ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

АЛМАТЫ МЕНЕДЖМЕНТ УНИВЕРСИТЕТІ

“Қаржы, есеп және аудит” кафедрасы

Дипломдық жұмыс

“Екінші деңгейлі банктің қызметін қаржылық талдау”

Бакалаврлық бағдарлама жетекшісі

(э.ғ.к доцент ) ____________________ Макенова А.А

( қолы , күні) (аты-жөні)

Кәсіпорынның тәжірибе жетекшісі Абубакиров. И.M

(начальник) ___________________ (аты-жөні)

Орындаушы студент __________________________ Хабенов. Е. Қ

(қолы, күні) (аты-жөні)

- Алматы 2017

Мазмұны

	КІРІСПЕ..................................................................................................... 2
1.	ЕДБ ҚЫЗМЕТІН ҚАРЖЫЛЫҚ ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ...........................................................................................5
1.1	ЕДБ қызметін қаржылық талдаудың экономикалық мәні.......................5
1.2	Коммерциялық банктердің қызметін қаржылық талдаудың әдістері .....................................................................................................................13
1.3	ЕДБ қызметін қаржылық талдаудың негізгі көрсеткіштері............................................................................................ 18
2.	ЕДБ ҚЫЗМЕТІН ҚАРЖЫЛЫҚ ТАЛДАУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ.... 26
2.1	«БанкЦентрКредит» АҚ-ның ЕДБ орны және қаржылық жағдайын бағалау........................................................................................................26
2.2	«БанкЦентрКредит» АҚ активін, міндеттемесін, капиталын және экономикалық көрсеткіштерін талдау ....................................................35
3	КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ЖАҚСАРУДЫҢ ЖОЛДАРЫ...............................................................................................55
3.1	"БанкЦентрКредит" АҚ-ның қаржылық тұрақтылығын нығайту және жақсарту.....................................................................................................55
3.2	"БанкЦентрКредит" АҚ-ның даму перспективалары және болашағы .....................................................................................................................61
	ҚОРЫТЫНДЫ........................................................................................66
	ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ........................................68

КІРІСПЕ

Банк жүйесі - кредиттік жүйенің негізгі буыны және нарықтық экономиканың маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Ол негізгі несиелік және қаржылық операциялар массасын шоғырландырады

Банктер - нарықтық экономикада негізгі қаржы делдалдары болып табылады. Өз қызметінің барысында олар ақша нарығында тұтынатын тауар болып табылатын жаңа талаптар мен міндеттемелерді жасайды. Банк клиенттердің салымдарын қабылдай отырып, жаңа міндеттемелер - депозиттер жасайды, ал несие беріп — банктен қарыз алушыға жаңа талаптар қояды. Осы жаңа міндеттемелер мен жаңа талаптарды құру процесі қаржы делдалдығының негізін құрайды. Несие беруші мен қарыз алушы арасындағы қаржы ресурстарының қозғалысы, орын ауыстырылуы және асуы, олармен байланысты қаржы институттарының қызметі - қаржы делдалдығы деп аталады. Банктер кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың шоттарын жүргізу арқылы, жиынтық ақша айналымы барысын, шаруашылық процестерін бақылауды жүзеге асырады және осы процестерге әсерін тигізеді. Банк жүйесінде қоғамның барлық ақша қорлары шоғырланған, олар: мемлекеттің, шаруашылық буындардың қаражаты, халықтың жинақтары және т. б. Банктер осы қорларды қалыптастыруға белсенді түрде қатысады және жүргізеді, олардың пайдаланылуын бақылайды, ақша айналымын реттейді және сол арқылы ұдайы өндіріс процесініне әсер етеді.

Қазақстан Республикасы 1991 ж. тәуелсіздік алғаннан бері нарықтық экономиканы қалыптастыруға бағытталған реформалар үнемі жүзеге асырылып келеді . Бұл жерде мықты және тұрақты дамып келе жатқан банк секторын құру маңызды рөл атқарды.

ҚР Ұлттық банкі тұрақты негізде банк секторына қаржылық талдау жүргізіп отырады. ҚР Ұлттық банкі екінші деңгейдегі банктердің егжей-тегжейлі талданған активтерін, міндеттемелерін, несиелік және депозиттік портфелін тоқсандық, жыл сайынғы есептерінде жариялап отырады

Екінші деңгейдегі банктер ҚР Ұлттық банкіне реттеуіш және статистикалық есеп беріп отырады, қаржылық есеп берушілігін Қазақстан қор биржасына KASE-ге хабарлайды. Одан басқа, олар ішкі басқарушылық есебін тұрақты түрде жасап отырады , ол қойылған міндеттерге қол жеткізу, банк жұмысының қазіргі жай-күйі бақылауды, өз бөлімшелерінің тиімділігін, сатылатын банк өнімдерінің тиімділігін түсінуге көмектеседі. 2017 жылдың 1-сәуіріне ҚР банк секторының екі деңгейі көрсетілген: бірінші – Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі және екінші – 33 коммерциялық банк және Қазақстан даму Банкі.

