2.3 Дебиторлық берешек және қорлар есебі

Дебиторлық борыштар сатылған өнімдер мен тауарлардың құнын алап тастағандағы қалдық сома бойынша есептеледі. Дебиторлық борыштардың пайда болған уақыты мен өтелу уақытының арасындағы мерзімге байланысты пайыздар бойынша кіріс көп жағдайларда ескерілмейді. Кәсіпорындар өздереінің тауарларын сатқанда кейде сатып алушыларға баға жеңілдіктерін береді. Ұйымдардың мұндай қадамға баруының басты себебі сатып алушыларды қызықтыру арқылы стаылатын тауарлардың көлемін арттыру болып тбылады. Сонымен қатар баға жеңілдіктерін пайдалану ұйымның күмәнді борыштарының сомасын қысқартуға үлкен әсер етеді. Халықаралық тәжірибеде баға жеңілдіктері терминімен бірге сауда жеңілдігі термині қатар қолданылады.өз экономикасын нарықтық жолмен жүгізіп келе жатқан елдегі ұйымдар сауда жеңілдігін тауарларды сатудағы жарнама ретінде пайдаланылады. Ұйымдардың сауда жеңілдігін қолдануындағы жағдаймен бірдей деп айтуға болады.

Кейбір жағдайларда сапасының төмендегідей немесе тауарлардың ақау болу себебінен сатылған тауарларды қайтаруға тура келеді. Дайын тауарларды қайтарып алу сатушы ұйымдар үшін тиімсіз болады. Сондықтан да кәсіпорын сатып алушы заңды немесе жеке тұлғаның осы тауарлар бойынша борыш сомаларының мөлшерін қысқарту туралы талабын қабылдауға келісуіне тура келеді.әрине аталған жеңілдікті жасау ұйымның келіп түсуге тиісті табыстараның көлемін азайтатындығы сөзсіз. Бұл жағдайда ұйымның бухгалтериясында жасалынған жеңілдік сомасына:

Дебет:баға шегерімі-шоты

Кредит:алынуға тиісті борыштар-шоты

Түріндегі бухгалтерлік жазуы жазылады.

Егер сатылған тауар ұйымға қайтарылған болса, ол үшін жазылатын бухгалтерлік жазуы мына түрде бейнеленеді:

Дебет:сатылған тауарлардың қайтарылымы-шоты

Кредит:алынуға тиісті борыштар-шоты

Кәсіпорындардың бухгалтериясы дебиторлық борыштар есебін жүргізу барысында мына төменде аталған құжаттарды қолданады:

Нөмірі 7 журнал-ордер – «жұмысшылар мен басқа да тұлғалардың борышы» деп аталатын шотының кредиті бойынша;

Нөмірі 8 журнал ордер «алынуғ тиісті қосылған құн салығы, «есептелген пайыздар», басқадай дебиторлық борыштар»,»берілген аванстар» деп аталатын шоттардың кредиті бойынша;

Нөмірі 9 журнал ордерге қосымша тізімдеме – «берілген аванстар»шотының дебиті бойынша;

Нөмірі 10 журнал ордер «күдікті қарыздар бойынша резерв, алдағы кезең шығындары» шотының несие бойынша;

Нөмірі 11 журнал ордер- «сатып алушылар және тапсырыс берушілердің борошы» шотының және «еншілес серіктестердің дебиторлық борышы» шотының кредиті бойынша жүргізіледі.

Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер және басқадай дебиторлармен есеп айырысудың есебі бойынша жоғарыда аталып өткен тіркелімдерден басқа дебиторлық борыштардың есебіне талдамалық есептің карточкалары, ажырату парақшалары , бухгалтерлік анықтамалары және тағы да басқа тіркелімдер қолданылады. Жалпы есеп тіркелімдерінтолтыру шаруашылық операцияларынынң мазмұнын сипаттайтын бухгалтерлік жазулардың жиынтығын анықтау үшін керек. Халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттарына ұйымның бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізу барысында қолданылатын барлық банкілері үшін міндетті ортақ есеп беру формалары қарастырылмаған. Есеп нысаныне таңдау құығы толығымен бас бухгалтердің құзырында, яғни ол алғашқы құжаттарды топтастырудың ең қарапайым әдісін таңдап, шоттар корреспонденциясын жүргізуге міндетті. Шоттарға келетін болсақ, олар негізгі есеп тіркемелерінде үнемі қатысатн, эпизодтық болып бөлінеді және олар басқадай операцияларда қолданылады. Дебиторлық борыштар шоттарында есептелетін сомалардың дұрыстығы мен олардың толықтығын бақылау үшін түгендеу жүргізілуі қажет, ол құжаттар бойынша шоттарды корреспонденцияланатын шоттармен салыстыру арқылы жүргізіледі. Мұндағы басты мақсат - әрбір шоттағы сомалардың сәйкестігі мен дұрыстығын, толықтығын анықтау болып табылады. Дебиторлық борышты есептеудегі басты мәселе стау мерзімін анықтау болып табылады, яғни сатып алушыларға тиеліп жіберілген немесе жөнетілген тауарлардың қашан сатылғанын тануында.

Дебиторлық борыштар келесідей бөлімдерден тұрады:

• «сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы».

• «күдікті қарыздар бойынша резервтер».

• «еншіліс серіктестердің дебиторлық борышы».

• «басқадай дебиторлық борыштар».

• «алдағы кезең шығындары».

• «берілген аванстар».

Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер заңды және жеке тұлғалардың төлем қабілеттілігін анықтау жүйесін қаншалықты арттырғанмен, оларға несиеге сатылған тауарлар немесе көрсетілегн қызмет үшін уақтлы есеп айырыспай немесе алынуға тиісті сомалардың бір бөлігі ғана өтеліп, қалған бөлігінің алынбай қалуы іс-тәжірибеде әрдайым кездесіп отырады. Мұндай жағдайлардың алғашқы нысандары болып борышкерлер кәсіпорындар мен ұйымдардың банкрот болып қалуы немесе ол кәсіпорындар мен ұйымдардың таратылуы, сондай-ақ борышты талап ету мерзімінің өтіп кетуі табылады. Сатып алушылардың келіісмшартқа сәйкес белгіленгеен мерзімде төлемеген шоттары «күмәндә қарыздар» деп аталады. Күмәндә қарыздарға – уақытында төленбеген, жабылмаған және де тиісті кепілдікпен қамтамасыз етілмеген дебиторлық борыштар жатады. Қазақстан Республикасының заңына сәйкес талап етуі мерзімі өтіп кеткен дебиторлық берешек күмәндә қарыз болып сналады. өтелу өтелмеуі белгісіз, күмән тудфратын борыштарды есептен шығарудың екі тәсілі бар – 1-сі – тікелей есептен шығару әдісі, мұнда шығындар нақты шоттарды үмітсіз деп танылғаннан кейін ғана тікелей есептен шығарылады, 2-сі – резерытік әдіс, бұл жағдайда шығындар алдын ала қарастырылған тәсілсен есептелінеді.

Егер сатып алушының дебиторлық қарызы үмітсіз қарыз ретінде есептен шығарылып және осы есеп беретін кезеңде өтелсе, бухгалтерлік есепте келесідей жазу жазылады:

Дебет: күмәнді қарыздар бойынша резервтер шоты

Кредит: алынуға тиісті борыштар шоты

Бұрын есептен шыққан дебиторлық қарыз сомасы есеп берудің келесі кезеңінде өтелсе, онда ол сома негізі емес қызметтен түскен табыс есебінде танылады. Бұл жағдайда бухгалтерлік есепте

Дт:ақшалар шоты

Кт: негізгі емес қызметтен алынатын басқадай кірістер шоты түрінде жазу жазылады.

«күмәнді қарыздар бойынша резервтер» есебі №10 журнал одерде жүргізілді. Кәспорындар мен ұйымдар өздереінің күдікті деп епетлегн борыштары үшін 100000 теңге көлемінде резерв құрғанда мынадай корреспонденцияланатын жазылады:

Күдікті қарыздар бойыша құрылған резерв сомасына:

Дт: жалпы әкімшілік шығындар шоты 100000

Кт: күмәнді қарыздар бойынша

Резерв шоты 100000

• Күмәнді қарыздар бойынша құрылған рзервтің есебінен 80000 теңге дебиторлық боры есептен шығарылғанда;

Дт: күмәнді қарыздар бойыша

Резерв шоты 80000

Кт: алынуға тиісті борыштар 80000

Артық жасалынған күдікті қарыздар резерв сомалары сторно етіледі. Кәсіпорындар мен ұйымдар бұл жағдайда қызыл сиямен жазу арқылы алынып тасталады.

