2 Пойыз және оның тасымалдау құжаттары туралы түсінік

2.1 Пойыздардың түрлері

Пойыз - деп салмағы мен ұзындығ теміржол желісінің талаптарына сәйкес келетін, бір немесе бірнеше іске қосылған локомотивтері немесе моторлы вагондары бар, түріне сәйкес жеке нөмері және арнайы белгілері бар жылжымалы құраманы айтамыз.

Пойыздар негізгі құрамы жолаушы паркінің вагондарынан тұратын (оның ішінде почта жүгін тасушы вагондар да бар) жолаушылар пойызы мен жүк вагондарынан құралған жүк пойыздары деп бөлінеді. Сонымен қатар, іс-әрекеті аз жол телімдерінде жүк және жолаушы паркінің вагондарынан құрастырылған жүк-жолаушы пойыздары да болады.

Пойыз құрастырылатын стансада оның құрамындағы вагондар туралы негізгі мәліметтер жинақталған анқықтауыш парақшасы (натурный лист) толтырылады. Онда пойыздың нөмері, құрастырған және баратын стансалар, құраманың ұзындығы және салмағы, жөнелту уақыты, сонымен бірге әрбір вагон туралы мәліметтер (нөмері, түрі және осі, жүктікң атауы және салмағы, вагонның таза самағы т.б.) жазылады.

Әрбір жөнелтілетін жүк үшін жүк жөнелтуші жапсырма қағазын (накладной), ал станса жолдық тізбектерді (дорожный ведомость, корошек дорожный ведомости) толтырады. Жүкті тиеу орындарында тиелген жүктерге вагон парақшасы толтырылып, онда вагонның сипаттамалары және осы вагонға тиелген жүктердің тізімі, жүктерге арналған жапсырма қағазының нөмері, жөнелтуші және қабылдаушы стансалар көрсетіледі.

Анықтауыш қағазы, вагон парақшасы, жапсырма қағазы және жолдық тізбектер құрастыру стансасынан бастап жүкті қабылдаушы стансаға дейін пойызбен бірге жүретін негізгі тасымалдау құжаттары. Пойыз баратын стансасына жеткен соң барлық құжаттар мәліметтерді тіркеу және өңдеу үшін қажетті жерлерге жіберіледі.

Құрамының үлкендігіне байланысты пойыздар кезексіз және кезекті болып екі топқа бөлінеді. Кезексіз пойыздарға қалпына келтіруші, өрт сөндіргіш, қар тазалағыш және жеке локомотивтер жатады.

Кезекті пойыздар өз ішінде құрамы бойынша бірнеше түрге жіктеледі: алыс және жергілікті қатынастағы жолаушы (жүрдек және жай жолаушылық) және қаламаңындағы пойыздар; жүк-почталық, әскери, жүк-жолаушылық, жүрдек, өте жалдам жүретін (тез бүлінетін жүктері бар вагондар, контейнерлер т.б.) және адамдарға арналған пойыздар; жүктік пойыздар (өтпелі, телімдік, шығарымдық және берілістік) және шаруашылық пойыздары деп бөлінеді.

Жүктік пойыздар белгілеріне байланысты келесі топтарға жіктеледі:

• құрастыру шарты бойынша жөнелтілуші (оның ішінде сатылы) және техникалық маршруттар;

• құрамадағы вагондар тобының санына байланысты бір топты және топтасқан;

• вагондардың күйіне байланысты: жүктелген, бос және аралас.

Құрамының жалпы салмағы қалыпта салмақтан аспайтын және жолаушы пойызының жылдамдығымен жүретін жүк пойызы жүрдек жүк пойыздары деп аталады. Бұл пойыздармен негізінен аса бағалы және тез жеткізуді қажет ететін жүктер мен үлкен салмақтағы контейнерлер тасымалданады.

Кем дегенде бір телімдік немесе сұрыптау стансасынан өңдеусіз өтетін жүк пойызы тоқтаусыз өтетін жүк пойызы деп аталады. Ал телімдік пойыз тек қана бір жол телімінен өтетін пойыз. Жинақталған пойыз дегеніміз ортааралық стансаларға жіберілетін вагондар мен осы стансаларда тиелген және түсірілген вагондардан тұратын құрама пойыз. Өткерме пойыздар дегеніміз аралық ортааралық стансалар мен кірме жолдардан вагондарды шығаратын немесе оларға жақын арадағы телімдік және сұрыптау стансаларынан ірі көлемді вагон топтарын беретін пойыздар. Бір теміржол торабына кіретін стансалардың аралығында вагондарды жеткізетін пойыздар берілістік пойыздар деп аталады. Жолды жөндеу және құрылыс жұмыстарына, стансаны қажеттіліктерімен жабдықтауға т.б. арналған пойыздар шаруашылық пойыздары деп аталады.

Теміржолдың ағымдағы пайдалану қызметін жоспарлау, есептеу және шұғыл бақылап тұру үшін тасымалдың, жылжымалы құраманың және басқа да техникалық жабдықтардың жұмысы мен оларды қолданудың көсеткіштері сандық және сапалық көрсеткіштер деп екіге бөлінеді.

Сандық көрсеткіштер: жүктер мен жолаушыларды тасымалдау көлемі және сәйкесінше жүк-км мен жолаушы-км орындалған жұмыс. Вагон паркінің жұмысы жүктелген, түсірілген, қабылданған және тапсырылған вагондар санымен, жүрістің вагон-км және вагон-сағатымен сипатталады. Осыған сәйкес көрсткіштер локомотив (локомотив-км, локомотив-сағат) пен пойыз (пойыз-км, пойыз-сағат) жұмысын сипаттайды. Станса жұмыс вагон айналымымен, қайта өнделген вагондар санымен, қабылданған, жөнелтілген таратылған және құрастырылған пойыздар мен вагондар санымен сипатталады.

