1. Сақ дәуірі тайпаларының шаруашылығы, тұрмысы және қоғамдық құрылысы

Көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығына өту

Ертедегі халыктың ұлан-байтақ далалық, таулы-далалық және шелейт кеңістіктерді игеру дәуірі, Европа мен Азия далалары тайпаларының ша-руашылық кәсібінің жаңа формасы — экстенсивті мал шаруашылығы-ның қалыптасу дәуірі б. з. б. 1 мыңжылдықтың бас кезімен байла-нысты.Қазақстан аумағында мал шаруашылығы шаруашылықтың жетекші саласы ретінде қола дәуірінде орнықты. Алдыңғы андронов кезінде-ақ отырықшы тайпалардың кешенді шаруашылығы, үй жанында мал өсіру, кетпенді егіншілік, аң және балық аулау пайда болған. Алғашкы кез-дерде бұл бірыңғай өндіруші шаруашылық болды, онда мал шаруашы-лығы мен егіншілік әлі де дербес өндіріс салалары ретінде бөлінбегенеді. Б. з. б. II мыңжылдықтың ортасына қарай көрініс өзгерді: шаруа-шылықта, археологиялық деректердің көрсетіп отырғанындай, алыс жерлерге көшуге және кыстыгүні тебінгілі жайылымға бейімделген қой мен жылқы сияқты жануарлардың үлес салмағы күрт өседі. Тұрғындар-дың көшіп-конуы артып, далалық жайылымдық алқаптарды игеру үрдісі жүріп жатты. Мал шаруашылығының жеделдете дамуы барысында ежелгі тұрғындар арасынан шаруашылықтың осы саласымен айналысатын бақ-ташытайпалар бөлініп шықты. Қазақстан аумағында б. з. б. II мыңжыл-дықтың орта шенінде болған тұңғыш ірі қоғамдық еңбек бөлінісі шару-ашылық қызметінің жаңа түрі көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығының біржола қалыптасуы үшін кджетті алғышарттар жа-сады.Б. з. б. I мыңжылдықтың бас кезінде-ақ Қазақстанның далаларында, шөлейт және таулы аудандарда жартылай көшпелі және көшпелі мал шару-ашылығы негізгі, ал содан соң үстем шаруашылықтүріне айналады. Мұндай езгерістер біркатар себептерге байланысты еді, ал олардың ішіндегі ең бас-тысы бір-бірімен аса тығыз байланысты табиғи-географиялык және әле-уметтік-экономикалык факторлар болатын.Б. з. б. II мыңжылдыклың аяғы мен I мыңжылдықтың басында, басқа далалық аудандардағы сияқты, Қазақстанда да климат өзгеріп, ол барған сайын куаң тарта берді. Табиғи су көздері кеміді, оның өзі үлкенді-кішілі өзендердің жайылмаларында егіншіліктің ерістеуін тежеді, ал кейбір аудан-дарда оны күрт кьіскзртты. Уакыт еткен сайын малшылык-егіншілік тайпа-лары ішінде үздіксіз көбейе түскен халық пен ендіргіш күштердің осы ха-лықты күнкөріс кұралдарымен қамтамасыз ете алмайтын үйлесімсіз төмен деңгейі арасында сәйкессіздік пісіп-жетіле бастады. Ежелгі тайпалар өз ендірісін тез жетілдіре алмады да, орын алған жағдайдан шығудың жолы бір ғана нәрсе — жер аумағын кеңейту деп білді. Қазақстанның суы аз жерлер-дегі суармалы егіншілікті дамытуға мүмкіндік бермеген далалық аудандары халкының көпшілігі үшін алғашқы экономиканың халык саны артуының ендіргіш күштеріне кысымын жоятын бірден-бір бағыты мал шаруашылығының көшпелі және жартылай көшпелі түрлеріне ауысу болды. Орасан-зор жайылымдық алқаптары жағдайында мұндай шаруашылык бағыты мүмкін әрі тиімді болған еді.Көшпелі мал шаруашылығына көшу дала мен шөлді жерлердегі тайпа- ларының өмірінде экономикалык ірі прогресс, алғашқы қоғамның өндіргіш күштері дамуына ілгері басқан кадам болды. Адам еңбегі неғүрлым өнімді бола түсті, өйткені шаруашылықтың мамандандырылуы мал, сондай-ақ ет, сүт, тері, жүн және т. б. түрінде артык, өнім өндіруге кең мүмкіндіктер ашып берді.