78. . Жасушалық цикл және апоптоз.

Жасуша циклы (митздық цикл) – жасушаның пайда болуы, өсуі атқаратын қызметтеріне икемделуі және әрі қарай бөлінуі кезеңдерінде байқалатын құбылыстар мен үдерістер жиынтығы болып табылады.

Жасуша циклы 4 кезеңнен тұрады:

G₁ – пресинтетикалық кезең – жаңадан пайда болған жасушалардың өсуі, ДНҚ молекуласының синтезделуіне дайындалу кезеңі. Ұзақтығы: 9-12 сағат

G₀ кезең – белгілі бір себептермен бөлінуін тоқтатқан, митоздық циклдан шыққан, жасушалар.

S-синтетикалық кезең-ядрода ДНҚ молекуласы синтезделінеді, цитоплазмада органеллалар, оның ішінде центриолялар, көбейеді. Ұзақтығы: 10 сағат

G₂-постсинтетикалық кезең – жасуша бөлінуге дайындалад, оның ішінде бөліну жіпшесін қалыптастыратын тубулин синтезделінеді. Ұзақтығы: 4,5-5,0 сағат

М-митоз – жасушаның бөліну кезеңі, ол 4 фазадан – профаза, метафаза, анафаза, телофазадан тұрады. Ұзақтығы: 30-40 мин.

Профаза – жасуша ядросоның хроматин жіпшесі ширатылып, тығыздалып жуандап, микроскоп арқылы көруге болатындай, жіпше тәрізді құрылымдарға – митоздық хромасомаларға, конденсацияланады.

Метафаза – митоздық хромасомалардың конднесациялануы ең жоғарғы шегіне жетеді және олар бөлінуші жасушаның экваторлық жазықтығына шоғырланады.

Анафаза – хроматидалар конденсацияланған күйде болып, бір-бірінен байланысын толық үзіп, бөлінуші жасушаның қарама қарсы полюстеріне қарай таратыла бастайды.

Телофаза – жасуша полюстеріне қарай жылжып қозғалушы хромосома жиынтығы «өздерінің» диплосомасына жақындап барып тоқтайды.

Апоптоз – грекше «жапырақтың түсуі» деген мағынаны білдіреді. Соңғы 15-20 жыл көлемінде ғана, жасушалардың өлуі жалғыз дегенеративтік құбылыстар, табиғи жолдар арқылы болып қоймай, сол сияқты жасушаның өзін өзі өлтіретіндігі белгілі болды. Апоптоздың тетіктерінің қосылу жағдайлары өте көп, дегенмен оларды 2 топқа топтастыруға болады:

3. Жасушаішілік факторлар

4. Сыртқы факторлар

Сыртқы факторлардан болатын апоптоз– жасушаның арнайы рецепторлары арқылы берілетін «жағымсыз» сыртқы сигнализациядан болатын апоптоз.

Бұл жағдайда, жасуша қалыпты тіршілік етуге әбден қабілетті, бірақ біртұтас ағза тұрғысынан қарастырғанда, оның қажеті жоқ, зиянды болады.

Сондықтан да «өлуге» үкім ретінде «қара таңба» – сигнал жіберіледі және ол міндетті түрде жүзеге асырылады.

Апоптозды іске қосатын «жағымсыз» сигналдарды 2 топқа бөліге болады:

3. «Жағымсыз» негативтік сигналдар әрекеттері;

4. Позитивтік сигналдардың әрекеттерінің тоқталуы.

Жасушаішілік факторлар салдарынана болатын апоптоз: Бұл жағдайларда апоптоздың басталуына себеп болып жасушаның өзінің «қанағаттанарлықсыз» күйі саналады.

а) Ең алдымен репарацияланбайтын не нашар репарацияланатын хромосоманың өте күрделі бұзылыстары-ДНҚ-ның көптеген үзілістері оның конформациясының бұзылуы, тізбектер арасындағы тігілулер, хромосомалардың дұрыс ажыраспауы

б) Бұдан басқа, жасушаішілік мембраналардың бұзылыстары: Бұл бұзылыстар әртүрлі сыртқы факторлардың-иондаушы сәулелер, температураның өзгеруі, химиялық қосылыстар әсерлерінен пайда болады. Қауіпті заттарға әртүрлі стресс жағдайларында жасушада эндогендік жолмен түзілетін көптеген қосылыстар – азот оксиді, супероксидтік радикал, нитрозоқосылыстар т.б. да жатады

в) Бөлінуші жасушаларда апоптоз себебі болып-жасушаның бөліну үдерісінің өзі де саналады, себебі хромосома бұзылыстарының көпшілігі осы үдеріс кезінде пайда болады.

Жасушаның «қанағаттарлықсыз» күйіндегі апоптоз, р-53 ақуызының қатынасуымен жүзеге асады. р-53 ақуызы транскрипциялық фактор, ол апоптоз үдерісіне қатынасатын гендерді активтендіреді.

3 реттеуші факторлар (ақуыз Mdm2, ARF және 14-3-3в) әсіресе біріншісі, р-53 ақуызының ыдырауына және белсенділігіне әсер етіп, қалыпты жағдайда оның концентрациясының және белсенділігінің төмен болуы болуын қадағалайды.

ДНҚ молекуласының бұзылыстары пайда болған кезде р-53 ақуызына 3 протеинкиназалар арқылы сигналдар беріліеді.