1.3 Едб қызметін қаржылық талдаудың негізгі көрсеткіштері

Нарықтық қатынастар жағдайында бизнестің шығынсыз операцияның басты талабы экономикалық тиімділік пен кірістілігін қамтамасыз ету. Экономикалық қызмет өтеу топ мүшелері мен иесінің материалдық мүдделерiн, экономикалық және әлеуметтік қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін табыс пайда алу үшін бағытталған. Өнімділігін сипаттайтын индикаторлар сан алуан, соның ішінде жалпы табыс, айналым, рентабельдік, пайда, шығындар, салықтар сияқты сипаттамалар. Кәсіпорындардың барлық түрлері үшін бөлінген негізгі қаржы көрсеткіштері:

• қаржылық тұрақтылық;

• өтімділік;

• рентабельділігі;

• іскерлік белсенділік

Банктің үш негізгі есеперіне - табыс туралы есеп, баланстық есеп және ақша қозғалысы туралы есебіне сүйеніп, қаржылық талдау жасалады.

Қолданыста кең тараған қаржылық коэфицентеріне тоқсалсақ. Жылдыр бойы инвесторлар мен аналитектер бірталай аналитикалық құралдарды, коцептерді және әдістерді ойлап тапты. Олар компаниялардың, біздің жағдайымызда банктердің күшті және әлсіз жақтарын айқындайды. Осы құралдар фундаментальді анализдің негізі болып табылады.

Коэфиценттік анализ – қаржылық есептемелерге сандық зерттеулерді жүргізуге арналған құрал. Нәтижесінде шыққан арақатыныстар үш есептемені бір-бірімен байланыстырып, ұйымдарды біркелкі салыстыруға сандар ұсынады. Коэффиенттік талдау ең көп тараған фундаменталды анализ түрінің бірі.

Коэффицент дегеніміз не? Бір санның екінші санға қатынасын білдіретін математикалық өрнек. Қаржылық коэфиценттер ұғымы осыған ұқсас. Шаруашылық жағдайды, өтімділікті, төлем қабілеттілігін және рентабелдікті зерттеуіне байланысты бөлінеді.

Инвесторлар мен сарапшыларға нақты нарықта банк саласын бағалау үшін пайдаланылатын негізгі қаржылық коэффициенттерінің бірі таза пайыздық маржа, несие үшін активтерді қатынасы және қайтару бойынша активтерді (ROA) қатынасы болып табылады.

Банктер мен банк қорларын талдау көптеген басқа бизнесді талдаудан қарағанда күрделірек. Себебі банктердің пайда табу жоспары басқа бизнестерден түбегейлі айырықа. Басқа салалар үшін пайда табу үшін немесе өндіру өнімдерін жасау немесе сату, қызмет көрсету, ал банктің негізгі өнімі ақша болып табылады.

Атрил (2006) жұмысына сәйкес «коэффициенттерінің шағын санын есептеу арқылы, бизнес жағдайы мен көрсеткіштердің жақсы сапалы суретін салу үшін мүмідігі жиірірек».

Қаржылық тұрақтылық көрсеткіші ұйымының меншікті қаражаты және қарыз капиталдарының дәрежесін сипаттайды. Материалдық активке жаратылған бір теңгегің қаншасы қарызға алынған? Егер мұндай көрсеткіш есептеу кезінде мәні 0,7 болса, яғни фирманың қаржылық жағдайы аумалы-төкпелі, кәсіпорынның қызметі белгілі бір дәрежеде сыртқы қарыз қаражаты тартудан тәуелді.

(1)

Нормативтік коэффициентінің мәні қаржылық тұрақтылық үшін қолайлы. Тұрақты коэффициентінің мәні 0,8-0,9 қаржылық шегінде болса, бұл нормативтік мәні.

Активтердің өтімділік қабілеті жылдам, жақын нарықтық бағасына сатылған бағасы жақын болуы тиіс. Өтімділік сипаттамасы: бұл параметр көрсетеді компанияның негізгі қаржылық көрсеткіштері және жеткіліктілігін сипаттайды. Ұйымның айналым активтері өтеу үшін меншікті борыштар қысқа мерзімді сипатта болуы тиіс. Айналым құны ағымдағы активтердің құны ағымдағы пассивті міндеттемелер қатынасы ретінде есептеледі. Өтімділік көрсеткіші активтер мен құндылықтарды, фирманың қолма-қол капиталын айналдыру және икемділік дәрежесі түрлендіру мүмкіндігін көрсетеді.

