22. Абай өлеңдеріндегі сатира және юмор

Абай өлеңдеріндегі поэтик тілдерінің басқа түрімен салыстырғанда, сарказмды ең көп кездесетін түрі деп атауға болады. Өз мағынасында қолданылатын, ауыстыру мағынасында қолданылатын немесе фигура түрінде сарказм қамшының өзегі тәрізді өріліп отырады. Ол - заңды. Өйткені қандай ақынның болсын, жауларына қарсы күресте қолданған күшті құралының бәрі - сатира. Сатираның тілі негізінде ирония, сарказм, әсіресе сарказм десек, Абай өлеңдерінде поэтик тілдің бұл түрі не үшін көп қолданылатынының сырын білу қиын емес.

Абайдың әртүрлі тақырыпқа жазған сатиралары көп. Олардың негізгі тілі - сарказм. Мысалы:

 

«Жылуы жоқ бойының,

Жылмиғаны неткені.

Құбылуы ойының -

Кетпей құйтың еткені.

Мұңды жылмың киімін

Кезек киіп, ел жиып,

Болыс болса түсінің,

Түксігін салар тырсиып,

Бір көрмекке тәп-тәтті

Қазаны мен қалбаңы;

Дөң айналмай ант атты,

Бүксіп, бықып әр жағы.

Сенен аяр түгі жоқ,

Бүгін жақсы көрініп,

Бүгін жалын, ертең шоқ,

Сөзі мен өзі бөлініп...»

(Абай, І том, 214-бет)

«Күштілерім сөз айтса,

Бас изеймін шыбындап,

Әлсіздің сөзін салғыртсып,

Шала ұғамын қырындап...»

(Абай, І том, 87-бет)

 

«Мінер атын, киімін ып-ықшам қып,

Сымбаттанып, сымпиып, тамақ аңдып,

Бұраңдап жылы жүзін асқа сатқан,

Ант ұрғанға қосылма, кетсін қаңғып...»

(Абай, І том, 170-бет)

 

Біз жоғарыда Абай - сатирик ақын, сондықтан оның өлеңдерінде сарказм жиі кездесуінің негізгі себебі сол методымен байланысты дедік. Бірақ Абайдың осы әдісті мол қолданудың жанрға көшуінің өзінде үлкен мән бар. Абайдың алдындағы тарихи әдебиеттен азды-көпті өз кезін сынаған, жамандық жақтарын шенеген сатирик ақындар деп Дулат тәрізді бірен-саран ақындарды ғана, сосын Шортанбайды айтуға болады. Ал ХІХ ғасырдың екінші жарымында Абайдан басқа ешкімді де айта алмаймыз. Абай сатирик ретінде өз кезінде дара ақын болды. Ақан сері тәрізді кейбір ақындарда кездесетін сатиралық өлеңдер адамдарға арналған, жалпы әлеуметтік мәні аз.

Қай кезде болсын сатира - өмірді, не өмірдегі адамдарды келеке ету, мысқылдау, солардың әртүрлі жаман жақтарын жұрт алдына салып масқаралау, күлу. 

Бұл ақынның өмір тануы, көзқарастары өз кезіндегі үстем тап, билеуші таптың тілегіне қайшы келген кезде туады. Не көптің, не белгілі бір топ немесе тап атынан күрес майданына шығып, өз бойындағы бар күш, бар қайратын жаңағы үстемдік етушілерге қарсы жұмсайды. Қарсы жағының әртүрлі жаман жақтарын көреген келіп, олардың жанына салуға өз қолындағы құралдың ең өткірін жұмсайды. Абайдың сол өткір құралы шындық (реализм) және сатира болды десек, осыдан келіп сарказмның Абай өлеңдерінде поэтик тілдің негізгі бірі болып саналуының беті ашылатын сықылды.

«Улы сия, ащы тіл,

Не жазып кетсе, жайы сол», -

 деп ақынның өзі айтқан ХІХ ғасырдың екінші жарымында ескі феодалдық құрылыстың елді ел етпей, жер ететін әртүрлі талас, тартыс, бақ, күндестік, жалқаулық, надандық, пәлеқорлық тәрізді іс-әрекеттерінен жерінген, халық қамын ойлап, жоғарғыларға сөзімен қатты күрес ашып, өз жұртын мәдениетке, адамгершілікке үндеген де Абай болды.