Сапалық көрсеткіштер: вагондар мен локомотивтер айналымы, орта тәуліктік жүріс және олрдың өнімділігі, пойыздардың жүріс жылдамдығы, вагон жүктемесі, теміржолдарды қарқынды пайдалану, жол тармағының пайдаланылатын ұзындығының 1км-не келетін тонна –км сонымен өлшенетін жүккернеулік көрсеткішімен сипатталады.

Жылжымалы құраманы қолданудың негізгі көрсеткіштері төмендегідей:

Техникалық жылдамдық – аралық стансалардағы аялдамаларды есепке алмайтын, ал телімдік жылдамдық – дегеніміз осы стансаларда аялдау уақытын есепке алатын, жол теліміндегі пойыздардың орташа жүріс жылдамдығы.

Теміржол желісіндегі вагон айналымы – бұл вагонды тиеп біткеннен келесі тиеу біткенге дейінгі орташа уақыт. Бұл уақытта стансаларда вагондарды тиеп-түсіру операциялары орындалады, және жол теліміндегі пойыз құрамында жүетелген және бос вагондар болады.

Вагонның статистикалық жүктемесі - жөнелту бойынша жұмыс паркінің бір физикалық вагонына сәйкес келетін жүктің нетто орташа салмағы;

Динамикалық жүктеме - вагон жүрісінің бір вагон км-не келетін тасымалдау жұмысының тонна километрлерінің орташа саны. Динамикалық жүктеме жүктелген вагонға және жұмыс паркінің вагонына (бос вагондардың жүрісін есепке алғанда) деп бөлінеді.

Орта тәуліктік жүріс - айналым уақыты ішінде вагонның бір тәулікте жүрген орташа қашықтығы, км.

Жүк вагонының өнімділігі -бір тәулікте жұмыс паркінің бір вагонына келетін тонна-км. нетто санымен анықталады.

Локомотивтің өнімділігі - бір тәулік ішінде пайдаланылатын парктің бір локомотивіне келетін тонна-км. брутто санымен өлшенеді және толық локомотив паркі бойынша анықталғандағыдай, жетек түрлері бойынша да анықталады.

Локомотивтің (электровоз, тепловоз) орта тәуліктік жүрісі- бір тәулік ішіндегі локомотив-км. жүрісін, пайдаланатын парктің шамасына бөлу арқылы анықталады.

Жылжымалы құраманы пайдалану көрсеткіштері теміржол бөлімшелерінің жұмысын талдау үшін, жылжымалы құрамаға қажеттілікті, сонымен қатар теміржол көлігінің экономикалық тұрғыдан алып қарағандағы нәтижелерін: еңбек өнімділігін және тасымалдаудың өздік құнын анықтау үшін қолданылады. Жылжымалы құрамаларды пайдаланудың сапалық көрсеткіштерін жақсарту еңбек өнімділігін арттыруға және тасымалдаудың өздік құнын төмендетуге жол ашады.

Әртүрлі көлік түрлерінің тұтас жүйесін құрайтын көліктік жүйе, екі немесе одан да көп көлік түрлерінен құралатын және ол жүйені құраушы элементтердің өзар байланыстағы жұмысына тікелей тәуелді. Сондықтан өнеркәсіптік көлік жүйелерінің пайдалану тиімділігін жоғарлату үшін өнеркәсіптік көлік жүйесіне қатынасатын барлық ішкі жүйелерді біріктіріп, өзара байланыста ұстау керек. Сонымен бірге, ірі өнеркәсіптік кешенді құру үшін белгілі бір аумақтағы өнеркәсіптер әртүрлі ұйымдықтарға, кәсіпорындарға және бірлестіктерге қарайтындықтан, осы өнеркәсіптік кәсіпорындардың біртұтас үзіліссіз байланысып қамтамасыз ететін өнеркәсіп кешенін құру керек.

Өнеркәсіптің әртүрлі түрлерінің жүк айналымын, тасымалдау қашықтығын және басқа да мүмкіншіліктерін ескеретін шарттардың жиынтығына сәйкес әрбір көлік түрінің өзінің тиімді қолданылу аумағы бар.

Зерттеулер көлік түрлерінің неғұрлым тиімді қолданылу аумағын жүк түріне, тасымал қашықтығына тәуелді келесідей тәртіппен анықталған:

- автокөлік - 5-10 км қашықтықта 0,5млн.т тасымалға дейін;

- конвейер көлігі -15 км қашықтыққа дейін 1:5 млн.т. аралығындағы тасымалда;

- аспалы-қанатты жол -10-12 км қашықтыққа дейін 0,5-0,25 млн.т. аралығындағы тасымалда;

- теміржол көлігі - 20км-ден алыс қашықтыққа, 5:50 млн.т. тасымал кезінде.

Тасымал көлемі және жол қашықтығының шамасы үлкен болғанда теміржол көлігін пайдалану тиімді. Алайда жұмыс шарты, тасымалданатын жүктің түрі, оның физикалық құрамы әртүрлі өнеркәсіп түрлерінің қолданылу аусағын өзгертеді. Көліктің белгілі бір түрін таңдау туралы мәселе талдау жасау, жобалау арқылы шешілуі керек. Республикамыздың өнеркәсіптік аудандары үшін басқа көлік түрлерімен өзара әрекеттістікті қамтамассыз ететін өнеркәсіптік теміржол көлігін кешенді дамытатын шаралардың маңыздылығы аса зор. [5]