Қазақстан Республикасының 2017-2021 жылдарға арналған әлеуметтік-экономикалық даму Болжамына сәйкес, , 2016 жылы әлемдік экономика әлі де төмен өсу жағдайында және әлсіз сұраныс динамикасымен, инвестициялық шығындармен, инфляцияның төмен қарқынымен, жұмыссыздықтың жоғары деңгейімен сипатталады. Қазіргі уақытта бар оң үшін қазақстандық экономиканың үрдістері, оның ішінде 2016 жылы мұнай бағасы қымбаттады деңгейге дейін 50-56 долларға, металл құны өсті орта есеппен 5 % - ға өсті. Сыртқы факторлардың әсеріне қарамастан, Қазақстан экономикасы қорытындысы бойынша қаңтар-маусым 2016 жылғы ауысты оң аймаққа және ЖІӨ өсімі 2016 ж. 1% құрады. Нақты ЖІӨ-нің қысқаруына байланысты болған қолайсыз макроэкономикалық жағдай банк секторына ықпалын тигізеді. Инвестициялардың қысқаруы, ұлттық валютаның құнсыздануы мен инфляция - тұтыну сұранысының азаюы және халықтың нақты табысына әсерін тигізеді. Банк секторының несиелері 2016 жылы 2,8% - ға азайды.

Халықтың салымдары - негізгі қарыз көзі болып қала береді. Банктердегі депозиттік базаның өсуіне, халықтың еркін қаражатын көбейтілген проценттік ставка бойынша, депозиттерге берілген кепілдік сомасының 10 млн. теңгеге дейін өсуіне байланысты орналастыруы себеп болып отыр. Сондай-ақ, халықтың отандық банк жүйесіне деген сенімінің артуын атап өткен жөн , соның арқасында банктерде өз өтімділігін арттыру мүмкіндігі бар.

Тақырыпты оқытудың деңгейі мен дайындығы мәселелері. Компанияның қаржылық жағдайының жай-күйін талдауды экономикалық әдебиеттерде ТМД-ның оның ішінде Ресейдің экономистерінің ғылыми зерттеулері бойынша көрініс тапқан. Атап айтқанда олар: Литовченко В.П.. Ионова А.Ф., Селезнева Н.Н., Ковалев В.В., Ефимова О.В., Радионова В.М., Ковалев А.И., Федотова М.А., Попова Р.Г., Самонова И.Н., Добросердова И.И., Романовский М.В., Лапуста М.Г., Мазурина Т.Ю., Скамай Л.Г., Бочаров В.В., Васильева Л.С., Петровская М.В., Большаков С.В., Ивасенко А.Г., Никонова Я.И., Любушин Н.П., Бабичева Н.Э., Пястолов С.М., Фридман А.М., Караванова Б.П., Долгопятова Т.Г., Каримов Р.М., Савчук В.В., Табилова М.М., және Қазақстандық экономистердің К.Ш. Төлегенов, Ж.Т. Жұмағалиева, К.Ш. Дүйсенбаев, Т.Ж.Демесінов, Кадерова Н.Н., К.Б. Тажибекова, Ү.А. Аманбаев, А.Ғ. Қасымова тағы басқалары.

Екінші деңгейдегі банктер, акционерлер мен реттеуші органдар үшін осы күрделі макроэкономикалық жағдайда банктің қаржылық жағдайын дәл бағалаудың маңызы өте зор. Сондықтан, осы жұмыстың тақырыбы қазіргі уақытта аса өзекті.

Дипломдық жұмыстың Мақсаты банктің жай-күйін қаржылық талдау, негізгі проблемаларды анықтау, мүмкін болатын шешу жолдарын сипаттау, екі банктің бірігуін қоса алғанда.

Қойылған мақсатқа жету үшін мынадай міндеттерді орындау қажет:

- қаржылық жай-күйінің мониторингісіне теориялық тұрғыдан баға беру, яғни қаржы жағдайының мәні мен маңызына тоқталу;

- қаржы жағдайын талдауға көмектесетін қаржылық әдістерге теориялық негіздеме бере отырып, олардың қолданылу аясына тоқталу;

- банктің қаржылық жағдайын талдау мақсатында нақты кәсіпорынның, яғни "БанкЦентрКредит" АҚ-ның мәліметтері бойынша талдау жасау;

- банктің активтері мен міндеттемелер және капиталына тігінен және көлденең әдістер арқылы талдау жасау,

- қаржылық тұрақтылықты талдау мен оларды зерттеуге қатысатын әдістерге нақты мысалдар бойынша зерттеу жасау, сол арқылы акционерлік қоғамның қаржылық жағдайына талдау жасау.

