Практикалық жұмыс№1

Сабақ тақырыбы: Зауыттың кенмен тиімді қамтамасыз етілу жоспарын анықтау

Сабақ мақсаты:

-тұтынушылардың арасындағы шикiзат қорлардың үлестiрiлудi әдiстеменiң дербес практикалық қолдануы;

-шикiзаттың кәсiпорындарының жоспар жабдықтауына орындауға ұтымды жоспарлау, нақты ахуал.

Сабақ жоспары:

1. Металлургиялық өндiрiстiң дамуын зерттеу

2. Қ.Р-ның өнеркәсiбiнiң құрылымы

3.Салалардың жүйесiндегi қара металлургияның рөлi

4. Кәсiпорынның материалдық жабдықтау жоспары

Теориялық кiрiспе

Материалдық жабдықтау жоспары өндiрiс және қосалқы жасауы үшiн қажеттi кәсiпорынға шикiзаттың, материалдар және отын берілуін қарау керек, кәсiпорынның үзiлiссiз жұмысын қамтамасыз етiп және өнiмнiң өндiрiсi бойынша жоспардың орындауы қамтамасыз ете алды. Материалдық жабдықтау жоспарын құру үшін өнімнің өзіндік құның төмендету мақсатында шикізат, материал және отындардың шығындарын төмендету, сонымен қатар айналым қорын айналымын тездету қарастырылады. Заттық жабдықтауды жоспарында келесi негiзгi көрсеткiштердi бекiтiледi:

• өнiм бiрлiгiне шикiзаттың, материалдар және отын шығынының нормалары

• өндiрiске шикiзаттар, материалдар және отын шығыны;

• күндер және абсолюттi сандардағы шикiзаттың, материалдардың және отынның қосалқы нормасы;

• кәсіпорынға шикізат, материал және отын жеткізу балансынан және шикізат, материал және отын балансы;

• шикiзат, материалдар және отынға дайындау бағалары.

Заттық шығындардың төмендетуiнiң жолдары:

1) бірлік уақытта өнімді тиімді қолдану арқылы, қалдықтарды азайту және өңдеу кезінде шығындарды азайту арқылы шикізат, материал және отынның меншікті шығының азайту;

2) сатып алынған шикiзат, материалдар және отынды өндiрiстiң қосымша өнiмдермен, қалдықтармен және қайта қолданумен аластыру;

3) жеткіліксіз шикiзаттар, материалдар және отындардың орнына арзан және жеткілікті материалдар қолдану;

4) шикiзаттар, материалдар және отындарды жеткiзуi бойынша көлiк шығындарының азайту.

Металлургиялық өндiрiсте материалдар классификациясы:

А) шикi күйiндегі материалдар;

Б ) негiзгi және қосалқы материалдар;

В) қосымша материалдар;

Г) отын;

Д )«жаңа» және «айналымдағы» материалдар.

Қара металлургияда өңделетiн өнеркәсiптiң басқа да салаларындағындай, еңбек құралдары алдыңғы еңбектiң өнімдері болып табылады, еңбек көзі жұмсалған өндіріс өңделмеген материалдар деп аталады. Барлық өңделмеген материал еңбек құралы болып табылады, бірақ әрбір еңбек құралы өңделмеген материал бола бермейді. Еңбек құралы өңделмеген материал болып табылады, егер ол еңбек қатысында айтарлықтай өзгеріске ұшыраса. Шикi күйiндегі материал өнiмнiң бас затын құруға немесе қосалқы материал ретінде оның өндiрiсiнде ат салыса алады. Сондықтан шикi күйiндегі материалдарнегiзгi және қосалқыға жiктеледi. Қосалқы материалдар өндiрiске араласу бойынша үш топқа бөлінедi:

а) еңбек құралдарымен пайдаланатын қосымша материалдар. Мысалы, бу машинасындағы көмір, машина доңғалындағы май, шихта пешімен;

б) өңделмеген материалға материалдық өзгерістер енгізу үшін қосылатын қосымша материалдар. Мысалы, темірге көмір;

в) еңбек операцияларына әсер ететін қосымша материалдар. Мысалы, жұмыс орнын жарықтандыруға қолданылатын материалдар, өндірістік ортаны жылыту.

Қара металлургияда жоспарлау тәжiрибесiнде өңделмеген материалдар өңделмеген және материалдар болып бөлінеді. Өңделмеген материалдарға кен алатын салалардың өнімдері жатады,мысалы, кендер, әктас. Ал өңделетін салалардың өнімдері өндірістік болып табылады. Мысалы, алюминий, қышқылдар. Қосалқы материалдарғаөндiрiстiк процесте еңбек құралдарын тұтынылатын энергиялар түрлері жатады. Әрбір өндірістердегі өнім өндірістік процеске қатысуының сипатына байланысты негізгі немесе қосымша материал бола алады. Мысалы, домна процесіндегі темір рудасы негізгі материал болып табылады, ал болат балқытуда – қосалқы.

