2. Ш.Уәлихановтың қазақ халқының мәдениетіне қосқан үлесі

Қазақтың тұңғыш тарихшы-ғалымы, этнографы Ш.Ш. Уәлиханов (1835-1865) қазақ ұлтының төл деректері ғылыми негізделген ой айтқан қазақ ғалымдарының алғашқысы болды. Ол Қазақстан, Орта Азия, Шығыс Түркістан тарихының мәселелерін, түркі халықтарының тарихын қазақтардың этногенезінің, жүздер құрылуының, қазақтардың рулық-тайпалық құрамының, орналасуының мәселелерін зерттеді. Ол қазақтар мен ноғайлардың этникалық жақындығы туралы пікір айтты. «Жоңғария очерктерінде», «Үлкен қырғыз-қайсақ ордасының аңыз-әңгімелері» деп аталатын еңбектерінде Ұлы Жүз қазақтарына тарихи-этнографиялық сипаттама берілген, ол қазақ хандарының генеологиясы, Қазақ хандығы мен Ноғай Ордасының тарихын жазды.Ш.Уәлиханов қазақтарға байланысты этногенетикалық мәселелерге байланысты таптырмайтын дерек ретінде этнография мен фольклор мәліметтерін, қазақ аңыз-әңгімелерін жоғары бағалайды.Х1Х ғасырдың орта шенінде Н.Я.Бичуриннің қытай жазба ескерткіштерінің ертедегі Орта Азия халықтары туралы мәліметтері жинағын бастырып шығаруы қазақ халқының этникалық тарихы үшін аса көрнекті жаңалық болды. Үш томдық еңбекте қытай деректемелерінің Қазақстанды ертеде және ортағасырларда мекендеушілердің: хуннулардың, усундердің, кангюйлердің, түрік тайпаларының тарихы жөніндегі негізгі ақпарат жинақталған.Ш.Ш.Уәлихановтың замандасы, Орыс Географиялық қоғамының мүшесі Т.Н.Потанин қазақ халқының этнографиясын зерттеуде, соның ішінде қазақ жүздерінің қашан қандай жағадайда байланысты шығуы туралы мәселерді өзінің «Очерки Северо-Западной Монголии» еңбегінде шолу жасайды. Ол қазақтың арғы тегін, Ұлы, Орта, Кіші жүздердің арғы тектерін анықтауда қазақтың аңыз-әңгімелерін пайдаланады.Алайда ол қазақ жүздерінің, арғы тегінің шығуы туралы кейбір халық арасына кеңінен тараған аңыз-әңгімелерді келтірумен ғана шектелген.Қазақ этногенезі мен этникалық тарихына көңіл бөлгендердің бірі А.Н. Харузин Аристовтың бағытын ұстанушылардың бірі. Ол қазақтардың этникалық құрамын терең зерттеуге тырысады. Ол көптеген қазақ тайпаларын «туыстардың одағы емес, қоғамдық-саяси одақ ретінде» қарастыруды ұсынады. Екі автор да өздерінің зерттеулерінде қазақтардың этникалық құрамын зерттеуге көп көңіл бөледі және мұның өзі қазақ тайпаларының ежелгі тарихын талдаудағы алға қозғайтын қадам болды . ХХ ғасырдың 20 – жылдары қазақ этногенезіне қатысты алғашқы ғылыми зерттеулер дүниеге келе бастады. Олар: М.Тынышпаев, С.Аспендияров және т.б .Авторлардың зерттеу нысанасы төмендегідей мәселелерді қамтиды: қазақтың тегі және қашаннан бері жұрт, яғни қалыптаса бастағандығы мәселесі; қазақ жеріндегі ежелгі түркілік, тайпалық одақтардың және мемлекеттердің қазақ ұлтын қалыптастырудағы ролі. 1925 жылы М.Тынышпаевтың “Қырғыз-қайсақ халқының тарихы жөніндегі материалдар” деген еңбегі жарық көрді. “Материалдарда” қазақ жүздерінің этникалық құрамы, қазақтардың шыққан тегі туралы аңыз-әңгімелер, қазақ руларының таңбалары мен ұрандары берілген, әрбір тайпаның тарихын сипаттау үшін тарихи материал іріктеліп алынған. Алайда ол ғылыми емес әдістерді қолданып, қателіктер жіберді: географиялық атаулардың, тарихи есімдердің лингвистикалық үндестігін қазақ халқы тайпаларының ежелден келе жатқанының айғағы деп қабылдайды.1935 жылы өзінің “Қазақстан тарихын (көне заманнан бергі)” бастырып шығарған С.Ж.Асфендияров,М. Тынышпаевтың қазақ тайпаларын ежелгі етіп көрсеткен және олардың аумаған шексіз кеңейткен қателіктерін көрсетті .Қазақ халқының шығу тегі және қазақ мемлекетінің пайда болу проблемларын С.