Кәсіпорынның өтімділігін екі жақты анықталады:

• айналдыру үшін ағымдағы активтерді ақшаға айналдыруға уақыт талап етілетін;

• активтерді сату бойынша тағайындалған баға мүмкіндігі.

Тәжірибеде қаржылық талдауда өтімділік көрсеткішінің негізгі үш түрі бар:

Ағымдағы өтімділік

Коэффициенті ағымдағы (жалпы) өтімділік (жабу коэффициенті; ағыл. current ratio, CR) — қаржылық коэффициент қатынасына тең ағымдағы (айналым) активтер - қысқа мерзімді міндеттемелер (ағымдағы пассивтерге). Бұл ең жалпы және жиі қолданылатын өтімділік көрсеткіші. Формуласы:

(2)

Мұндағы: CR– ағымдағы өтімділік коэффициенті;

Қысқа мерзімді активтер – айналым активтері (назар аударыңыз: 2011 жыл дейін Баланста құрамында айналым активтерінің көрсетілсе ұзақ мерзімді дебиторлық берешек қажет);

Қысқа мерзімді активтер мен міндеттемелер бір жыд көлемін қамту керек.

Компанияның міндеттемелерін өтеуге қабілеті (қысқа мерзімді) ағымдағы айналым активтер есебінен осы ғана коэффициенті көрсетеді. Қарастырған көрсеткіш көп болса, соғұрлым кәсіпорынның төлем қабілеттілігі толық зерттеледі. Коэффициентінің мәні 2 және одан да көп болып қалыпты саналады (бұл мән ең жиі пайдаланылады нормативтік акті; әлемдік тәжірибеде қалыпты 1.5-тен 2.5 байланысты сала болып саналады). Мәні 1-ден төмен емес дейді жоғары қаржы тәуекелі, байланысты, бұл кәсіпорын жағдайында тұрақты ақы төлеуге ағымдағы шот. Мәні 3 жасағанын растауы мүмкін рационалды емес капитал құрылымында.

Жылдам өтімділік коэффициенті (кейде деп атайды аралық немесе мерзімді өтімділік; ағыл. quick ratio, QR) — жоғары өтімді ағымдағы активтерді қысқа мерзімді міндеттемелерге шаққандағы қаржы коэфицентіне тең. Мәліметтер көзі ретінде бухгалтерлік баланс қызмет етеді. Компанияның ағымдағы өтімділігі ұқсас, бірақ активтер құрамында материалдық-өндірістік қорлар есепке алынбайды. Себебі шығындар айналым құралдар ретінде оларды іске асыруға мәжбүрлі. Жылдам өтімділіктің формуласы төмендегідей:

(3)

Компанияның өтеу қабілеті ағымдағы міндеттемелер қиындықтар туындаған жағдайда өнімді өткізумен байланысты коэффициент болып табылады. Коэффициентінің мәні 1-ден кем емес болса, өтімді жағдай болып саналады.

Абсолюттік өтімділік коэффициенті — қаржылық коэффициент қатынасына тең ақшалай қаражатты және қысқа мерзімді қаржы салымдарын қысқа мерзімді міндеттемелеріне тең. Мәліметтер көзі ретінде ағымдағы өтімділікке ұқсас компанияның бухгалтерлік балансы есептеледі, бірақ активтердің құрамында тек қана ақшалай және оған жақын мәнін құралдардар есепке алынады:

(4)

Айырмашылығы жоғарыда келтірілгендей, бұл коэффициент кең тарату батысында табылған жоқ. Нормативтік актілерге сәйкес, коэффициентінің мәні 0,2 кем емес қалыпты болып саналады.

Негізгі қаржылық көрсеткіштердің тиімділік мәні оның рентабельділігін қамтиды. Тиімділіктің негізгі мәні биржалық котировкалар деңгейін анықтау. Көрсеткіш есептеу үшін таза пайда сомасы, орташа пайданың өткізуге таза активтердің шығыны. Көрсеткіш, әрбір сатылған тауар қаншалықты таза пайда әкелгенің анықтайды.

Рентабельділік – экономикалық тиімділіктің салыстырмалы көрсеткіші. Кәсіпорынның пайдалылығы – материалдық, еңбек және ақша және т.б. ресурстардың кешенді пайдалану тиімділік дәрежесі. Рентабельділік коэффициенті пайданың активтерге немесе ағындар, оны қалыптастыратын қатынасы ретінде есептеледі.

