1.2 Салық саясатын жүзеге асырудағы салықтық әкімшіліктендірудің атқаратын рөлі

Мемлекет өзінің әрбір даму кезеңінде экономиканың әр түрлі салаларындағы өзгерістерді анықтайтын экономикалық саясатты таңдап алады, оның ішінде әсіресе қаржылық саясаттың атқаратын рөлі ерекше, өйткені қаржылық саясат экономикалық ағзаның күре тамыры іспеттес.

Мемлекетте жүргізілетін саясаттың негізгі мақсаты ретіндегі экономикалық өсу өз кезегінде оның қаржылық саясатының негізгі құрамдас бөлігі болып табылатын бюджеттік салық саясатына тікелей байланысты [19].

Салықтық саясат мемлекеттің қаржы саясатының негізгі бөлігі болып табылады және салық саясаты деп мемлекеттің бюджеттік құралдарды тиісті орындарға жұмсауын атауға болады. Аталған саясат бір жағынан қаражаттарды салық салу жүйесі арқылы шоғырландыратын болса, екінші жағынан оны түрлі шығындарға жұмсап отырады. Мемлекет қолындағы нақты осы қаражаттар оның ұлттық қауіпсіздігін, қоғамдық тауарларды тұрғындардың тұтынуын, әлеуметтік, демографиалық проблемаларды шешуді қамтамасыз етеді.

Сонымен қатар, фискалды немесе бюджеттік-салықтық саясат мемлекеттің салық сала отырып, бюджеттік қаражаттарды іскерлік белсенділікті реттеу үшін шығындау мүмкіндігін қарастырады [20].

Мемлекеттік шығыстар мен кірістерді пайдалана отырып, іскерлік белсенділікке және жұмыссыздық пен ифляцияға әсер етуге болады. Сонымен қатар, бұл тетікті дұрыс қолданбау экономиканы тұрақсыздандыратын өте жоғары салықтар мен мемлекеттік бюджеттік орасан зор шығындардың пайда болуына әкеліп соқтырады немесе фискалды саясатты экономиканы тұрақсыздандырушы факторға айналдырады [21].

Ұтымды да тиімді фискалды саясат әлеуметтік-экономикалық құрылымның қоршаған ортадығы жағымсыз тенденцяларға деген тәуелділігін төмендетіп отырады.

Фискалды саясат өзінің ыңғайлылығымен, сондай-ақ заң шығарушы органдарға байланыссыз және экономикалық жағдайға қарай өзгеріп отыратындығымен ерекшеленеді. Ол түрлі экономикалық даму кезеңдердегі мемлекет қолындығы салықтар мен шығындарды қолданылу бойынша тиімді механизм ретінде қарастырылады [22].

Салықтық - бюджеттік саясаттың негізгі құралдары ретінде салықтық төлемдерді, мемлекеттік субсидияны және мемлекеттік шығындарды айтуға болады. Олардың әрқайсысы экономикаға өзінше әсерін тигізіп отырады.

Кез келген мемлекет салықтық - бюджеттік саясатты қолдана отырып, келесі маңызды мәселелерді шешуге ұмтылады:

• тұрақты экономикалық өсуге қол жеткізу;

• еңбекке жарамды тұрғындарды жамысбастылықпен қамтамасыз ету;

• тұрғындардың ең аз кірісін белгілі бір деңгейге дейін жеткізуді қамтамасыз ету;

• азаматтарды әлеуметтік қамсыздандыру жүйесін құру, ең алдымен зейнеткерлер мен мүгедектер, көп балалы аналар және т.б.

Сонымен салық саясаты мемлекет қолындағы ресурстық фактор және экономикаға әсер етуші күшті құралдардың бірі болып табылады., бұл біріншіден. Екіншіден, кері байланыс механизмін тудырушы фактор және мемлекеттің экономиканың субъектілеріне деген тәуелсіздігін көрсетеді. Сонымен қатар фискалдық құралдардың тиімді қызмет етуі үкіметтің тілек талабынан шешімдердің жылдамдығына да байланысты [23].

Сондықтан да фискалды саясаттың оңтайлы үлгісін құрастырып шығару оның экономикалық жағдайларының өзгеруіне әсер ететін механизміне тікелей байланысты.

