Тақырыбы: Қазақ тіліндегі қарапайым сөздер

Диплом жетекшісі: Анар Салқынбай

Орындаған: Сүлейменқызы Мәлике

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаты. Аталған тақырып бойынша жұмыстың жалпы сипаты қазіргі қазақ тіліндегі қарапайым сөздердің бүгінгі күндегі қолданысын, яғни функционалдылығын анықтау. Абай Құнанбайев, Қ.Қайсенов......... және т.б. қазақ қаламгерлерінің шығармаларындағы қарапайым сөздердің қолдану стилін талдап зерделеу.

Зерттеудің өзектілігі.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Бұл жұмыстың басты мақсаты қазіргі қазақ тіліндегі қарапайым сөздер жайында нақты түсінік беру. Оны жаңа қырынан зерттеу, зерделеу. Қарапайым сөздердің аражігін анықтау.

Зерттеудің нысаны. Қарапайым сөздер

Мәселенің зерттелу деңгейі. Тақырыптың негізін ашып алу үшін Қарағанды атындағы КарМУ Тіл білімі институтында филология ғылымының кандидаты Тұрмаханбет Пірімбетовтың «Просторечные слово в современном казахском языке» еңбегі, А.Мамаеваның «Қазақ тіліндегі дисфемизмдер» диссертациясы пайдаланылды. Сонымен қатар, .......... сайт, жұмыстың зерттелуін деңгейін ашуға көмектесті.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Қазақ тіліндегі қарапайым өзге лексикалық стильдік топтардан ацырмашылығын анықтады.

Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері/ Дереккөздері. Тақырыптың негізі шығармашылығы жайында жазылған еңбектер, мақалалар, авторефераттар осы жұмыстың теориялық негізі болады. Тақырыпты жан-жақты талқылап қарастыру мақсатында «Түсіндірме», «Диалектологиялық сөздіктер», «Қазақ әдеби тілінің сөздігі» 15 томдық жинағы және ауызекі тілде қолданылып жүрген сөздердің септігі мол болды.

Жұмыстың құрылымы. Кіріспеден,негізгі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.

Жалпы көлемі. 50-60 бет

Мазмұн

Кіріспе………………………………………………………………………......... 1

1. Қарапайым сөздердің өзіне тән ерекшеліктері..................................... 3

   1. Қарапайым сөздердің зерттелу тарихы……………………………… 8

   2. Қарапайым сөздердің тілдік ерекшеліктері……………………….. 9

2. Қарапайым сөздердің өзге лексикалық стильдік топтардан айырмашылықтары………………………………………………….. 14

   1. Қарапайым сөздердің эмоционалды-экспрессивті сөздерден өзгешеліктері………………………………………………………………… 15

   2. Қарапайым сөздердің дисфемизмдерден өзгешеліктері.................. 22

Қорытынды…………………………………………………………………… 23

Пайдаланған әбедиеттер……………………………………………………24

1. Қарапайым сөздердің өзіне тән ерекшеліктері

Жоғарғы оқу орындарына арналған «Қазіргі қазақ тілі» оқулығының авторы С.К.Кеңесбаев пен Ғ.Ғ.Мусабаев: «Қарапайым сөздер деп жалпы халыққа түсінікті ауыз екі сөйлеу стилинде қолданатын дөрекі әрі тұрпайы сөздерді айтамыз. Олар көркем әдебиетте тек белгілі бір мақсатта қолдану үшін ғана қолданады [1].

1.Кеңесбаев I.К., Ғ.Ғ. Мусабаев Қазіргі қазақ тілі. –Алматы, 1954жыл.-Б.65.

Жоғарғыда атап көрсеткендей М. Балақаевпен пікірлес болған С. Түлекова: « Существует определенная группа слов, в большинстве своем употребляющихся только в устной разговорной речи, которые в литературном языке, т.е. в языке различных письменных трудов /текстов/, встречаются весьма редко. К ним относятся в основном грубые, с вульгарными значениями слова»[7].

7. Телекова С.Т. Қазақ тіліндегі алғыс пен қарғыс мәнді фразеологизмдер: /Рукопись канд.дис.филол. наук/. –Алматы, 1974. Б.76.