Дебет: жалпы және әкімшіілк

Шыығндары шоты 20000

Кредит: күмәнді қарыздар бойынша

Резервтер шоты 20000

Кәсіпорындар мен ұйымдардың бухгалтерлік балансындағы дебиторлық борыштар бабында, кәсіпорынның дебиторлық борыштары сомасынан күдікті қарыздар бойынша құрылған резерв сомасы алынып тасталып, қалған айырма қалдығының сомасы ғана көрсетіледі.

Мысалы, «СПЕЦМЕХАНИЗАЦИЯ» АБК ЖШС-ның фирмасының дебиторлық қарызы 200000 теңге, ал күдікті қарыздары бойынша резерв сомысы 50000 теңгені құрайды. Сонда қаржыық есеп беру кезеңінде, күдікті қарыздары бойынша рзерв сомасы 50000 теңге кезең шығындары ретінде танылады да, «СПЕЦМЕХАНИЗАЦИЯ» АБК ЖШС-ның фирмасының бухгалтерлік балансында дебиторлық қарыз сомасы 50000 теңгеге азйтылып 150000 теңгеге тең болады.

ң

Сурет 1 –«СПЕЦМЕХАНИЗАЦИЯ» АБК ЖШС-ның 2015 және 2016 жылдарға дебиторлық қарызы

Кез келген кәсіпорындар мен ұйымдарды алып қарасақ та олардың барлығы да қай шоттардың төленбейтіндігін алдын ала болжап білуі мүмкін емес. Дегенмен де қаржылық есеп беруі кезінде жыл бойы жұмсалған шығындарды жабатын сомаларды анықтау қажет. Бұл уақыттағы бағалаудың салдарынан елеулі айырмашылықтардың да пайда болуы ықтимал. Жалпы халықаралық тәжірибеде күмәнді қарыздарды бағалау шін мынадай екі әдісі қолданылады:

• Несиеге сатудан алынатын таза табысстан есептелінген пайыз әдісі

• Дебиторлрлық қарыздарды өтелу мерзімі бойынша есептеу әдісі;

Бұндағы бірінші аталған әдістің мақсаты күмәнді дебиторлық борыштар нәтижесінде туындаған шығындардың дұрыс еептеу болса, екінші әдістіңң мақаты дебиорлық борыштың таза өзіндік құнын есептеу болып табылады.

Көптеген кәсіпорындар мен ұйымдарда бұл әдістердің екеуі де кеңінен тараған.

Жоғарыда аталған неиеге стаудан алынатын таза атбыстан есептелеген пайыз әдісіне тоқталатын болсақ, бұл әдіс әйкестік принципіне бағытталған. Мұнда күмәнді борыштардан шеккен нақты шығындар мен несиеге сталуцдан алынатын таза табыстан есептелінген пайыз арасындағы қатынастардң орташа пайызы тәжіриеге сүйене отырпы есептелінеді. Содан кейін бұл пайыз күмәнді қарыздар көлемін анықтау үшін есеп беу кезеңіндегің сатывлғпан нақты қарыздар өнімге қолданылды.

Материалдық құндылықтарды дұрыс есепке алу үшін материалдардың әзірленген номенклатурасы болу керек.

Материалдар номенклатурасы – бұл атауы мен тиісті деректемелері (сорты, мөлшері) көрсетілген материалдың әрбір түріне номенклатуралық нөмір белгіленіп, дәл және тұрақты өлшем бірлігі белгіленеді. Бұған қоса, номенклатурада материалдардың ағымдағы есепте ескерілетін бағасы қойылады.

Номенклатуралық тізілім – номенклатура – бағалық деп, ал онда көрсетілген бағалар – есептік деп аталады.