Жалпы айтқанда, өндіру және іске асыру осы өнімнің кәсіпорынға пайда әкелу рентабельдікті білдіреді. Теріс рентабельділігі - бұл шығынды қызмет. Рентабельділік салыстырмалы көрсеткіштерінің деңгейі арқылы анықталады. Рентабельділік көрсеткіштертерін екі топқа бөлуге болады: сату рентабельділігі және активтер рентабельділігі

Жалпы рентабельділігі — пайдалылық коэффициенті, ол пайданың үлесін әрбір түскен теңге мөлшерімен көрсетеді. Әдетте қатынасы ретінде таза пайданың (салық салынғаннан кейінгі пайда), белгілі бір кезең үшін - білдірген, ақшалай қаражаттарға сату көлемі есептеледі. Рентабельділік формуласы:

(5)

Жалпы рентабельділік баға саясаты компанияның және оның қабілетін бақылауға шығындар индикаторы болып табылады. Компанияларда операциялық тиімділігін бағалау үшін жиі пайдаланылады.

Басқа жоғарыда келтірілген есептеу (cату рентабельділік бойынша жалпы пайда; ағыл. Gross Margin, Sales margin, Operating Margin), көрсеткіш сату рентабельділігі есептеудің басқа вариациясы. Бірақ есептеу үшін ұйымның пайда (шығындар) туралы барлық деректері пайдаланылады. Мысалы:

• Жалпы рентабельділік бойынша EBIT (шамасы пайданың сатудан пайыздар мен салықтарды төлегенге дейінгі әрбір теңгеге түсім).

• Жалпы рентабельділік таза пайда (таза кіріс түсімі (ағыл. Profit Margin, Net Profit Margin).

Активтердің рентабельділігі (ағыл. return on assets, ROA) — қызметтің тиімділігін, таза кірістен бөлінген алу кезеңі үшін жалпы көлеміне активтердің ұйымдастыру салыстырмалы көрсеткіш. Коэффициенттері рентабельділік бір қаржы коэффициенттерін тобына кіреді. Компания активтерінің пайдалығын қабілетін көрсетеді.

Айырмашылығы көрсеткіштер сату рентабельділігі активтердің рентабельділігі қатынасы ретінде пайданың орташа активтер құнының кәсіпорынның болып саналады. Яғни, көрсеткіш нысаны №2 "қаржылық нәтижелер туралы Есеп" бөлінеді көрсеткіштің орташа мәні нысаны №1 "Бухгалтерлік баланс". Активтердің рентабельділігі мен рентабельділігі меншікті капитал ретінде қарастыруға болады бір көрсеткіштері рентабельділігі инвестициялар.

Активтердің рентабельділігі — индикатор табыстылық және компания қызметінің тиімділігін, тазартылған әсерінен қарыз қаражатының көлемін. Кәсіпорындардың бір саласы салыстыру үшін қолданылады және мынадай формула бойынша есептеледі:

(6)

Мұндағы:

RОA — активтердің рентабельділігі;

P — таза пайда;

A — активтердің орташа шамасы.

Бұдан басқа, тарту алдындағы келесі көрсеткіштер пайдаланудың тиімділігін жекелеген түрлерін активтер (капитал) көрсетеді:

Кесте 1 - Капитал көрсеткіштерінің рентабельділігі

Жеке капиталдың рентабельділігі (RОЕ)	Орташа шамасы меншікті капитал таза пайда қатынасы (жылдық көріністе).
Рентабельділігі инвестицияланған капиталдың (ROCE)	Пайда пайыздар мен салықтарды төлегенге дейінгі (EBIT) (жылдық мәнде) меншікті капитал және ұзақ мерзімді міндеттемелер қатынасы.
Өндірістік қорлардың рентабельділігі	Орташа құнына негізгі құралдардың және материалдық-өндірістік қорлардың сату бойынша пайда (жылдық көріністе) қатынасы
Ескерту* - Principles of Corporate Finance, 2012

Жеке капиталдың рентабельділігі (ағыл. return on equity, ROE) — қызметінің тиімділігін, бөлуден алынған таза пайданың есебінен, меншікті капитал салыстырмалы көрсеткіш. Акционерлердің осы кәсіпорыннан инвестиция қайтарымымын көрсетеді.

Банк қызметінің көрсетілуі, қаржылық көрсеткіштері оның негізгі аспектілері - ұйым қаншалықты табысты және сенімді екенін нақты сан ретінде бейлелуін тұр мұқият қадағалау.

