82. Көркем әдебиеттегі мазмұн мен пішін.

Мазмұн мен пішін – күрделі мәселе, іргелі философиялық ұғым. Мазмұн мен пішін – тек өнер ғана емес, өмірдегі ақиқат шындықтағы кез келген затқа және құбылысқа тән нәрсе.

Мазмұн мен пішін ең алдымен бір – бірінен айрылмас байланыста, бірлікте ; бірінсіз бірі жоқ, яғни мазмұнсыз пішін жоқ, пішінсіз мазмұн жоқ.

Пішінді алайық. Пішін дегеніміз – бір нәрсенің пішіні ; басқа ережесі жоқ. Осының енді ішкі қасиеті, анықтамасы бар, ол – мазмұн.

Мазмұнды алайық. Мазмұн дегеніміз – бір нәрсенің мазмұны ; басқа ережесі жоқ. Осының енді сыртқы қасиеті, анықтамасы бар, ол – пішін.

Мазмұн мен пішіннің бірлігі осының өзінен – ақ анық көрініп тұрғандай. Мазмұн пішіннің ішкі қасиеті, пішін мазмұнның сыртқы анықтамасы болғанджа ғана әрқайсысы өзін - өзі айқындай алады. Жалғыз – ақ осынау мазмұн мен пішіннің бір – біріне ауысу, көшу процесінің негізінде мазмұн жататынын ұмытпау керек. Қандай жағдайда болсын, әуелі мазмұн туады да, өзін анық айқындау үшін өзіне пішін іздейді. Демек, мазмұн мен пішінні мызғымас бірлігінің негізінде мазмұнның пішіннен басымдығы (примат) жатады деп ұққан жөн.

Енді осы ұғымды көркем әдебиетке көшіріп көрелік.

Әдебиеттегі мазмұн мен пішін деген не ?

Бұл арада тағы да біз сөз өнерінің қоғамдық санаға қатысын, әдебиеттің обьектісі - өмір, предметі – адам екенін, өмір шындығынан тыс, адам тағдырынан сырт өнер туындысы болмайтынын еске түсіреміз. Сана – шындықтың сәулесі болса, адам санасының мазмұны – сол адам таныған шындық екені мәлім. Сонда әдеби шығарманың мазмұны - өз эстетикалық идеалының тұрғысынан суреткер таныған ақиқат өмңр де, пішін – осы шындық тұтатырыла жинақталған көркем образдар жүйесі, яки әдеби қаһармендар өмірі екенін түсіну қиын емес.

Сонымен, әдебиеттегі мазмұн мен пішіннің бірлігі дегеніміз сөз өнеріндегі орасан зор маңызды заңдардың бірі, өнер туындысының көркемдігі үшін ауадай қажет жағдай бболып табылады. Көркем шығармадағы мазмұн мен пішіннің бірлігі – оның етене бүтіндігі, эстетикалық бағалылығы.

Әдебиеттегі мазмұн мен пішін дегенді белгілі бір көркем шығармадағы затты деректерге көшірсек, былай болар еді : шығарманың мазмұны – оның ақиқат шындыққа негізделген тақырыбы мен идеясы да, пішіні - әдеби қаһармандардың өзара қарым – қанынасына, тағдыр тартысына негізделген сюжеті, композициясы және жазушының өмірді өнерге айналдырған ең негізгі құралы – суретті сөзі, яки көркем шығарманың тілі. 

88. Көркем әдебиттегі натурализм, модернизм, постмодернизм.

Натурализм (французша: naturalіsme, латынша: natura – табиғат) – философияда табиғатты барлық нәрсенің түп негізі, тану мен түсіндірудің әмбебап принципі ретінде қарастыратын философиялық бағыт.

Ғылым методологиясында натурализм табиғат заңдарының бірлігін мойындаумен байланысты таным әдісінің бірлігін, яғни жаратылыстану ғылымдарында қалыптасқан танымдық-методологиялық принциптер барлық ғылымдарға ортақ, әмбебап принциптер деп ұйғарылады. Әдебиетте натурализм тәсілін алғаш қолданған француз жазушысы Э.Золя болды.

