5.Сот сараптамасы процессуалдық құқықтың жеке институты ретіндегі ролін, мағынасын анықтаңыз.

Сот сараптамасының ғылыми негіздері өз дамуының қазіргі уақытында сот экспертологиясы деп аталатын пән аралық негізде пайда болған жалпы теорияны білдіреді. Сот сараптамасының жалпы теориясын жеке ғылыми негіз ретінде тану екі қызметтің бар екендігін білдіреді: бір жағынан қылмыстық, азаматтық, әкімшілік істерді жүргізуде өзге ғылымдардан мәліметтерді тарта отырып теориялық жағынан қорытылған және белгілі бір міндеттерді шеше алатындығын көрсетсе, екінші жағынан осы процессте қолданылатын өзге ілімдерден ажырата қарауға мүмкіндік береді.

Сот экспертологиясы-сот өндірісінде аранайы сараптамалық ілімдерді заңды және ғылыми негізделген мақсаттарда қолдану үшін сот сараптамасының әдістемелік, құқықтық, ұйымдастырушылық негіздерін дамытуға және оның қалыптасу заңдылықтарын ашуға бағытталған ілімнің саласы болып табылады.

Сот экспертологиясының пәні ғылым саласы ретінде келесідей заңдылықтарды тануды қамтиды:

- ғылыми ілім ретінде сот сараптамасының пайда болу, қалыптасу, және даму әдістемелерін көрсететін заңдылықтарды;

- сот сараптамалық қызметтің процессуалдық мәнін қарастыруды қамтамасыз ететін заңдылықтарды және осы негізде оның құқықтық реттелуін жетілдіру бойынша ғылыми рекомендацияларды қарастыру;

- сот өндірісінде сот сараптамалық қызметтерді тиімді іске асыруды қамтамасыз ететін ғылыми ұйымдастырушылық заңдылықтарды және әдістемелік негіздерін қалыптастыру;  

Сот сараптамасының жүйелік құрылымдармен қарастырылатын және жеке теорияны білдіретін сараптамалық қызметтердің құқықтық бастамасына назар аудара отырып айтқанда, құрылымдық компоненттер ретінде өз мазмұнына қамтитын криминалистикалық, процессуалдық, қоғамдық, жаратылыс танушылық және техникалық ғылымдардың ғылыми ережелері қолданыла отырып, сот сараптамасының жалпы теориясы заң ғылымдарының ішіндегі дамып келе жатырған сала болып табылады. Бұл жерде криминалистика ғылымында сипатталып айтылатын құқықтық мағынаны ашатын негіздеулерді толығымен қолдануға болады.

6. Қылмыстық іс қозғау сатысында сот сараптамасын тағайындаудың негіздерін және құқықтық салдарын іс қозғалғаннан кейінгі тағайындаумен салыстыра қарастырыңыз.

Сот сараптамасын жүргізуді тағайындаудың негіздемесі. ҚРҚІЖК 240-бабына сәйкес сараптама мынадай жағдайларда ғана тағайындалады: іске қатысы бар мән-жайлар арнайы ғылыми білім негізінде сараптама жүргізу нөтижесінде іс материалда-рын зерттеу нәтижелерін алу мүмкіндігі туғанда. Сараптама қылмыстық істі қозғау үстінде, іс бойынша сотқа дейінгі өндіріс барысында, сотта істі қарау кезінде тағайындалуы мүмкін.

Қылмыстық іс қозғалғанда тағайындалған сараптама қорытындысынсыз қылмыстық істі қозғау мүмкін емес болған жағдайда жіберіледі (ҚР ҚІЖК 242-бап).

Сараптама тағайындау негіздемесіне сүйене отырып, олардың анық және іс жүргізулік негіздемелерін ажыратуға болады.

Сараптама тағайындау үшін нақты негіздеме — бұл іс бойынша туындаған мәселелерді арнайы ғылыми білім арқылы шешу мүмкіндігі. Сараптама тағайындау үшін заңды негіздеме — арнайы ғылыми білімді қолдану арқылы мәселелерді шешу мүмкіндігін растайтын іс материалдары.