Қаржылық талдаудың тәжірибеде қаржылық есептерді оқудың негізгі әдістері дайындалды : көлденең талдау, тік талдау, трендтік талдау, қаржылық коэфициенттер әдісі, салыстырмалы талдау, факторлық талдау

Зерттеу объектісі –«БанкЦентрКредит» АҚ-ның қызметін қаржылық талдау

Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс құрылымы: кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан құралады

Дипломдық жұмыстың құрылымы үш бөлімнен қалыптасқан. Бірінші бөлімде – банктің қаржылық жағдайын бағалаудың теориялық аспектілері қарастырылады. Мұнда қаржылық жағдайдың мәні және оны бағалаудың мақсаты, банктің қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негіздері, қаржылық жағдайды талдау әдістері мен экспресс-талдау туралы қарастырылған. «БанкЦентрКредит» АҚ-ның қаржылық жағдайын бағалау және талдау деп аталатын екінші бөлімінде «БанкЦентрКредит» АҚ-ның қаржылық тұрақтылығын бағалау, кәсіпорынның табыстылығын зерттеу, «БанкЦентрКредит» АҚ-ның қызметінің тиімділігі мен іскерлік белсенділігін бағалау жайлы түсінік алуға болады. Ал «БанкЦентрКредит» АҚ-ның қаржылық жағдайын бағалауды жетілдіру жолдары атты үшінші бөлімінде «БанкЦентрКредит» АҚ-ның қаржылық жағдайының қорытынды нәтижелері бағаланған және банктің қаржылық жағдайын жетілдіру жолдары туралы айтылған.

	1. ЕДБ ҚЫЗМЕТІН ҚАРЖЫЛЫҚ ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
	1.1 ЕДБ қызметін қаржылық талдаудың экономикалық мәні

Қаржы секторының тұрақты жұмыс жасауы елдің экономикалық дамуының негізгі қағидасы болып табылады. Əлемдік қаржы дағдарысы Қазақстанның қаржы жүйесінің осалдығының бірнеше факторларын анықтады жəне оның жұмыс істеуі тəуекелін едəуір арттырды. Осы жағдайда тəуекелдің негізгі көздерін зерттеу, жалпы алғанда банктік сектордың қаржылық жағдайын зерттеу қаржы институттарының жəне елдің тұтастай алғанда қаржы жүйесінің орнықты жұмыс істеуін қамтамасыз етуге қажетті ең елеулі факторларды айқындауға мүмкіндік береді. Осы тұрғыда қаржылық секторға, соның ішінде банктік секторында қаржылық талдау жасау экономиканың тұрақты дамуына ықпал етеді.

Екінші деңгейлі банктер – нарық экономикасында қаржылық операциялар мен қызмет көрсететін кредиттік мекемелердің тобын білдіреді. Өз кленттеріне 200-ге жуық әралуан өнімдер мен қызмет көрсетуге әзір. Мұндай кең көлемді операциялар коммерциялық банктерге өз клиенттерін сақтай отырып, қолайсыз жағдайда өзін де пайдалы жұмыс жасауға септігін тигізеді. Бір операциялардан болған зиян, екінші бір операциялардан түсетін пайда есебінен жабылады. Нарық экономикасы дамыған барлық елдердің банктер кредит жүйесінің негізгі операциялық буыны болып қалуы кездейсоқтық емес. Олар өзгермелі ақша-кредит нарығының жағдайына көндігетін қабілетінің барлығын көрсете алады [1].

Екінші деңгейлі банктерге қаржылық талдау жасау қиын және қызықты. Ол банктің басқару тиімділігін және оған деген сенімділігін арттырады. Басты өзектілігі банкттер елде болып жатқан барлық ішкі және сыртқы факторларының айнасы. Ол қоғамдық, саяси өмірмен, елдегі бар процестерімен, халықтың әлеуметтік жағдайымен байланысты. Сондықтан мамандар банктің қаржылық талдауын жүргізе отырып, банкке қанша ақша тартылуы мүмкін, қанша инвестиция келу мүмкіндігін анықтайды. Потенциалды пайдаланушылардың талаптарына сай қаржылық талдау негізделеді. Оларды екі топқа бөлуге болады. Ішкі – клиенттер, инвесторлар, банктің кредиторлары, акционерлері, банк әкімшілігі, банк қызметкерлері. Сыртқы – Ұлттық Банк, банктік қадағалау органдары, әлеуетті инвесторлар. Болашақта қабылданатын шешімдердің тиімдігі талдаумен байланысты.

Банктер – қазіргі өркениеттің өзінен ажырамас буындарының бірі. Қазіргі заманда банктердің қызметі қоғамдық өнімді өндіруді, бөлуді, айырбастауды және тұтынуды бір-бірінен бөлінбейтін үздіксіз процеске айналдырады. Сондықтан банктердің қызметін пайдаланбай ешбір шаруашылық субьектісінің ісі тынбайды, ол кез-келген адам үнемі банк қызметін пайдаланады.