Ж. Асфендияров басқа да түрік халықтар дамуындағы нақ сондай проблемалармен байланыстыра қарады. Үш жүздің құрылуын ол саяси бірігуге кедергі жасаған, табиғи географиялық үш өлкеде дамыған көшпелі шарушалықтың тарихи жағдайларымен түсіндірді.1911 жылы жарық көрген Ш. Құдайбердіұлының «Түрік, қырғыз, қазақ һәм шежіресі» деп аталатын еңбегіне арнаған рецензиясында: «Шәкәрімнің бұл кітабы қазақ шежіресінің тұңғышы» - деп, бұл еңбектің қазақтың төл дерегінің бірі – шежірені жариялаудағы орнын, автордың объективті қиыншылықтарға қарамай тындырған еңбегін жоғары бағалайды .Соғыстан кейін жылдарда бірқатар ғылыми зерттеулер жүргізіп, қазақ халқының тегін анықтауға Ә.Х. Марғұлан көп еңбек сіңірді. Оның көп жылдық еңбегінің қорытындысы – «Орталық Қазақстанның ертедегі мәдениеті» деген монографиясы Орталық Қазақстанның ертедегі заманын зерттеудегі және тайпалардың орналасу мәселерін анықтаудағы маңызды кезең болып табылады .ХХ ғасырдың 50-70 жылдарында белігілі қазақ этнографтарының қазақ шежіресіне қатысты біршама еңбектері дүниеге келді. Бұл тақырыпқа қалам тартқан В.Востров пен М.Мұқанов, Х.Арғынбаев этникалық аумақтар мен ру-тайпалық құрылымдарды зерттеді . Мәселен, қазақ тайпалары мен руларының шығу тегінің мәселері жөніндегі әртүрлі деректемелер арқылы қазақ халқының генетикасы қарастырылады.М.С.Мұқановтың тағы бір елеулі еңбегі Орта Жүз қазақтарының этникалық тарихы мен орналасуына арналған. Шығыстың жазбаша деректемелері, сондай-ақ архив материалдары негізінде ХVІІІ ғасырдың басындағы қазақ тайпаларының этникалық тарихы мен орналасуы зерттеледі .Соғыстан кейінгі жылдары тарихи – этнографиялық ғылым нақты проблемеларды зерттеу жұмысының нәтижесінде осы бағытта көптеген еңбектер жарық көрді. Көрнекті этнограф, Ұлы Отан соғысының ардагері, тарих ғылымының докторы, профессор Халел Арғынбаев қазақ шежіресіне қосқан үлесі зор. Оның М.Мұқановпен жазған “Қазақ шежіресі” хақында атты монографиясы ғылыми методология негізінде жазылды, алайда мұндағы шежірелер толық емес, кейбірінде қожалар шежіресінің ықпалы бар .Түркі халықтарына арнаған еңбектердің авторы Л.Н.Гумилевтің еңбектерінің құндылығы зор болып табылады. Оларда хунну державасы мен ежелгі түріктердің тарихына, географиялық орналасуына тоқталады .ІХ – ХІ ғасырлардығы кимектер тарихы жөніндегі монографиялық зерттеуін қазақ этногенезінің сюжеттерінің біріне арналған Б.Е.Көмеков – шығыстанушылардың Петербург мектебінің көрнекті өкілінің бірі. Мұсылман топтарын егжей – тегжейлі зерттеу негізінде ол қазақ халқының тегі деп санауға болатын кимектер мемлекетінің өмір сүруі мен мәдениетінің проблемасын тұжырымдап шешті .1980 жылдарда тарихшылардың назары қазақ халқының тарихы георгафиясына, этногенезі мен этникалық тарихына байланысты пікірлер шоғырланды. Солардың бірі - С.М.Ақынжанов Қазақстанның ортағасырлық қыпшақтарына арналған монографиялық зерттеулерінде едәуір толық талдап шешкен мәселелері: қыпшақтардың шығу тегі, шаруашылығы, этнография мәселелерін қарастырды. Сонымен бірге қыпшақ және кимек этнонимдердерінің арақатынасы туралы мәселеге назар аударды.С.Г.Кляшторный мен Т.И.Сұлтановтың жазбаша деректемелер мен археологиялық бай деректердің материалдарына сүйеніп жазған “Қазақстан. Үш мыңжылдық жылнамасы” деген кітабы қазақ халқының этногенезі үрдістерін көрсетеді. Авторлар қазақ халқы этногенезінің жалпы үрдісін 2-3 мың жыл бойы халықтың екі тобының: үнді еурапалық және ортаазиялық топтарының өзара әсері мен қосылуы деп сипаттайды. Нақ солардың арасынан б.з. дейін ІІ м.ж. қазақ, қырғыз, қарақалпақ, өзбек халықтарымен түрік халықтары қалыптасқан .