К арапайым создер боқтық сөздер

Дөрекі сөздер

Тұрпайы сөздер

Қарапайым сөдерді үш топқа бөліп қарастырамыз

1. Тұрпайы сөздер- деп ауызекі сөйлеу стилінде қолданатын адамның көңіліне тиетін ауыр сөздерді айтамыз. Мысалы:

Маубас, сайқал,сасып қалу

2. Дөрекі сөздер- деп ауызекі сөйлеу стилінде қолданатын құлаққа жағымсыз әрі дөрекі естілетін сөздерді айтамыз.

Мысалы: жабайы,

3.Боқтық сөздер- әдеби стилге жатпайтын, тек ауызекі стилде қолданатын лас,боқтық сөздерді айтамыз.

Мысалы: боқмұрын, қаңғыбас, аузыңды ұрайын, әкең, шешең...............

Т.Пірімбетов: «просторечная лексика состоит не из одних состоит из грубых, грубоватых слов, граничащих с вульгарностью, но включает в себя и элементы разговорной речи с абсолютно нейтральными стилистическими окрасками, типа: мәселеңки вм. «мысалы» «например»;ажаптану вм. «таңғалу», «ғажайыптану», «удивиться»; шүйке бас вм. «молодуха», бөспебай, бөсербай «берхун»;доңғал бас «большеголовый»; көкмойын, көкмойнақ «водка», «шұрым-бұрым вм. «майда-шүйде», «шурум-бурум»; моңдыбай или моңдыбас вм. «момын», «жуас», «мямля»;»[1].Осы және өзгеде басқа сөздер әдеби тілге жатпағанымен жалпы халыққа түсінікті, әдеби тілдің эквиваленттері бар әрі дөрекілік мағыналары жоқ сөздер.

1. Т.Пірімбетов «Просторечия в современном казахском языке» диссертация, 1988 ж.Алматы. 12 бет

Жоғарыда атап өткендей қарапайым сөздер әдеби тілге жатпайды. Ол тек көркем әдебиеттерде белгілі бір мақсатта ғана қолданылады. Олардың ең бір ерекшелігі дөрекілігі мен эмоцияны анық әрі барынша шынайы жеткізу мақсатында болып табылады. Қарапайым сөздерді көбіне төменгі сатыдағы адамдар қолданады. Дәлірек айтқанда тіл мәдениетінен хабары бар, жоғарғы оқу орнында оқыған азамат өз лексиконына құлаққа тұрпайы, дөрекі естілетін сөздерді қолданбайды. Мәлесен, әйел адамға қатысты «ұрғашы», «буаз» ; «сайқал», «қаншық» және т.б. сөздер. Мұндай сөздер қорлау мақсатында эмоцияны әсерлендіріп көрсетеді.

Түркі əлеміне белгілі тіл маманы, академик Рабиға Сыздыққызының жетекшілігімен «Қазақ тіліндегі қарапайым сөздер табиғаты» деген тақырыпта кандидаттық диссертациясын орыс тілінде жазып қорғайды. Зерттеуде қазақ тіл білімінде лексика саласы бойынша арнайы тақырып ретінде зерттеле қоймаған тілдік мəселенің бірі — қарапайым сөздер табиғаты, сөйлеу тілі элементтерімен арақатынасы, қарапайым сөздердің шығу негіздері, жасалу жолдары, қарапайым сөздердің эмоционалды-экспрессивті бағалама қызметі, семантикалық топтары мен көркем мəтіндегі кейбір қолданыстары алғаш рет ғылыми тұрғыда сөз болып, көпшілікке таныстырылды. Ғалымның осындай тың еңбегін академик І.Кеңесбаев бастаған əйгілі зерттеушілердің өзі мойындап, жетістіктеріне оң бағасын береді

Тұрмағанбет Пірімбетов қазіргі қазақ тіліндегі қарапайым сөздерге мынандай анықтама берген: «В современном казахском языке просторечием называют те лексические элементы, которые не входят в систему литературного языка, но которые используются в его составе, чаще всего в художественных, а иногда и в публицистических текстах с целью усиления их выразительности, эмоциональности, также и иронии.» Қазіргі қазақ тілінде қарапайым сөздер деп әдеби тілге жатпайтын, бірақ публицистикалық және көркем әдебиетте негізгі ойды әсерлендіріп эмоционалды-ирониялы етіп жеткізу мақсатында қолданатын лексиканың бір бөлшегін айтамыз.

«Они эти элементы представляют собой один из социональных компонентов казахского языка, не имеющий диалектный характер и используемый в плане функционально- стилевой дифференциаций разговорного речи, равно и литературного языка» [20,558].