Нарықтық экономика жағдайында банктердің қызметінің маңыздылығы зор, олар уақытша қолданылмаған ақша қаражатын жинақтап, оларды салалар мен аймақтар, кәсіпорындар мен халықтар арасында қайта бөлумен қатар, экономиканы қосымша капиталмен қамтамасыз етіп, сайып келгенде қоғамдық байлықты көбейтуге негіз қалайды.

Коммерциялық бактердегі қаржылық талдау банк қызметінің экономикалық тиімділігін бағалау жүйесі ретінде және банк қызметін басқару сапасын бағалау әдістері ретінде негізінен 2 бағытта жүзеге асырылады: қаржылық нәтижелерді талдау және банктің қаржылық жағдайын талдау.

Қазіргі жағдайда коммерциялық банктерді қаржылық талдау қаржылық басқару элементін ғана емес, сонымен қатар оның негізі. Кез келген коммерциялық банкті басқару талдаусыз мүмкін емес. Банктердегі қаржылық талдаудың мазмұны, орны және рөлі көбінесе несиелік - қаржылық сипаттағы қызметтерімен, экономикалық қатынастардың өзара байланыстылығымен, клиенттік базаның дәрежесімен және басқаларға байланысты қызмет түрлеріне тәуелді болады.

Қаржылық талдаудың коммерциялық банктерді басқарудағы рөлі мен мәні келесі суретте көрсетілген: [2]

Коммерциялық банктегі қаржылық талдау

Қаржылық басқару және оның түрлерін бағалау инструменттері

Банк қызметін ағымдық және оперативтік бағалау жүйесі.

Банк қызметінің экономикалық тиімділігін бағалау жүйесі және басқару жүйессі сапасын бағалау әдісі

Болжамдау және қаржылық моделдеу инструменті

Активтерді басқару

Пассивтерді басқару

Қызметтің альтернативтік, инновациялық бағыттарын бағалау әдістері

Капиталды басқару

Қаржылық нәтижелерді талдау

Қаржылық жағдайды талдау

Өтімділікті басқару

Банк құнын бағалау әдісі

Тәуекелдерді басқару

1-сурет. Коммерциялық банктегі қаржылық талдау [2]

Банктегі қаржылық талдау – ол банкті басқарудың тиімді жолы болып табылады. Ол мынадай нәрселермен бірге тұрады: жоспарлау, ұйымдастыру, ынталандыру және т.б. Сонымен қаржылық талдау банктің экономикалық қызметінің тиімділігін бағалау жүйесі болып, сол арқылы талдауды басқару жүзеге асырылады, қаржылық нәтижелері оның негізінде жасалады.

Қаржылық талдау коммерциялық банктің қызметін тиімді бағалап қана қоймай, оның қалай дұрыс және тиімді басқарып отырғанын көрсетеді. Ол бірнеше түрде жүргізулуі мүмкін: ретроспективалық, және оперативті (қазіргі) және болжамды.

Қаржылық талдаудың басқару рөлі – жекелеген несие ұйымдардың сенімділігін айқындау. Ол банк жүйесінің қазірші заманға сай екенің көрметеді. Негізінде басқару шешімдер қабылдау бірнеше кезеңдерден тұрады:

• Жағдайды зерттеу және оны диагностикалау;

• Проблемаларды анықтау және топтарға бөлу;

• Альтернативаны құрастыру және дәлелдеу;

• Басқару шешімдерін қабылдау;

• Басқару шешімін орындау;

• Басқару шешімін бағалау.

Атап өткен кезеңдерге қарасақ, талдау әрі басқару шешімдерін құрастыру процесінде болып көрінеді. Мысалы, бірінші процедураны қарасақ “Жағдайды зерттеу және оны диагностикалау” таза аналитикалық нәрсе. Басқару шешімдер қабыллау кезінде немесе “Альтернативаны құрастыру және дәлелдеу”, қабылданатын шешімдер зертте отырып, олардың қандай тиімділік әкелетінің болжайды, сол арқылы ең тиімдісі тандалады. Біз мынау екі процедуралардан көріп отырғындай басқару шешімдерін талдау мүмкін емес. Талдау басқару шешімдерін қабылдау кезінде және оны орындаған кезде ғана жүреді. Қаржылық талдаудың көрсеткіштері барлық керек мәліметтер береді, сол арқылы қаржылық шешімдер қабылданады және де сол шығарылған шешімдердің тиімділігін бағалайды. Сол үшін банктегі қаржылық талдау (жалпы экономикалық талдау) кезеңдерінің бірі болып табылады, тиімді әрі дұрыс шешімдер қабылдауға көмектеседі. Қаржылық талдау – банктің басты қызметтерінің бірі болып табылатын нәрсе. Несие ұйымдар спецификасына байланысты әртүрлі қаржылық қызметтер рөлін атқарады, экономикалық агенттер арасындағы делдалдық қызметтер, жоғары дәрежедегі клиенттік базасына тәуелділігі, және т.б.