Тағайындалған нөмірін, өлшем бірлігі мен бағасын тауарлы-материалдық қорлардың қалдығы мен қозғалысы ескерілетін барлық құжаттар мен тірелімдерге қояды. Талдамалы есепте материалдық құндылықтар нақты есептік бағалар (келісім, жоспарлы-есептік) бойынша, ал жинақтамалы есеп пен есеп беруде нақты өзіндік құны бойынша ескеріледі.

Материалдық ресурстардың нақты өзіндік құны мыналарға байланысты анықталады:

1. Осы ресурстарды жеткізуші ұсынған несиеге сатып алынғаны үшін пайыз төлеуді қоса алғанда, сатып алу шығындары;

2. Коммерциялық, делдал ұйымдарға төленген үстемелер (үстеме ақылар), комиссиялық сыйақылар;

3. Тауар биржаларының қызмет құны;

4. Кедендік баж;

5. Басқа ұйымдардың күшімен жүзеге асырылған тасымалдау, сақтау, жеткізу шығындары.

Материалдарды есептік бағасы бойынша (келісім, жоспарлы-есептік, сатып алу) есепке алған кезде есептік баға бойынша қор құны мен сатып алынған қорлардың нақты өзіндік құндарының арасындағы айырма есептеу жолымен айқындалады. Егер материалдық құндылықтардың есебі келісім бағасы бойынша жүргізілсе, онда олардың нақты өзіндік құны осы бағалар бойынша материалдар құны мен көлік әзірлеу шығындарынан құралатын болады.

Өндіріске есептен шығарылатын материалдық ресурстардың нақты өзіндік құнын анықтау мынандай әдістердің біреуін қолдану жолымен жүзеге асырылуы мүмкін:

1. Орташа өлшемді құн

2. Қорларды алғашқы сатып алудың бағасы бойынша бағалау әдісі, ФИФО әдісі.

3. Қорларды соңғы сатып алудың бағасы бойынша бағалау әдісі.

4. Арнайы бірегейлендіру.

Орташа құн ай басында қолда бар материалдық құндылықтар мен ай ішінде келіп түскендердің құнын материалдық құндылықтардың бірлігінің санына бөлу жолымен есептеледі.

ФИФО – бұл материалдық құндылықтарды олардың бастапқы құны бойынша бағалау әдісі. Мұндай әдісте мынадай қағида қолданылады:

«Бірінші топтама – кіріске, бірінші болып – шығысқа» яғни материалдық құндылықтардың оларды сатып алу құны бойынша белгілі бір кезектілікпен бағалайды: алдымен бірінші сатып алынған топтаманың бағасы бойынша материалдарды шығындарға есептен шығарады, одан кейін – екіншісін, содан кейін – үшінсін және сөйтіп жұмсалған материалдардың жалпы саны біткенге дейін жалғасады. Бағалау тәртібі материалдарды жұмысаудың нақты кезектілігіне тәуелді емес.

Арнайы жалпылама бірегейлендіру әдісі – бұл әдіс материалдық құндылықтардың топтамалық есебін ұйымдастыру мүмкін болған жағдайларда ғана қолданылады. Егер ай соңындағы қалдықта үшінші, бірінші немесе басқа топтың материалдық құндылықтарының белгілі бір саны болса, онда материалдық құндылықтардың шығысын да, қалдығын да анықтауға болады.

ФИФО – бұл материалдық құндылықтарды олардың бастапқы құны бойынша бағалау әдісі. Мұндай әдісте мынадай қағида қолданылады:

«Бірінші топтама – кіріске, бірінші болып – шығысқа» яғни материалдық құндылықтардың оларды сатып алу құны бойынша белгілі бір кезектілікпен бағалайды: алдымен бірінші сатып алынған топтаманың бағасы бойынша материалдарды шығындарға есептен шығарады, одан кейін – екіншісін, содан кейін – үшінсін және сөйтіп жұмсалған материалдардың жалпы саны біткенге дейін жалғасады. Бағалау тәртібі материалдарды жұмысаудың нақты кезектілігіне тәуелді емес.

Арнайы жалпылама бірегейлендіру әдісі – бұл әдіс материалдық құндылықтардың топтамалық есебін ұйымдастыру мүмкін болған жағдайларда ғана қолданылады. Егер ай соңындағы қалдықта үшінші, бірінші немесе басқа топтың материалдық құндылықтарының белгілі бір саны болса, онда материалдық құндылықтардың шығысын да, қалдығын да анықтауға болады.