Барлық негізгі, қосалқы материалдар және отынның қажеттілігі өнім бірлігі мен өндірістік бағдарлама шығындарының нормалары негізінде есептеу арқылы жоспарға бекітіледі. Шикiзатқа, материалдар және отынының қажетілiгі жоспарда бекітілген білікті өнiм шығару арқылы әрбір цехтарда анықталады, содан соң зауыт бойынша жалпылама жинақталады. Шикізат, материал және отынның шығынын жоспарлау олардың сапасымен сәйкестендіріледі, өйткені ол шығын өлшеміне және де шикізат, материал және отын құнына әсер етеді. Сондықтан шығын нормаларыжәне есептеу қажеттілігінде материалдардың қабылданған сапасы көрсетiледi - марка, сорт немесе арнаулы талаптар. Шығын нормасы берілген бірлік өнім түрінің жоспарда көрсетілген материал шығын өлшемі ретінде қабылданады. Шығынның нормалары қара металлургияда салмақтық өнiм бiрлiгiне бекiтiледi - тоннаға. Шикiзаттар, материалдар және отынның шығынның нормаларыарқылы қалдықтардың төмендетуi, ақауды жою, сол арқылы берілетін материалдардың жылдық өнім шығымын жоғарлатады және өнім бірлігінде абсолютті материалдық бағасын төмендетеді. Шикізат пен негізгі материалдардың шығын нормалары сәйкес технологиялық процесс қабылданып сәйкес есеп жолдарымен анықталады: домен, болат балқыту, ферроқорытпа тағы басқа цехтарда шихтаны есептеуi. Технологиялық және энергетикалық отынның шығынының нормалары зерттеулер жолымен технологиялық есептеулер нәтижелер негiзiнде анықталады.

Қосалқы материалдардың шығынының нормалары жабдықтың сипаттамасы және жөндеуi үшiн қолданады, олар тәжірибелік мәліметтермен немесе бұл материалдар шығындары өнім бірлігіне нормаланбайды, қондырғы немесе цехтың жұмыс істеу бірлік уақытына нормалау жолдары арқылы анықталады.

Алынған сәйкес есептеулер негізінде нормалар технологиялық процестер кезінде қайтаруға болмайтын жоғалтулар ғана есептеленетін шикізаттар, материалдар және т.б. өлшемдерді анықтайды. Мысалы, пештерде және балқытуда металлдың иісі; шикізаттар, материалдар мен отындарды тасымалдау және сақтау кезіндегі шығындар материалдық баланыста есептеленеді.Шикiзаттар, материалдар, жартылай фабрикаттар бұйым ақау шақырылған шикiзаттардың жоғалтулары жоспар нормаларында ескерiлмейдi. Шығынның нормалар белгiленгенде жеткіліксіз материалдарының алмастыруы болуы мүмкiн.

Өнеркәсiптiк кәсiпорынының өндiрiстiк қорларына қоймадағы шикiзат, материалдар және отындар жатады. Олардың тағайындауы өндiрiстiң процесі үзiлiссiз болуын қамтамасыз етеді.

Металлургиялық өндірістерде өндірістік қорлар ағымдағы қорлар (айналым) және резервті (кепілді) болып бөлінеді. Ағымдағы қорлардың түзілуі анықталған уақыт аралығында материалдың өндіріске периодты түрде түсуіне негізделген, сонымен қатар оларды тұтыну да үздіксіз жүреді. Ағымдағы қордың мөлшері әртүрлі уақытта өзгереді. Ол материалдар партиясы түскен уақытта мөлшері максимумға жетеді, содан соң оларды келесі партия келгенше өндірісте қолданылуы төмендеп минимумға жетеді. Резервті қордың ағымдағы қордан айырмашылығы бірқалыптылығы және материалдың түсу периодтығының бұзылуымен байланысты.

Өндірістерде тек жылдың нақтылы мерзімінде құрастырылатын қорларды маусымдық қорлар болып табылады. Маусымды тек қана жылдың нақтылы мерзiмiне кәсiпорын құрастыратын қорлар деп аталады. Маусымды қорлар ағымдағы маусымды және резервтегi қорлар болып бөлінеді.

Мысал: Зауыттарды кенмен жабдықтау жоспарыдәстүрлi әдiстермен анықтау.