Қаржылық талдаудың бірнеше мақсаттары бар, оларға тоқталып кетсек [3]:

1. Банктің экономиқалық-қызметтік тиімділігін бағалау, оған қаржылық нәтижелер және қаржылық жағдайларын талдау және бағалау кіреді. Талдау арқылы банктің қаржылық шешімдерінің тиімділігін және де оның жалпы экономикалық қызметтің басқарулуы қандай әсер көрсететінің айқындайды. Қаржылық менеджмент басым болып табылатын, және бизнес-операциялар ұйымдық және технологиялық басқару оның басқа да түрлері онда тұтастай алғанда әкімшілігінің үлкен үлесін алмайтын банктерде, мұндай бағалау, бір жағынан, жүйелік талдау негізінде, қаржылық нәтижелері және банктің қаржылық жағдайы негізінде жүзеге асырылуы мүмкін. Ал басқа жағынан, басқару тиімділігі бағалау мүнкін қаржылық талдаудың сандық көрсеткіштері арқылы орындалуы мүмкін, оған жататындар: активтер портфелінің кірістілік нормасын анықтау; қаржы активтерін бақылау әдістері портфельдерінің ұйымның табыстары мен пайдаланылған арасындағы қарым-қатынасты құру әдісі; табысты түзету әдісі.

2. Банктің, ретроспективті ағымдағы және жедел іс-шаралар бағалау. Мұнда, қаржылық талдау бухгалтерлік деректер мен есеп беру туралы, сондай-ақ басқа да экономикалық және қаржылық ақпараттарына негізделеді. Өз қызметінің тиімділігін талдаумен қатар, банктердің қаржылық талдау ажырамас бөлігі кредиттер беру процесінің маңызды элементі, олардың қайтару кейіннен мониторинг жүргізуге және бірлескен қызметті жүзеге асыру ретінде қаржы клиенттердің есептілігін, серіктестер, қарыз алушылар, талдау болып табылады.

3. Қаржылық модельдің болжамдарын зерттеу. Мұндай талдау банктің бизнес-жоспарына, негізгі бөлімнен сараптама және бағалау процесінде жүзеге асырылады: краудсорсинг жоспар орналастыру; пайда тарату жоспарын орташа қалдығы бағалау; банктің экономикалық көрсеткіштері қызметі; онжылдықтағы өтімділік жоспары, ай, тоқсан; банк қызметкерлерінің даму жоспары; филиал желісі және банктің материялдық техникалық базасын дамыту жоспары; даму жоспары бағдарламалық қамтамасыз ету және ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету; негізгі банк қызметін болжамдық деңгейі, сондай-ақ банктік өнімдер және басқа да бөлімдерде негізгі түрлері; банктің альтернативті инновациялық қызметін зерттеу. Осы айтылған зерттеу банкте болып жатқан информатиқалық-техниқалық өзгерістерге байланысты. Ол клиенттерге жаңа техниқалық құралдарын ұсынуын, және де мәліметтер өндеу машиналарының жұмысына талдау жүргізуге қолданады. Мындай зерттеулер тәсілі тек қана инновацияға қатысты болып табылады.

4. Несие ұйымының құнын бағалау. Осы зерттеуді жүргізу үшін екі тәсіл қолданылады – бухгалтерлік және экономикалық. Іскерлік әлемде капитал құнын анықтау бухгалтерлік моделі кеңінен қолданылады. Экономикалық моделіне сәйкес ұйым құнының осы ағындарының тәуекелділігін көрсететін пайыздық мөлшерлемесі бойынша дисконтталған болашақ ақша ағындарының келтірілген құны бойынша анықталады. Нарықтық пен меншікті капиталдың баланстық құны арасындағы айырма оның жасырын капиталы болып табылады.

5. Қаржылық басқаруды зерттеу. Қаржылық талдау қаржылық менеджмент негізгі құралы болып табылады. Ол оның түрлері кейбір іске асыру ретінде (активтерін басқару, пассивтерін басқару, капиталды басқару және т.б.) жəне жалпы қаржы басқаруды бағалау үшін пайдаланады.

6. Активтерді басқаруды зерттеу. Активтерді басқару кезінде басты міндет – жоғары табыстылыққа жету. Керекті өтімділікті сақтай отырып, тәуекелдер денгейін тұрақты түрде сақтау.

7. Пассивтерді басқаруды зерттеу. Пассивтерді басқаруды зерттеу кезінде арзан несие ресурстарын тарту жолдарын, сол арқылы клиенттердің алдында міндеттемелерін орындау жолдарын зерттеу, басқа да арзан ресурстарды тарту жолдарын зерттеумен байланысты.

8. Капиталды басқаруды зерттеу. Капиталды басқаруды зерттеген кезде олар капиталдың құрылымын және жеткіліктілігін зерттейді. Ол капиталдың басқару тиімділігін сипаттайтын басты көрсеткіш.