Сатудың таза құны бойынша қорларды бағалау мынадай жағдайларда жүзеге асырылады:

1. Қорлардың нарықтық құнының кемуі.

2. Қорларға залал келтіру

3. Толықтай немесе ішінара ескіру.

Құнның төмендеу мөлшері жекелей:

а) нақты заттар үшін;

б) жалғыз заттар тобы үшін;

в) қорлардың бірнеше тобы үшін;

г) коммерциялық қызметтің қандай да бір түріне қатысты заттар үшін есептеледі.

Есептеу сонымен қатар кәсіпорынның барлық қорларының жалпы құнының негізінде жүзеге асырылуы мүмкін. Қорлардың құнын ішінара есептен шығару нәтижесінде іске асырылмаған пайдамен байланысты ысырапты есепке алу жүргізіледі. Батыс елдерінде сатудың таза құны (NRV) материалдық құндылықтардың шынайы құны анықталатын бағалау әдістерінің бірі болып табылады. Оны субъект құндылықтарын нарықта сата отырып, бұл құнды қорларды сату жөніндегі субъект шығындарына түзету жолымен алады. Фирмалар қорларды бағалаудың жылдан жылға пайдаланылатын әдісін таңдап ала алады. Шынайы негіздеме болған кезде фирма себептер мен жылдық есепке әсерін баяндай отырып, басқа әдісті қолдана бастай алады.

Қорлардың қозғалысын есепке алу бойынша типтік құжаттар әзірленген. Оларды уақытылы жазып, дұрыс ресімдеу үйлесімді ұйымдастыру есеп пен осы қорлардың сақталу әрі дұрыс пайдалануына бақылау жасауға мүмкіндік береді. Субъектінің бас бухгалтері дұрыс құжат айналымын, типтік құжаттардың қолданылуын , әзірленуін ұйымдастырып, олардың жасалу, тексеру және қабылдау кестесін барлық орындаушыларға жеткізуге міндетті. Материалдық қорлардың қозғалысына байланысты барлық операциялар құжаттармен ресімделеді. Материалдық құндылықтар кәсіпорынға әдетте жеткізу шарты бойынша келіп түседі. Онда жеткізілімнің саны, сомасы, ассортименті, жиынтылықтығы, сапасы, есептеулер мен жеткізу шартын бұзғаны үшін қарастырылған санкциялардың сомасы белгіленеді.

Келіп түскен материалдық құндылықтардың есептік құжаттары (шот-фактуралар, төлем талап-тапсырмасы, тауар-көлік құжаттары)жабдықтау бөліміне жіберіледі. Жабдықтау бөлімінің қызметкерлері:

1. Осы құжаттардың деректерін ассортиментке, материалдық құндылықтардың санына, бағаға, тиеп-жөнелту мерзімдеріне қатысты жеткізу шартына сәйкестігін тексеруге;

2. Жеткізушінің есеп айырысу құжаттарын төлеуге келісім беруге немесе оларды төлеуден бас тартуға;

3. Есеп айырысу құжаттарын келіп түсетін жүктерді есепке алудың №1 нысанындағы журналында тіркеуге;

4. Есеп айырысу құжаттарын бухгалтерияға табыс етуге және материалдарды алу және сақталатын жеріне дейін жеткізу туралы өкілеттігі бар лауазымды тұлғаларға өкім беруге міндетті.

Материалдарды қоймадан алу үшін жеткізушіге немесе көлік ұйымына және өкілетті тұлғаға (сарапшыға, агентке) бухгалтерияда сенімхат (М2 немесе М2 нысанды) беріледі.

Материалдық құндылықтардың келіп түсуі мыналармен ресімделеді:

1. М4 нысанындағы кіріс ордерімен, субъектіге жеткізушілерден немесе тысқары кәсіпорыннан өңдеуден келіп түскен қорларды есепке алу үшін қолданылады. Кіріс ордерін материалды жауапты тұлға қорлар қоймаға келіп түскен күні 2 дана етіп жасайды.

2. М5 нысанындағы тауар-көлік жүкқұжатын жеткізуші материалдық құндылықтар жеткізушінің қоймасынан автокөлікке орталықтанған түрде жеткізілген жағдайда жазып береді (4 дана)

Оның 1-сі жүкті жіберушіде қалады.