Есептiң берілуі

А, Б және В металлургиялық зауыттар темiр кендi кен орындары бiр топтың кенiмен жабдықтандырылады, және де Р1 кен орны қуаттылығы А1 млн. т. жылына құрамында 62% темірден тұратын тауарлық кен шығарады, Р2 кен орны қуаттылығы А2 млн. т. жылына құрамында 56% темірден тұратын тауарлық кен шығарады және жылына қуаттылығы А3 млн.т. болатын Р3 кен орны құрамында 48% темірден тұратын тауарлық кен шығарады. Барлық кендердегі қоспалардың құрамы мен бос жыныстардың құрамы шамамен бірдей болып келеді. А, Б және В зауыттары кендердің кен орнынан 700, 500 және 300 км қашықтықта орналасады. кенді зауытқа жеткізу кезіндегі транспорттық шығындар шойынның өзіндік құнына есептеленеді.

Шойын бойынша зауыттың қуаты жылына т. миллионға зауыттың тиы миллион жыл, зауыттың тды миллион В1 құрар едi.

Керек болады балдар үш зауыттардың шойынның жиынтық өндiрiс көлемiнiң өзiндiк құнының жанында ең төменгi кендi зауыттардың жабдықтауы ұтымды жоспар белгiлер едi.

Шойын бойынша А зауытының қуаттылығы жылына В1 млн. т. құрайды, ал Б-В2 зауытында жылына В-В3 млн.т. құрайды.

Зауытты кенмен жабдықтаудың оптимальді жоспарын құру үшін үш зауытта да шойын өндірісінің өзіндік құнның жалпы көлемі минимальді болу керек.

Зауытты кенмен жабдықтау жоспарын құру кезінде келесі шарттар қарастырылуы керек:

а) тауарлық кеннiң беруiнiң масштабтары бойынша кенiштердiң ешқайсысы жеке барлық үш зауыттың темiр кендi шикiзатымен қамтамасыз ете алмайды;

б) өндiрiстiң пайдалылығының жоғарылатуы үшiн барлық зауыттар шарттағы жабдықтауы бойынша өте қолайлы болу керек;

в) кеннiң жабдықтаудың тең шарттары барлық зауыттарға беру;

г) шойынның салыстырмалы түрде өзіндік құны жоғары зауыттар үшін сапалы кенмен қамтамасыздандырудың жақсы шарттарды экономикалық жағдайын жақсарту мақсатында құру арқылы үш зауыттың жалпы құның төмендеуіне әсер етеді.

Шешiм:

Дәстүрлі әдіспен құралған зауытты кенмен жабдықтаудың екі мүмкін жоспарын қарастырамыз. (мысал ретінде 30 нұсқа алынған).

1-ші әдіс барлық зауыттарды шойын балқымасына пропорцианалды барлық кен сорттарымен қамтамасыздандыру қарастырылады. зауытқа әкеленетін кендердің төменгідей есептелуі:

1 ) А зауыт үшiн құрамында 62% темір кендерi:

6,0* 10⁶-5.0-10⁶/(5+6+5)- 10⁶=1,87 10⁶ т.

құрамында 56% темірден тұратын кендер:

10,0*10⁶*5,0*10⁶/(5+6+5)*10⁶=3,12*10⁶

құрамында 48% темірден тұратын кендер:

5,0*10⁶-(1,87*10,6/1,72+3,12*10⁶/1,88)*2,22=4,99*10⁶ т 2)

1. Б зауыт үшiн құрамында 62% темір кендерi:

6,0*10⁶*6,0*10⁶/(5+6+5)*10⁶=2,25 • 10⁶ т.

құрамында 56% темірден тұратын кендер:

10,0*10⁶*6,0*10⁶/(5+6+5)*10⁶=3,75*10⁶ т.

құрамында 48% темірден тұратын кендер: 6,0*10⁶(2,25*10⁶/1,7+3,75*10⁶/1,88)*2,2=5,88*10т

2. В зауыт үшiн құрамында 62% темір кендерi:

6,0*10⁶*5,0*10⁶/(5+6+5)*10⁶=1,87*10⁶т

құрамында 56% темірден тұратын кендер:

10,0*10⁶*5,0*10⁶/(5+6+5)*10⁶=3,12*10т

құрамында 56% темірден тұратын кендер:

5,0*10⁶-(1,87*10⁶/1,68+3,12*10⁶/1,86)*2,17=4,78*10⁶ т

Бiрiншi жоспар бойынша кендердiң зауыттарының жабдықтаулары 1 кестеде көрсетіледі.

Зауыттар	Құрамында темір бар кен, в%				Кеннің барлығы
	62.0	56.0	48.0

Зауыт бекітетін кеннiң саны, млн.т.