9. Тәуекелдерді басқаруды зерттеу. Осы зерттеуде тәуекелдің пайда болу себептерін және одан қалай қорғануға болатынын, оның банкке зиян тигізетін жолдарын, оның қалй төмендетуге болатынын зерттейді.

Коммерциялық банктер қиын әлеуметтік-экономиқалық жүйені құрайды, осы жүргізілетін талдауда олардың қаржылық-экономикалық қызметіне басты көңіл бөлінеді.

Қаржылық-экономиқалық талдау кезінде басты тәсілдер:

1. Банктің операцияларын зерттеуге негізделген талдаудың тәсілі

2. Қаржылық және банк басқа ресурстардың динамикасын зерттеуге негізделген талдау тәсілі

3. Қаржылық шешімдерді зерттеуге негізделген талдаудың көзқарасы

Қаржылық-экономикалық қызмет қиын және көп қырлы процес болып табылады. Банктің қаржылық-экономикалық қызметі, тұтастай алғанда банк қызметінің құрамдас бөлігі болғандықтан, ол өзін-өзі реттейтін жүйенің барлық ережелер мен принциптер қолданылады.

Банктің қаржы-шаруашылық қызметін талдауда методологиялық негізгі мүдделеріне келесілер жатады:

1. банктің оңтайлы мөлшерін анықтау (және тиісінше, оның баланс шамасы);

2. жеке және тартылған қаражаттардың мөлшері арасындағы ұтымды ара есептеу; капиталдың жеткіліктілік мәселелерін шешу;

3. тиісті банктің активтері мен міндеттемелерінің құрылымы, сондай-ақ олардың сипаттамалары (талаптары, кірістілік, өтімділік, тәуекелдерді және т.б.) анықтау;

4. өтімділік, төлем қабілеттілігі, төлем қабілеттілігі, табыстылығы және банк операциясының жалпы қаржылық тұрақтылығы мен орнықтылығы сияқты көрсеткіштерді есептеу;

5. банктің таза табысты бөлу (акциялар бойынша дивидендтер төлеу) және жинақтау (қайта бөлінбеген пайданың бір бөлігін) және басқа да мақсаттар;

Сонымен қатар, талдау қаржы-экономикалық банк қызметін қатар ескере отырып, ең маңызды функциясын басқару болып табылады.

Қазақстан Республикасындағы қаржылық тұрақтылығын бағалау үшін, банк жүйесінің ұсынымдарына сәйкес Халықаралық валюта қорының келесі көрсеткіштер пайдаланылады:

1. Нормативтік меншікті капиталдың тәуекел дәрежесі бойынша сараланған активтерге қатынасы;

2. Бірінші деңгейдегі нормативтік капиталдың тәуекел дәрежесі бойынша сараланған активтерге және шартты міндеттемелерге қатынасы;

3. Құрылған резервтерді шегергенде жұмыс істемейтін кредиттер мен қарыздардың капиталға қатынасы;

4. Жұмыс істемейтін несиелер мен қарыздардың жиынтық жалпы несиелерге қатынасы;

5. Экономика секторлары бойынша қарыздардың жиынтық қарыздарға қатынасы;

6. Қарыздарды экономика секторлары бойынша бөлу;

7. Активтерге пайда нормасы;

8. Меншікті капиталға пайда нормасы;

9. Пайыздар бойынша пайданың жалпы кіріске қатынасы;

10. Пайыздық шығыстардың жалпы кіріске қатынасы (сыйақы алуға байланысты емес шығыстар);

11. Өтімді активтердің жиынтық активтерге қатынасы;

12. Өтімді активтердің қысқамерзімді міндеттемелерге қатынасы;

13. Таза ашық валюталық позицияның капиталға қатынасы;

14. Капиталдың активтерге қатынасы;

15. 25 ірі қарыздар/шартты міндеттемелер бойынша берешектің капиталға қатынасы;

16. Қарыздардың географиялық бөлінуі;

17. Активтер бөлігіндегі туынды қаржы құралдары бойынша жалпы позицияның капиталға қатынасы;

18. Міндеттемелер бөлігіндегі туынды қаржы құралдары бойынша жалпы позицияның капиталға қатынасы

19. Дилингтік операциялардан кірістің жиынтық кіріске қатынасы;

20. Қызметкерлерге жұмсалатын шығыстардың пайыздық емес шығыстарға қатынасы;

21. Кредиттер мен депозиттер бойынша мөлшерлемелер арасындағы спрэд (базистік пункті);

22. Ең жоғары және ең төмен банкаралық мөлшерлемелер арасындағы спрэд (базистік пункті);

23. Клиенттер депозиттерінің жиынтық кредиттер мен қарыздарға қатынасы (басқа банктерге және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдарға берілген қарыздарды есепке алмағанда);

24. Шетел валюталық қарыздардың жиынтық қарыздарға қатынасы;

25. Валюталық міндеттемелердің жиынтық міндеттемелерге қатынасы;

26. Капиталға қатысу құралдары бойынша таза ашық позицияның капиталға қатынасы.