Натурализм кез-келген нәрсенің қалып-бейнесін не қимылын жеріне жеткізе, елеусіз бөлшектеріне дейін қалдырмай суреттеуді мақсат етті. Шығармаларда шыбынның ұшуы мен қоңыздың ызыңы сияқты оқиғаға тікелей қатысы жоқ жайлар көп баяндалды. Адам кейпі, жануарлар қимылы, табиғат көрінісі қаз-қалпында сипатталды. Нәтижесінде тұспалмен сыпайы айтылатын жайлар қарадүрсін, жалаң баяндалды да эстет. қасиеттен айырылды, соңы анайылыққа апарып соқты. Бұл тәсілдің ерекшелігі оқырманның не болар екен деген сауалына қаламгер түгелге дерлік жауап берді, яғни бәрін жасырмай, тәптіштеп айтты. Француз сыншылары Э.Золяның “Нана” романына қатты наразылық білдірген. Ондағы бас кейіпкердің жасынан қиыншылық көруі, ақырында нәпсіқұмарлыққа салынуы мен оның іс-әрекетін тәптіштеп тізбектеуін оқырман тұрпайылық деп тапқан.Бұл тәсіл әдебиетте орын алған сайын оның осал жақтары да бой көрсетті. Орыс әдебиетінде де натурализмді қолдаған жазушылар болды (П.Боборыкин, В.Немирович-Данченко, т.б.). Гоголь бастаған бұл ағым өкілдері қоғам өмірінің терең қалтарыс-бұлтарысына дейін зерттеп жазу керек деп санады. Н.В. Гогольдің “Өлі жандар”, Ф.М. Достоевскийдің“Бейшаралар”, И.С. Тургеневтің “Аңшының әңгімелері”, т.б. туындылар орыс қоғамындағы шаруалар жайын бұлжытпай суреттеген. Қазіргі әдебиеттануда натурализмді тұрпайы суретке, ділмарлыққа бой ұрушылық, шындықты баяндаудың қарадүрсін, қаражаяу түрі деп түсіну басым.Сахна өнерінде натуралистердің негізгі талабы пьесадағы оқиғаны ойын арқылы емес, тап бастан кешіргендей етіп көрсетуге әрі психологиялық, тұрмыстық және тарихи шындықтан ауытқымай қаһармандардың өмір сүрген ортасын қайта жаңғырту дегенге тірелді. Натурализм өкілдері театрдағы кәсіби машықпен, шарттылықпен күресе отырып, спектакльді сахнаға көшірілген “өмір бөлшегі” ретінде көрсетуге ұмтылды.Адам мінезі мен іс-әрекетін биологиялық тұрғыдан түсіндіру натурализмді айқындай түсетін белгілер болды. Оның көрнекті өкілдері қатарында режиссерлер А.Антуан (Франция), О.Брам (Германия), актерлер Э.Цаккони(Италия),П.Н. Орленев (Ресей), т.б. болды. Қазақ театрында қойылған алғашқы спектакльдерде, актерлер ойынында ұлт тұрмысын дәл көрсетуге ұмтылған Натурализм-нің кейбір белгілері бой көрсетті.Постмодернизм (ағылш. postmodernism) — әуелде сәулет өнері саласында қолданылған атау болып, хатжүзіндік тіке мағынасы — "модерннен кейінгі", яғни "осы заманнан кейінгі", "соңғы", "жаңа заман" дегенді білдіреді. Бұл сөздің қазақша баламасы тұрақтанбаған, кейбіреулер оны "соңғы осы заманшылдық" деп те атап жүр.Сәулетте бұл ағым модернизмнен де көркем дегенді білдіреді. Ол көптүрлі өзге ағымдардың ерекшелігін өз бойына сіңірген, бір бойына барлық ерекшелікті қамтыған бес аспап ағым есептеледі. Кейіннен бұл ағым модернизімге қарсылық ретінде сурет, музыка, философия салаларында да қолданыла бастады және әсіресе философияда ықпалды "Постмодернизм" ағымы қалыптасты.Постмодернизм түптеп келгенде модернизмге қарсылықтан туындаған. Ол Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі Батыс Еуропалық ұлы қиялдың быт-шыт болуы себепті өз бойында тұрақтылық, заңдылық, ереже атаулыдан арылған жаңа ағымның пайда болуына түрткі болды.Постмодернизм ағымына бірлікке келген біртұтас анықтама беру қиын. Тек бұл ағымнан кез келген қалыптасып қатып қалған түрлі өмір пішіндеріне қарсы тұрудай ортақ ерекшелік байқалады. Бұл ағымның жалғасу уақыты жөнінде де біркелкі пікір жоқ. Негізінен, 1970-1990 жылдар аралығы олардың дәурендеген мезгілі есептеледі. Кезекте, архитектура, әдеби сын, психоанализ, заңгерлік, педагогика, әлеуметтану, антропология, саясаттану қатарлы салалар өздерінің постмодернизмдік күйі туралы біршама жүйелі тұжырымдар жасады. Безендіру мен құрылымға қарата сыни көзғараспен қарау және қатып-семушілік пен табынушылыққа мазақтау мәмілесін ұстанатын олар арнаулы әдіспен белгілі бір идея мен жүйеге тастай бекінуге түбегейлі қарсылық көрсетеді. Бұл мағынада оны "Измсіздік" деп те атауға болады.Әдеби сын саласындағыларға салыстырғанда қатал философтар постмодернизм терминіне келісе бермейді. Өйткені бұл ұғым тым бұлдыр, тым шұбалаңқы мағынаға ие. Мысалы, постмодернизмді феминизм, структурализм, кейінгі колониализм секілділермен шатастыратындар да бар.