2-сі материалдық құндылықтарды кіріс етуі үшін жүкті алушыға беріледі.

3-сі жүкті тасымалдағаны үшін көлік ұйымына шот есебінде беріледі.

4-сі жолдама қағазға қоса беріледі.

3. М7 нысанындағы Материалды қабылдау туралы акті жеткізушілердің жолдама құжаттарының деректерімен салыстырғанда сандық сапалық айырмашылығы бар қорларды қабылдауды ресімдеу үшін қолданылады. Акт сондай-ақ құжаттарсыз келіп түскен материалды қабылдаған кезде жасалады (фактураланбаған жеткізілім).

4. Әзірлеу, сақтау және өндіру процесінде материалдық құндылықтардың жетіспеушілігі мен ысырабы туралы акт (М7А нысаны) жасалады. Олар бойынша табиғи кему нормасы белгіленбеген, әзірлеу, сақтау және өндіру процесінде тұрған материалдық қорлардың ысырабы анықталған жағдайда қолданылады.

5. Материалдық құндылықтардың табиғи кему нормасы шегінде ысырабы туралы акт (М7Б) субъектінің қоймасына жеткізушілерден немесе тысқары кәсіпорындардан өңделіп түскен қорларға нормалар белгіленіп, осы табиғи кему нормасы шегінде анықталған қор ысырабын ресімдеу үшін қолданады

6. Жүкқұжатпен ресімделетіндер:

а) материалдық құндылықтардың өңдеуден келіп түсуі;

б) пайдаланылмаған материалдардың қоймаға қайтарылуы;

в) табыстылықтан материалдардың келіп түсуі.

Қоймалардағы және сақтайтын орындардағы материалдардың құндылықтардың есебі және қорлар бухгалтериядағы есеп.

Қойма шаруашылығының жақсы жағдайы тауарлы-материалдық құндылықтардың есебін дұрыс ұйымдастырудың маңызды шарты болып саналады. Қойманың үй-жайы тұйықталған, дабылдамамен, стеллаждың, жәшіктердің, еденшелермен (поддон), механизация жабдықтарымен және салмақ өлшейтін приборлардың қажетті мөлшерімен жабдықталуға тиіс.

Қойма ішінде материалдардың әрбір тобы, топшасы мен түрі белгілі бір жерде сақталуға тиіс. Сақтайтын әрбір жерге материалдық затбелгі бекітіледі. Басшының бұйрығымен қоймада жұмыс істейтін материалды жауапты адамдардың тізімі бекітіледі. Олармен материалдық жауапкершілік шарты жасалады. Материалдардың қоймадағы есебін тікелей осы адамдар жүргізеді. Материалдық құндылықтардың қоймалық есебі үш әдістің біреумен ұйымдастырылуы мүмкін.

Бірінші әдіс – сандық-сомалық есеп әдісі. Осы әдіс негізінен қорлар номенклатурасы кішігірім, шағын кәсіпорындарда жүргізіледі. Бұл орайда қоймада және бухгалтерияда материалдық құндылықтардың әрбір номенклатуралық нөміріне сандық-сомалық есептің карточкалары ашылады. Материалдық қорлардың қозғалысы жөніндегі құжаттың әрбір дерегі карточкаға жазылады. Ай соңында карточкалардың жиыны шығарылып, олар жылдық, сорттық, айналымдық ведомоске көшіріледі. Мұндай әдіс кезінде қосарланған есеп жүргізіледі. Ол өте кең ауқымды және талдамалық есептегі жазулар санын арттырады.

Екінші әдіс – сальдолық (жедел-бухгалтерлік) әдіс. Материалдық құндылықтардың есебін қойма меңгерушісі жүргізеді. 1 қаңтарда бухгалтерия материалдардың қоймадағы есебінің М17 нысанындағы карточкаларын ашады. Мұндай әрбір номенклатуралық номерге 1 қаңтардағы қалдық сандық өлшеммен енгізіледі. Бұл ретте ол кіріс пен шығысты карточкада натуралдық көрсеткішпен бөліп көрсетіп, әрбір жазба операциясынан кейін қалдығын шығарады. Осындай тәртіппен материалдық құндылықтардың қоймадағы күн сайынғы есебі жүргізіледі.