Негізінен қаржылық-экономикалық қызметтің банктің зерттеу. басқарудың басты функциясы болып табылады. Ол банктің жалпы жағдайын, өтімділігін, төлем қабілеттілігін, несие қабілеттілігін, кірістілігі мен жалпы дәрежесінің тұрақтылығы мен сенімділігін анықтауға мүмкіндік береді.

Тиісті басқару функциялары бір-бірімен өзара байланысты бірыңғай басқару циклі болып табылады. Әрбір функция жеке басқару процесі әзірлеу бойынша жандандыру әдістерін және құралдарын әсер ету персоналы және оның қызметі қол жеткізу үшін жалпы нәтижесін әлеуметтік-экономикалық жүйесін сипаттайды.

Негізгі басқару функциялары мынадай: мақсатты болжау, жоспарлау, реттеу, ұйымдастыру, үйлестіру, ынталандыру, ізгілендіру, бірлесушілік, бақылау, және т.б.

Қаржылық талдау басқарудың дербес және негізгі функциялардың бірі болып табылады. Ол ұйымның қаржы жағдайына әсер ететін себептерін анықтау үшін, ішкі шаруашылық резервтердің өсу көздерін іздеуге, оның экономикалық әлеуетін арттыру жөніндегі шараларды әзірлеуге және қаржы-экономикалық қызметінің тиімділігін арттыруға арналған.

Талдау басқару қызметінің түрі ретінде оның барлық кезеңдерінде маңызды рөл атқарады (барлық басқару функцияларын жүзеге асырған кезде), бірақ стратегияны жоспарлау және мақсатты тұжырымдау кезеңінде ерекше мәні бар. Яғни, ең алдымен, өндірістік-шаруашылық жүйесімен басқарудың бастапқы кезеңдерінде. Өйткені кейінгі басқару процесі осы кезеңмен тығыз байланысты.

Әрбір өндірістік-шаруашылық жүйе бір ғана емес, көптеген мақсаттарға қызмет етеді (экономикалық, әлеуметтік, маркетингтік, инновациялық, инвестициялық және т. б.). Талдау даму стратегиясын ұйымдастыру жүйесіне сәйкестігін, сондай-ақ оның өндірістік-шаруашылық жүйесінің стратегиялық нәтижесінің іс жүзінде тактикалықтан ауытқуын анықтауға мүмкіндік береді. Бұл ретте стратегиялық басқару мен жоспарлауда болжаудың үлкен маңызы бар. Ол оның ішінде қаржы-экономикалық талдау әдістерінің көмегімен жүзеге асырылады.

Қазіргі коммерциялық банктегі қаржылық талдау тек қана қаржылық басқарудың бір элементі ғана емес, оның негізі. Қаржы басқару талдаусыз елестетуге болмайды - дәстүрлі несие операцияларын жүргізу, төлемдер мен есептерді жүзеге асыру, ақша сақтау барысында немесе салыстырмалы түрде жаңа қызмет түрлерінде, мысалы, сақтандыру, лизинг, траст, брокерлік қызметтер және т. б.

Банктердегі қаржылық талдаудың маңызды ерекшелігі - экономикалық субъектілердің қызметі сол ортадағы процестер мен құбылыстармен байланысты.

Талдаудың мәні іскерлік және қаржылық-саяси ортаның деңгейін зерттеу және бағалаудан, банк секторына жоспарланған түсімдер мен инвестицияларды талдаудан, банкінің қайта қаржыландыру құралдарына қол жеткізімдігін талдаудан, ақша-кредит саласының индикаторларының жай-күйін талдаудан тұрады. Атап айтқанда индикаторлар: номиналды және нақты пайыздық ставкалардың деңгейі, валюталық курстың динамикасы, әртүрлі қисық қаржылық құралдар табыстылығы.

Экономикалық теориясы талдау қаржылық талдау ішкі және сыртқы болып бөлінеді.

Ішкі қаржылық талдау мақсаты банк қызметінің тиімділігін егжей-тегжейлі зерделеп, оның оған қалай қол жеткізгенін зерттейді. Жоспарлы ақпарат, деректер синтетикалық және талдамалы есеп талдау үшін пайдаланылады. Ішкі ақпарат пайдаланушыларға әр түрлі деңгейдегі басқарушылар жатады (бухгалтерия, қаржы, жоспарлы бөлімдері және т.б.). Басқарушылық талдаудың нәтижелері аса құпиялы және ішкі перспективті шешімдер жедел қабылдауға пайдалынады.

Ішкі талдау тікелей ішкі бақылау және ішкі аудит қызметтерімен жүргізіледі. Кредиттік ұйымды басқару онда болып жатқан қаржылық және экономикалық процестерін талдаусыз мүмкін емес. Талдау жасамай, ағымдағы қаржылық жай-күйін дұрыс және объективті бағалау екіталай.