Қылмыстық іс жүргізу зандарына сәйкес сараптаманы мына адамдар тағайындауы мүмкін: тергеуші, анықтаушы, прокурор, сот (судья), өз еркі бойынша процеске қатысушылар (ҚР ҚІЖК 197, 242, 354-баптары). Анықтаушы мен тергеуші сараптаманы қылмыстық іс қозғалған кезде немесе алдын ала тергеу барысында тағайындайды, судья — негізгі сот талкылауы сатысын-да; прокурор — қылмыстык, істі тергеу барысында, қадағалауды жүргізу кезіңце тағайындайды. Аталған лауазымды қызмет адамдарының әрқайсысы сараптама қажетті деп таныған кезде ғана белгілей алады.

stud-org728

Егер іс бойынша мына мәселелерді анықтау аса қажет болган жагдайда сот сараптамасын тагайындау және оны жүргізу міндетті деп саналады (ҚР ҚІЖК 241-бап):

1) елімнің себептерін, денсаулыққа келтірілген зиянның сипаты мен ауырлық дәрежесін анықтауда;

2) іс үшін маңызды болып, бірақ жасы туралы құжаттар болмағанда немесе күмән туғызғанда күдіктінің, айыпталушының, жәбірленушінің жасын анықтауда;

3) ақыл-есінің дұрыстығы немесе қылмыстық іс жүргізуде өз құқықтары мен заңды мүдделерін өз бетінше қорғау қабілеті жөнінде күмән туғанда күдіктінің айыпталушының психикалық немесе тәнінің жай-күйін анықтауда;

4) Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде өлім жазасы түріндегі жаза көзделген қылмысты жасаған айыпталушының психикалық жай-күйін анықтауда;

5) Іс үшін маңызы бар жағдайларды дүрыс қабылдау және олар бойынша айғақтар беру қабілетіне күмөн туған жағдайда жәбірленушінің, куәнің психикалық немесе тәнінің жай-күйін анықтау кажет болған жағдайда;

6) Істің өзге мән-жайы басқа дәлелдермен дәл анықталмайтын болса, сараптаманы тағайындау мен жүргізу міндетті болады.

Сот сараптамасын жүргізу кезінде тергеуші қатысуға құқылы, сарапшыдан сараптамаға қатысты жүргізілген әрекеттер туралы түсіндірмелер сұрауға құқылы.

Сот сараптамасын тағайындау шарттары мен тәртібі.Кез келген түрдегі сараптаманы тағайындау тергеушінің немесе соттың қаулысымен ресімделеді. Онда міндетті түрде мыналар болуы тиіс: осы тергеу әрекетінің уәжділігі, сарапшы немесе сарапт-ма жүргізетін мекеме туралы мөліметгер; сарапшы жауап беруге тиісті сүрақтар, сондай-ақ зерттеуге арналған материалдардың сипаттамасы.

MarketGidComposite Start MarketGidComposite End

Тергеуші сот сараптамасынын, қажеттігін айқындағаннан кейін ол туралы қаулы қабылдайды, ал кейбір жағдайларда, ҚІЖК 242-бабында қарастырылғандай, сот алдында өтініш білдіреді. Ол етініште мыналар көрсетіледі:

1) сот сараптамасын тағайындаудың негіздемесі;

2) сарапшының фамилиясы, аты, әкесінің аты, сараптама өткізілетін мекеменің аты;

3) сарапшыға жүктелген мәселелер, сұрақтар;

4) сарапшыға ұсынылған материалдар.

Сот сараптамасын мемлекеттік сот сарапшылары немесе арнайы білімі бар өзге сарапшылардың бірі жүргізеді.

Тергеуші күдіктіге, айыпталушыға, оның қорғаушысына сот сараптамасын тағайындау туралы қаулымен таныстырады және олардың қүқықтарын түсіндіреді. Ол туралы хаттама толтырады. Хаттамаға тергеуші және қаулымен танысқан адамдар қол қояды.