

Т_фi – жұмысшының айдың і-ші күніндегі фактылы жұмыс уақыты, сағ

n – айдағы жұмыс жасаған күндер саны.

Көп станогты қызмет көрсету, мамандықтарды үйлестіру кезіндегі жұмысшының еңбегінің төлемі ереже немесе ұжым келісім шартта бекітілген әкімшілік келісіммен сәйкес болуы қажет.

Еңбекақы төлемінің бригадалық формадағы бригадалық жалақы фонды формаланады: (Фз.бр):

Фз.бр = Рс.бр + Д + Зпрем + П

Мұндағы, Рс.бр – ортақ бригадалық келісімді бағалау;

Д – қосымша төлем;

Зпрем – сыйақы марапаттау;

П – кәсіпорын табысындағы қатысатын үлес.

Рс.бр = Т_чi х Н_выр

Мұндағы, Т_чi – жұмыс жасаған n-ші разрядына сәйкес сағаттық тарифтік ставка, тенге;

Н_выр – разряд пен мамандыққа сәйкестендірілген жұмысшылардың өндірімдердін нормалары.

Басқа барлық ұжымдық еңбек түрлерінде ед еңбекақы төлем фонды аналогты формаланады. Тек қана ұжымдық еңбекақы төлем фонды ұжымдық еңбек мүшелер арасында өзара бөлісіу механизімен ерекшеленеді.

Ережеге сай, еңбектік қатысым коэффициенті (ЕҚК), еңбек салым коэффициенті (ЕСК) немесе шаруашылық есептеу жоғарғы формасындағы көп коэффициенттер қолданылады.

Еңбекақы төлемнің тарифтік жүйесі – бюджеттік қаржыланатын кәсіпорындарға міндетті, оларға кіреді:

• Категорияға сәйкес жұмысшының жұмыс разряды анықталатын квалификационды анықтама;;

• Тарифті коэффициентімен бірге 18-разрядты тарифтік тор;

• Мемелекетпен бекітілген бірінші разрядтың айлық тарифтік тор;

• Жұмыстың ерекше шартындағы қосымша коэффициенті;

Еңбекақы төлеу тарифтік жүйесіндегі айлық жалақы төлемі формула бойынша есептеледі:

Зтар = Тст 1 х Ктар

Мұндағы, Тст 1 – бірінші разрядтағы жұмысшының айлық тарифтік ставкасы;

Ктар – жұмысшының категориясына (разряда) сәйкес тарифтік коэффициент.

Еңбекақы төлемнің тарифсіз жүйесі әрбір жұмысшының кәсіпорын немесе кәсіпорын бөлімшесіндегі ортақ еңбекақы төлем фондынан жалақы төлемнің үлестері анықталалуды қарастырады.

Әрбір жұмысжының жалақы төлемін есептеуге кіреді:

• Бір ай ішінде КТУ қосқандағы жинаған баллдардың саның анықтау:

Кi = Ук х Тч х КТУ

Мұндағы,Ук – жұмысшылардың квалификация деңгейі, балл;

Тч –жұмыс жасаған сағат саны;

КТУ – еңбек қатысым коэффициенті;

• Кәсіпорын барлық жұмысшылардың жинаған баллдардың жалпы сомасын анықтау:

К=Кi;

• Бір баллдық төлемге келетін еңбекақы төлем фондының (ФОТ), үлесін (Уфот) анықтау, тенге:

Уфот = ФОТ/К;

• Бөлек әрбір жұмысшының жалақы төлемін анықтау:

Зi = Кi х Уфот;

Жалақы төлемін жобалау дифференцирлеу норматив көмегімен жүзеге асады. Нормативті әдіс бойынша жалақы төлем фонды келесі алгаритм бойынша анықтайды:

ФЗПпл = Qi х Нз.пл

Мұндағы, Qi – номенклатурадағы і-нші өнімнің жоспарланатын көлемі;

Нз.пл. – өнім бірлігіне еңбекақы төлемнің нормативі.

Еңбекақы төлем фондың нығайтылған әдісі арқылы есептеуге болады. келесі формулалардың бірінің қолдану арқылы жүзеге асады:

ФЗП = ФЗП_баз х И_з.пл./ И_п.тр

Мұндағы, ФЗП_баз – еңбекақы төлем фондының базалық өлшемі;

И_з.пл., И_п.тр. – еңбекақы төлем мен еңбек өнімділігімен сәйкес индекстер;

ФЗПпл = ФЗПбаз + ФЗПпл

ФЗПпл = Нз.пл х К

Мұндағы, Нз.пл. – өнім көлемінің әрбір өсім пайызының еңбекақы төлем өсу нормативі, тенге

К – өнім көлемінің өсу коэффициенті;

ЖТҚ = ЖТ – М – А – П – С,

Мұндағы, ЖТ – жас кәсiпорынның жалпы табысы, М – материалды шығындар; А – амортизациондық бөлiнулер; П – кәсіпорында қалатын пайда; С – салықтар және салымдар.