Шаруашылық-қаржылық қызметтерін ішкі талдау бірнеше белгілерге сыныпталған:

1) көлемі бойынша талданатын тақырыптық және толық (кешенді) талдау ретінде тараптардың қызметінің көрсеткіштерін талдау жатады. Тақырыптық талдау тек талдау көрсеткіштерін, кірістерді, шығыстарды, қаржы нәтижелерін, кредиттік операциялар, өтімділік және т.б. қамтуы мүмкін. Кешенді талдауда барлық тараптарағы қаржы-экономикалық қызметтер зерттеледі.

2) уақыты бойынша талдау жүргізу болып бөлінеді: күнделікті, айлық, тоқсандық, жартыжылдық, жылдық, динамикада бірнеше жыл.

3) сипаты бойынша талдау өткізу алдын-ала, ағымдағы, қорытынды және болжамды (болашақтағы) болып ерекшеленеді.

Алдын ала талдау жай-күйін бағалау шоттардың мүмкіндіктерін анықтау мақсатында және банктік және банктік емес операциялар деңгейінде қолданылады. Ағымдағы күнделікті талдау ағымдағы тәртіпті бағалау үшін жүзеге асырылады (мысалы, көрсеткіштер төлем қабілеттілігі банктің, оның өтімділік, несие қабілеттілігін және басқа да көрсеткіштерді талдау). Мұндай талдау нәтижесі бойынша ай, тоқсан, 9 ай, жыл негізінде тарту және есептілік, деректерді есепке алу. Болжамдық (немесе перспективалық талдау) дамыту қаржылық көрсеткіштерін банктің қызметіне ықпал ету дәрежесі мен динамикасын, бұл даму әр түрлі факторлардың әсерін болжауға мүмкіндік береді. Бұл талдауда түрлі статистикалық әдістері (корреляциялық, регрессиялық, факторлық, дисперсиялық және т. б.) пайдалану көзденеді.

Егер салыстыратын болсақ, ішкі және сыртқы қаржылық талдау несиелік ұйымдардың қызметі, онда ең елеулі айырмашылықтары олардың мазмұнда.

Сыртқы талдау қаржылық және статистикалық есеп органдары шаруашылық, банктер, қаржы органдары, инвесторлар, аудиторлар, шаруашылық серіктестер жариялаған ақпарат негізінде басқару жүзеге асырылады.

Сыртқы талдау ерекшелігі, субъектілеріндің көптігін талдау ғана емес — кәсіпорын пайдаланушыларына әр түрлі мақсаттар мен міндеттерге қаржылық қызмет туралы ақпарат тарату.

Банктерде, сыртқы қаржылық талдау жүргізу кезінде өте шектеулі топ негізгі қаржылық талдау әдістері жиі пайдаланылады: көлденең, тік, салыстырмалы, трендтік, қаржылық коэфициенттер әдісі, дәстүрлі әдістері, факторлық талдау және т.б. әдістері. Өз кезегінде ішкі талдау түрлі логикалық және экономикалық-математикалық әдістерді (әдістері оқу және талдау, бухгалтерлік есеп, факторлық талдау, дәстүрлі әдістері экономикалық статистика, математикалық-статистикалық зерттеу әдістері арасында өзара байланыс көрсеткіштерімен әдістері, шешім қабылдау теориясының әдістері, қаржылық есептеулерді және т. б.) пайдалануды көздейді.

Сонымен қатар, тағы бір ерекшелігі сыртқы қаржылық талдау ішкі болып табылады және айтарлықтай кең ауқымды пайдаланушыларға ақпаратпен нәтижесінде алынған. Талданған ақпарат пайдаланушы мекемелер: Ұлтық банк; Қаржы Министрлігі; Мемлекеттік кірістер комитеті; банк-корреспонденттері; кредиторлар мен инвесторлар; басқа да мүдделі тұлғалар. Сонымен қатар, сыртқы қаржылық талдау басқа коммерциялық банкпен корреспонденттік қатынастар орнатылған кезде басқа банктер немесе несие беру кезінде жүргізіледі.

Сонымен, қорыта келе, қаржылық талдауға келесідей анықтама береміз, яғни қаржылық талдау - басқару қызметінің алдында қаржы мәселелері жөніндегі шешім қабылдау құрал бола отырып, операция және шарты қабылдау, содан кейін қорытынд және бағалау кезеңінде негізгі қорытынды ақпарат.

Демек, қаржылық талдау ғылыми басқарудың өзіндік басқару функциясы бар, әдісімен бағалау және оның экономикалық тиімділігін шертетін негізгі тетігіш.

Қорыта келе, бірінші бөлімшеде қаржылық талдаудың басты аспектілеріне шолу жасадық. Қаржылық талдаудың банк жүйесіндегі алатын орны өте маңызды. Қаржылық талдау барысында алынған ақпаратты кез-келген мүдделі тұлғалар өз мақсатында қолдана алады. Қаржылық ұйым талдауды өзіне деген сенімділігін арттыру мақсатында өткізеді.