А	1,87	3,12	4,99	9,99
Б	2,25	3,75	5,88	11,88
В	1,87	3,12	4,78	9,73
барлығы	6,00	10,00	15,66	31,65

Осындай кендерді бөлу кезіндегі барлық шығарылатын шойынның өзіндік құны, А зауытындағы:

53, 33*1, 87*106/1, 72+56, 72*3, 12*106/1, 88+59, 45*4, 99*106/2, 22=286, 04*106 сом.

Және 1 т шойынның өзiндiк құны:

286, 04*106/5, 0*106=57, 20 сом зауытта:

50,03*2, 25*106/1, 7+56, 42*3, 75*106/1, 88+55, 60*5, 88*106/2, 2=319, 86*106 сом.

Және 1 т шойынның орташа өзiндiк құны:

319, 86*106/6, 0*106=53, 31 сом зауытта:

49, 12*1, 87*106/l, 68+51, 63*3, 12*106/l, 86+54, 15*4, 78*106/2, 17=261, 016*106 сом.

Және шойын 1 өйткенi өзiндiк құн:

261, 016*106/5, 0*106=52, 20 сом

Барлық үш зауыттардың шойынның жылғы өндiрiс көлемiнiң өзiндiк құны 866 -10⁶ руб. және орташа өзiндiк құны 54,18 рубқұрайды.

1 ) А зауыт үшiн құрамында 62% темір кендерi:

55,0*10⁶*1,72=8,60*10⁶ т. (егер қажетті кеннің мөлшері кен орнының қуаттылығынан аз болса кен орнынның қалдағы келесі зауытқа жіберіледі)

Бірақ осы кен орнының өнім көлемі Р1 кен орнынында 6,0-10⁶ т. құрайды. Сәйкесінше А зауытында құрамында 62% темір кендерiн жеткізу 6,0-10⁶ т. құрайды, бұл шойынның 6,0*10⁶/1,72=3,49*10⁶ т. мөлшерінде шығуын қамтамасыз етеді.

Қалған (5,0*106-3,48*106) 1,52-10⁶ т балқытуды қамтамасыздандыру үшін құрамында 56% темір кендер 6,0*10⁶/1,72=3,49*10⁶⁰т. мөлшерінде қажет етеді.

А зауыты құрамында 62% темір кендерді жеткізу үшін 6,0-10⁶т. керек, ал құрамында 56% темір - 2,86*10⁶т.

Б мен В зауыттары үшін жеткізудің ұқсас есептер жүргізіледі. Нәтижесінде зауыттар бойынша кендерді екінші жоспардағыдай бөлу 3.4 кестегі мәліметтерде көрсетіледі.

Зауытқа жіберілетін кендердің мөлшері млн.т. тең.

Зауыттар	Құрамында темір бар кен, в%			Кеннің барлығы
	62.0	56.0	48.0
А	6	2,83		8,83
Б		7,16	4,81	11,97
В			10,85	10,85
барлығы	6	10	15,66	31,65

Кендерді осылай бөлу шойынның барлық шығарылымының өзіндік құны құрайды: А зауытында - 271-10⁶ руб. және 1 т. орташа өзіндік құны - 54,35 руб.; Б зауытында - 321-10⁶ руб. және 1 т. орташа өзіндік құны - 54,15 руб.

Барлық үш зауыттардың шойынның жылғы өндiрiс көлемiнiң өзiндiк құны 864, 0058*10⁶ руб. және 1 т шойынның орташа өзiндiк құнын - 54, 00 руб. құрайды.

Нұсқалардың салыстырмалы анализі кендерді бөлудің екінші жоспары біріншіге қарағанда тиімді екенің көрсетеді. зауыттарда 16,0-10⁶ т. шойынды балқыту үшін кеткен эксплуатациялық жалпы шығындары (866,92-864,00)*10⁶ руб. құрайды, яғни шамамен 3 млн. руб. төмен. А зауытының экономикалық көрсеткіштері жоғарлайды, ондағы 1 т. шойынның өзіндік құны 2,86 руб. төмендейді. бірақ, Б және В зауыттарының экономикасы төмендейді, соның ішінде В зауытында, ондағы шойынның өзіндік құны 1,95 руб./т көтеріледі (В зауытында өзіндік құн 53,31-ден 53,38 руб./т жоғарлайды). Бұл жағдай мемлекеттік жалпы мәселелер жеке зауыттады қадағалау арқылы шешіледіжәне де кендерді бөлудің екінші жоспары ең тиімдісі ме, халық шаруашылығында шойынның бағасы төмен болатындай зауыттар арасында кендерді бөлудің тиімді шешімін табуға бола ма деген сұрақтар қарастыру керек. Бұл белгіленген мәселені сызықтық бағдарлама мен ЭЕМ әдістері қолдану арқылы шешуге болады. осы мақстта экономикалық-математикалық модель құру керек.