Банк қызметінің капиталдың жеткіліктіліктігін сурейтейтін көрсеткіш түрінде қарым-қатынас меншікті қаражаты банктің жиынтық активтерінің көлемінің тәуекелін ескере отырып өлшенген жөн.

Қаржылық әл-ауқаты кез келген коммерциялық құрылымда алған кірістер жиілігі, тұрақтылықты мен сапасына байланысты. Қазіргі уақытта коммерциялық банктердің кіріс көздері жеткіліктігі шектеулі. Комиссиялық табыстар үшін есеп айырысу-кассалық қызмет көрсету және стандартты клиенттерге қызмет мардымсыз жалпы көлеміндегі банктік кірістер мен төмендеу үрдісі байқалуда. Кірістер өткізуден алыпсатарлық қаржы нарықтарындағы операциялар тұрақсыз, осы операцияларды жүзеге асыру үшін инфрақұрылым қажеттілігі туады. Осылайша, банктік кірістер алынатын активтер мен пассивтерді басқару көңілі күшейеді. Дегенмен жұпталған бейім төмендеуімен пайыздық маржа тікелей тәуелді деңгейін пайыздық мөлшерлемері кірістер тұрақтытық деректері бейімделіп, біртіндеп төмендетуге.

Банктердің басым бөлігі ерекше делдал ретінде тұрады. Пайыздық мөлшермелер табысына байланысты. Егер банктердің клиенттері үшін ретінде нақты және номиналды пайыздық мөлшерлеме деңгейі мәнді бар болса, банктер үшін ең маңызды параметр - бұл мөшермелер арасындағы пайыздық айырмашылық.

Қаржылық ұйымда активтер, әдетте, бухгалтерлік баланста немесе басқа есептемелерде, активтердің ресурстарды иелігінде бар түсініледі. Олар банктің меншікті қаражатынан және клиенттерінің шоттарындағы ақшадан кіріс алу мақсатында қалыптасады. Банк активтеріне несие, инвестиция, кассалық қолма-қол ақша, бағалы қағаздар, жылжымайтын мүлік және басқа да меншік объектілері бар материалдық бағалау жатады.

Банк активтерінің кірістілігі - тиімділігін бағалау сипаттайтын салыстырмалы жалғыз.

Банк активтерінің кірістілігі - табыс орта жиындық активтер қатынасы.

Коэффициенттері пайыздық және пайыздық емес кірістілік жұмыс істейтін активтерінің құрамдас бөлігі болып табылады. Табыстылық коэффициентін жұмыс істейтін активтердің және олар үшін сапалы сипаттамалар, кіріс және мемлекетке табыс әкелетін активтер құрайды.

Осындай, салымшыларға қызмет көрсету, инвестициялау, кредиттер беру сияқты белсенді операциялар банктің активтері көбеюіне, табыс алуына ықпал етеді.

Банк пайдалылық банктің қызметін сипаттайтын көрсеткіштер:

- акционерлер үшін - табыс, инвестицияланған капитал;

- салымшылар үшін - банктің кепілдігі, сенімділігі мен тиімділігі;

- банк үшін - капитал негізгі.

Пайда қатарына неғұрлым қол жетімді мағлұмат жатады. Банк көрсетуі өз есебінде пайдаға ұмтылуы тиіс, бұл ретте жетік көрсеткіші оң өсу үрдісі пайда болады. Банктің пайда табу жағдайында оның өтімділігі. Екінші жағынан, банктер ақша табу, пайда кез келген баға, яғни кез келген тәуекел деңгейі жоғары, өйткені тәуекел көздейтін қаржылық мекеме керек емес. Екі балама бар: не табыс, не шығын. Қазіргі жағдайда негізгі белсенді операциялар болып несие табылады.

Негізгі және ең тұрақты құрамдас бөлігі таза пайда, коммерциялық банктің таза пайыздық маржа беретін анықтау мүмкіндігін пайдалану тиімділігі ақылы ресурстар орналастырылатын астында пайызы активтер. Пайыздық маржаны мынадай түрде анықтауға болады:

(7),

Пайыздық кіріс- ақшалай қаражатты немесе капиталды тиімді жұмсау шарасы. Банк депозитіне немесе салымына жұмсау кезінде — банкінің депонентке немесе салымшыға ақшаны пайдаланудан бас тартқаны үшін (салым бойынша пайыз) салынған қаражатқа пайыздық қатынас тұрғысынан белгілі кезендегі сыйақы ретінде төлейтін ақша сомасы. Бағалы қағаздарды сатып алу кезінде — купонның немесе дивидендтің (иесі белгілі бір кезенде алған) бағалы қағаздың атаулы құнына қатысты пайыз түрінде алынған сомасы. Мүліктік капитал салу кезінде — ақшалай да, мүліктей де салымның құнына пайыз түріндегі пайданың құндық бағасы. Пайыздық кіріс салық салынуына қарай жалпы табыс (салық есептелмегенде), таза табыс (салық есептелгенде) түрлеріне бөлінеді. Пайыздық кіріс жылдық пайыз түрінде есептеу дәстүрге айналған. Бұл орайда есеп мақсатында купондардың, пайыздардың, сыйақылардың немесе бір жыл ішінде алынған пайданың сомасы алынады.

Таза пайыздық маржа - банктерді бағалаудағы әсіресе маңызды көрсеткіш болып табылады. Себебі, қарыздар немесе инвестициялық бағалы қағаздар ретінде пайыздық табыс әкелетін активтердің, бойынша банктің таза табысын ашады. Таза пайыздық маржа пайыздық пайда мн пайыздық шығыс айырмасы. Активтер бойынша алынған пайда пайызы банк үшін табыс көзі жақсы дәлелі болып табылады. Жоғары маржа әдетте тиімдірек банкті көрсетеді. Бірқатар факторлар таза пайыздық маржаға айтарлықтай ықпал етуі мүмкін. Соның ішінде, банк пайыздық мөлшерме ұстанымы және банк активтер көзі.

Таза пайыздық маржа инвестицияларды шығындармен салыстырғанда қаншалықты игерімді жұмсалатының өлшейтін қатынас. Әдетте, банкке немесе инвестициялық ұйымдардаға қатысты. Процесс барысында, салымшылардың банкке берген депозиттік ақшаларын пайда қайтару көлемі мен қаражатты қарыз алушыдан алынған төлем көлеміне байланысты.

Егер осы коэфициент негативті көрсеткі болса, банк немесе инвестициялық ұйым қаражатты тиімді инвестициялаған жоқ. Теріс таза пайыздық маржа сценарийінде, ұйым пайыздық түсімдерді берешек қарыздарға қарсы қоюға, немесе табыс ағындарын қаржыланду қолдану тиімдірек.

2008 жылғы қаржылық дағдарыстан кейін банктер пайыздық мөлшермелерді Ұлттық банк мөлшерлемесіне сәйкес күрт төмендетті. Бұл төмендеу сол инвестициялар бойынша нетто-шығындар үлкен банктер үшін өсу, әлі аз банктер үшін төмендеу орын алды [8].

Қарыздар мен пайыщдық пайда банк активтерінің үлкеюіне үлес қосатын негізгі фактор. Алайда, ұзақ мерзімді шетелдік инвесторлар тапшылығы мен активтердің нашар сапасы инвестициялардың болмауы Қазақстан банк секторын шығын әкелді.

Егер формула (7) орнына кіріс келтіретін активтерді пайдаланылады жиынтық активтері (орташа), онда бұл көрсеткіш жалпы пайыздық маржа деп аталады:

Жалпы пайыздық маржа = ПП / А * 100% (8),

Мұндағы, ПП –таза пайыздық кіріс.

Баланстық пайда көрсеткіші - қаржылық жай-несиелік, қаржылық мекемелер, пайдаланылатын басшылығы шешімдер қабылдау үшін және банкаралық реттеу үшін қолданады.Жалпы түсімнің активтер көлеміне қатынасы ретінде анықталады:

(9),

Мұндағы, Т - банктің жиынтық табыс.

Активтердің кіріс әкелетін пайда коэффициенті:

(10)

Активтердің кіріс әкелетін пайыздық кірістіліктің коэффициенті:

(11),

Мұндағы, - банктің пайыздық табыс.

Активтердің кіріс әкелетін пайыздық емес кірістіліктің коэффициенті:

(12),

- банктің пайыздық емес табыс.

Қорыта келе, бұл бөлімшеде біз тұрақтылық, өтімділік және табыстылық коэффициентерін атап өттік. Олар бізге банктің қаржылық жай-күйін талдауға көмектеседі. Айтып өткен қаржылық талдаудың теориялық негіздері және оның қаржылық әдістерін қолдану келесі бөлімде талқыланады.

2. ЕДБ ҚЫЗМЕТІН ҚАРЖЫЛЫҚ ТАЛДАУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