Қойма есебі карточкаларының жүргізілуін бухгалтерия қадағалайды. Оның қызметкерлері аптасына немесе он күнде кем дегендебір рет тікелей қоймада қойма меңгерушісінің қатысуымен қойма операциялары бойынша бастапқы құжаттар мен карточкалардағы жазудың мерзімділігі мен дұрыстығын тексеруді жүзеге асыруға міндетті. Өткізілген құжаттардың деректері М18 нысанындағы құжаттарды қабылдау-өткізу тізіліміне енгізіледі, бұл жерде олардың нөмірі мен саны көрсетіледі. Тізілім құжаттарды қоса отырып, бір данада жасалады. Материалдардың номенклатурасы кішігірім қоймаларда карточканың орнына сорттық есеп кітабын жүргізуге рұқсат етіледі. Ай соңында бухгалтериядан материалдардың қалдық есебінің кітабы (қалдықтарды есепке алудың М20 нысанындағы ведомосі) қоймаға беріледі. Қойма меңгерушісі оған материалдар есебі карточкасынан қалдықтарды көшіреді. Бұдан кейін жинақтау және жалпы кітап бойынша материалдық құндылықтың есептік топтары бойынша жиынын есептен шығару үшін бухгалтерияға қайтарылады. Бұл әдіс кезінде:

• бухгалтерлік есеп жедел есепке негізделеді және онымен тығыз байланысты;

• қоймадағы және бухгалтериядағы есепті жедел салыстыру, демек есепті айда жіберілген қателіктерді жою мүмкіндігі туындайды;

• есептік бағаларды қолдану ай сайын қорлардың орташа құнын анықтау жөніндегі қиын жұмыстарды жояды.

Бұл түгендеу жүргізуді жеңілдетеді және есептің жедел функцияларын күшейтеді, құжаттарды өңдеу және есептік тіркелімдердің жағдайын жақсарту бойынша компьютерлік техниканы қолдану мүмкіндігін кеңейтеді. Қорлардың талдамалы есебінің синтетикалық есептен қалуына жол берілмейді. Сальдолық әдіске тән қасиет – қорлардың сандық есебі тек қоймада жүргізіледі, ал бухгалтерияда қорлар сомалық өлшеммен сақталатын жері бойынша және әрбір шот немесе қорлар тобы бойынша ескеріледі.

Үшінші әдіс – материалдық есеп берулер әдісі. Қойма меңгерушісі (құрылыс учаскесінің бастығы, прораб, шебер) қоймада (учаскеде) санақта тұрған материалдардың барлық номенклатурасы бойынша М19А нысанындағы материалдық есепті ай сайын жасайды. Есеп беруде 1300 (материалдар) – бөлімшенің шоттары бойынша ай басындағы қалдық, кіріс, шығыс және ай соңындағы қалдық келтіріледі. Өткен айдың материалдық есептемесінен есепті айдың басына көшіреді, содан кейін түсімдер мен шығыстар туралы алғашқы құжаттардың алдын ала топтастырылған деректерінің негізінде материалды-жауапты адамдар кірісті түсім көздері бойынша, ал шығысты – материалдардың пайдалану бағыты бойынша толтырылады. Материалдардың ай соңындағы қалдығы есептеу жолымен анықталады. Алғашқы құжаттары қоса берілген материалдық есептемеге оны жасаушы қол қояды және есепті айдан кейінгі айдың 3-күнінен кешіктірместен (немесе кестеге сәйкес айдың күні) бухгалтерияға тапсырылады. Онда оны жасаудың дұрыстығы тексеріледі, кірістелген, берілген және жұмсалған материалдардың саны бухгалтериядағы деректермен салыстырылады.

Материалды құндылықтардың бухгалтериядағы есебі. Қоймадан тізілім бойынша келіп түскен құжаттар алдын ала жинақталғаннан кейін таксалауға беріледі. Таксалаудан кейін құжат деректері кәсіпорында белгіленген есептік топтар бойынша (орман материалдары, темір және т.б.)