Жалақы төлем қорын жоспарлаудың дифференциалды әдiстерi әрi қарай қосумен жүретiн цех бойынша жалақы төлем қорын есептеуiн келесi схема бойынша қаралады:

Келiсiмдi түрде iстейтiн адамдардың жалақы төлемi	Мезгiлдi түрде iстейтiн адамдардың жалақы төлемi	Сағаттық қорға дейiн қосымша төлем	Күндiк қорға дейiн қосымша төлем	Айлық қорға дейiн қосымша төлем
Жкел	Жмер	Қс	Қк	Қай
Жалақы төлемнiң тарифтi қоры (Ж) Ж тар = Жкел + Жмер;
Жалақы төлемнiң сағаттық қоры (Жс) Жс = Ж тар + Қс;
Жалақы төлемнiң күндiк қоры (Жк) Жк = Жс + Қк
Жалақы төлемнiң айлық қоры (Ж ай) Жай = Жк + Қай

Мұндағы, Қс – түнгi жұмысқа, жұмыс жағдайына, оқушылар оқуына қосымша төлем; Қк – амалсыз смена iшiндегi үзiлiстерге төлем (соның iшiнде жас өспiрiмдерге, емiзетiн аналарға жәнс т.б)

Еңбек төлемiн талдау кезiнде жоспарлы жалақы төлеу қорынан (ЖТҚжы) шын мәнiнде еңбек төлемiне (ЖТҚш) қолданылған қаржылардың абсолюттi (ЖТҚабс) және салыстырмалы (ЖТҚсал) ауытқулар анықталды:

ЖТҚ абс = ЖТҚш – ЖТҚ жас

ЖТҚ сал = ЖТҚш – ЖТҚ жас * К ж.о.

мұндағы К _ж.о. - өнiмi өндiруi бойынша жоспарды орындау коэфициентi.

Жалақы төлеу қоры бойынша абсолюттi және салыстырмалы ауытқулар факторларын талдау бөлек жалақы төлу қорының айнымалы және тұрақты бөлiктерiмен жүргiзiледi. Жалақы төлеу қорының айнымалы бөлiгi өнiмнiң өндiрiс көлемiне, оның құрылысына, меншiктi еңбек сыйымдылығына және орташа сағаттың еңбекақы төлеу деңгейiне байланысты. Жалақы төлеу қорының тұрақты бөлiгi мерзiммен жұмыс iстейтiн жұмысшылардың орташа тiзiмдiк санына және олардың орташа жалақысына байланысты.

Мерзiммен жұмыс iстейтiн жұмысшылардың жалақы төлеу қорының детерминирленген факторлық жүйесi 4.2 суретте көрсетiлген.

Мерзімді жалақы төлеу қоры

Error: Reference source not found

Абсолютті ауытқудың детерминирленген факторлық талдауы үшiн мерзiмдi жалақы қоры бойынша келесi модельдер қолдану мүмкiнi:

ЖТҚ = ЖС * ЖЖ

ЖТҚ = ЖС * К * КЖ

ЖТҚ = ЖС * К * Ұ * СЖ

Орташа жалақы төлемiнiң өсуi қарқыны мен еңбек өнiмдiлiгi арасындағы сәйкестiк талдауы индекс әдiсi негiзiнде анықталады;

К_озу = И_жө/И_ож

Мұндағы, К_озу – озу коэффициентi; И_жө, И_ож – сәйкесiнше жылдық өндiру мен жұмысшының орташа жалақысының индексi.

Жалақы төлем қорының артық шығыны (+Э) немесе экономияны (-Э) анықтау үшiн еңбек өнiмдiлiгiнiң өсу қарқыны мен оның төлеуi арасындағы қатынастың өзгеруiне байланысты мына формуланы қолданады:

Э = ЖТҚ ф х (И_ож – И_чв) / И_ож,

Мұндағы, И_чв – сағаттық өндірім индексі

Орташа еңбекақы төлемінің даму талдау кезінде инфляция шарты талданадын мезгілде тұтынушылқ тауарлар мен қызметтердің (И_ц) бағалар индексін ескеру қажет:

Из.п = Зср.ф / Зср.пл х Иц.