топтастырылады. 1300 және 1340 (тауарлар) – бөлімшелердің шоттары бойынша тауарлы-материалдық құндылықтардың кірісі мен шығысы бойынша жүретін, материалдардың талдамалы есебінің жинақтаушы ведомосте әрбір топ бойынша сомалық өлшеммен көрсетіледі:

а) өткен айдағы ведомосте алынған ай басындағы қалдық;

б) құжаттарды өткізу тізілімінен ай ішіндегі топ бойынша тауарлы-материалдық құндылықтардың кірісі;

в) құжаттарды өткізу тізілімінен ай ішіндегі топ бойынша тауарлы-материалдық құндылықтардың шығысы;

г) есептеу жолымен анықталған ай соңындағы қалдық.

Жинақтау ведомосі бухгалтерия мен қойма есебінің деректерін салыстыру үшін пайдаланылады. Қойма есебі материалдардың талдамалы есебі карточкаларында және қалдықтар кітабында жүргізіледі. Қалдықтар туралы деректер сәйкес келу керек, өйткені қоймадағы жазулар (қалдықтар кітабы мен жинақтау ведомосі) бір ғана құжаттардың негізінде жүргізілген. Бухгалтерияда жинақтау ведомосінің (сальдолық әдіс кезінде) немесе материалдық жауапты адамдардың материалдық құндылықтардың қалдығы мен қозғалысы туралы есептеменің негізінде «Материалдардың ақшалай өлшемдегі қозғалысы» деген №10 ведомосі жасалады.

Материалдардың өндірісте пайдалануынын одан әрі бақылау үшін мынадай әдістер қолданылады:

1. Нормадан ауытқуы ресімдеу құжаты;

2. Топтамалар бойынша қаптау есебі

3. Инвентарлық әдіс

Тауарлы-материалдық құндылықтарды түгендеу. Түгендеу – бұл меншіктің сақталуын, материалдық құндылықтардың сапалы күйін, олардың қоймалық және бухгалтерлік есебін жүргізуді қамтамасыз ететін бақылау әдістерінің бірі. Оны меншік нысанына, қызмет түріне және жұмыс режиміне қарамастан барлық шаруашылық субъектілері жүргізіледі. Құралдардың жағдайын жылыдық есеп беруде (есепті жылдың 10 қазанынан кейін) объективті түрде көрсету үшін жылына кем дегенде бір рет жүргізеді. Бұған қоса, оны материалдық жауапты тұлға ауысқан кезде істі қабылдаған күні, құндылықтардың ұрлану, бүліну фактілері белгілі болғанда, өрт және табиғи апаттардан кейін жүргізіледі. Түгендеудің негізгі мақсаты тауарлы-материалдық құндылықтардың нақты қолда барын натуралды және құндық өлшемдермен айқындау. Түгендеу процесінде:

1. Тауарлы материалдық құндылықтардың сақталуын;

2. Олардың сақталуының, босатылуының, салмақ және өлшем құрал-саймандардың жағдайының дұрыстығы;

3. Тауарлы материалдық қорлардың қозғалысы есебін жүргізудің тәртібі тексеріледі.

Түгендеу тексерудің көлеміне қарай жалпылама және талдамалы, уақытына қарай – уақытылы және аяқасты болып бөлінеді.

Түгендеу жүргізудің сәтінде бухгалтерияда «Қоймалар, учаскелер бойынша тауарлы-материалдық құндылықтардың инвентарлық тізілімі» (ИНВ. №3 нысаны) жасалады. Түгендеуді комиссияның тек толық құрамы материалдық жауапты адамның қатысуымен жүргізеді. Материалдардың бар-жоғы міндетті түрде салмақ өлшеу және шамалау жолдарымен анықталады.

Жауапты сақтауға қабылданған тауарлы-құндылықтар бойынша ИНВ. №5 нысаны, ал есептік деректерден ауытқуы анықталған құндылықтар бойынша «Түгендеу нәтижесі бойынша салыстыру ведомосі» (ИНВ. №19 нысаны) жасалады.

Жұмыс түгендеу комиссиясының отырысы хаттамамен ресімделеді, онда қойма шаруашылығының жағдайын инвентарлық тексеру нәтижесі және тауарлы-материалдық қорлардың сақталуын қамтамасыз ету жағдайы көрсетіледі.