Салық саясаты бюджеттік – қаржылық және ақша – несиелік саясатпен қосыла отырып қаржы саясатының құрамдас бөлігі болып табылады. Оның негізгі мақсаты салықтарыдң мәні мен олардың тақаратын функцияларынан туындайды және жалпы қоғамдық өнімді жалпымемлекеттік қажеттілікке жұмылдырып, оларды бюджет арқылы қайта бөлуді қарастырады. Осылайша, салықтар өз функциялары мен міндеттерін бірыңғай бюджеттік процессте жүзеге асыралы. Салық саясатының негізі әрбір қаржылық жылдағы бюджетті қабылдаған кезде қаланады және оның жүргізілуі сәйкесінше заңдар мен нормативтік актлерді қабылдаған кезде қаланады[24].

Қазіргі кезде салықтардың реттеуші қызметі табыстар мен пайдаларды салықтан босатып, және сол уақыттағы экономиканы мемлекеттік реттеу мақсатына сәйкес әрекеттер үшін, жалпы және жеке ынталандыру құрайтындай жағдайда емес, керісінше, шаруашылық субъектісі мен оның нақты шаруашылық акциясына берілген салықтық жеңілдіктер көлемінің арасында қатаң сандық тәуелділік орнатуға тырысады [25].

Батыста экономиканы мемлекеттік реттеудің көптеген мақсаттарына капитал салымын мақсатты түрде ынталандыру арқылы қол жеткізеді. Негізгі капиталдың жаңаруы мен ұлғаюы көлеміне негізінен өсу қарқыны, конъюктура жағдайы, сұраныс, ұлттық бәсекелестік тәуелді, ал инвестиция құрылымына салалық және аймақтық құрылым, ғылыми зерттеу жұмыстарына бағытталу мәселелері тәуелді. Сонымен бірге, салықтар арқылы іскерлік белсенділікті арттыруға немесе шектеуге болады, кәсіпкерлік қызметтің қандай да бір саласын дамытуға мүмкіндік бар және әлемдік нарықтағы оның бәсекелестік қабілетін оңтайландырылады [26].

Әлемдік тәжірибеде салық пен мемлекеттік шығындардың көмегімен экономикалық дамуды ынталандырудың тиімді әдістері жақсы таныс. Бұл біріншіден, салық ставкасына кейнсиандық әдіспен қолдану, ол жинақталған сұранысқа алып келетін, онымен бір уақытта ЖІӨ өнім және баға деңгейі, өсіп, яғни инфляцияның өсу қарқыны жеделдейтін, салықты қысқартуды жобалайды.

Бюджет тапшылығы, инфляция, дағдарыс, жұмыссыздық секілді экономикалық жүйенің бөлінбейтін элементтеріне жататын, жағымсыз экономикалық категорияларға жатады. Бұған қоса оларыз экономикалық жүйе біртіндеп дамуға және өздігімен қозғалуға деген мүсмкіндігін жоғалтады. Бюджет тапшылығынң болмауы экономиканың “тұрақтылығы” емес. Қаржы жүйесінің өзінің ішінде қандай процесстер жүретінін, қайта өндіру кезеңінің қандай өзгерістері бюджет тапшылығына жататынын нақты білу керек [27].

Бірақ қандай да бір саясатты таңдап алу үшін мемлекет алдында тұрған мақсат пен міндетті білу керек және ұлттық экономиканың алдында тұрған міндетті анықтап алу қажет. Бірақ, фискалды саясат пен жинақталған ұсыныстардыдың арасындағы себеп-салдарлық байланыс, “экономикалық ұсынысты” жақтаушылар жазған, үлкен сақтықпен қарастырылады, өйткені ол ұзақ уақыттық тиімді әсерге есептелген.

Жалпы фискалды саясаттың негізгі мақсаты инфляция мен жұмыссыздықты жою болып табылады. Сондықтан экономиканың құлдырау кезінде аталған саясатты жүзеге асыру қажеттілігі туындайды.

Бұл мақсаттарға бір уақытта жету мүмкін емес. Егер баға өсіп бара жатса, оны қысқарту және реттеу шараларын қолдану керек. Бірақ бағаны шектеу экономикалық өсуді бәсеңдетеді және жұмысбастылықты азайюына алып келеді, ал халықты толықтай жұмыспен қамту бағаның жорғарылауына алып келеді, мұнда немесе жалақыны көп адамдарға төлеу керек, бұған қоса еңбек нарығында бәсекелестік төмендейді. Тепе-теңдік қарым-қатынасын табу - басты мемлекеттің экономика саясаты болып табылады[28].

Бюджеттің табыс бөлімін қалыптастырудың көптеген проблемалары бар, оны шешу көбіне-көп салықтық жүйенің жағдайына байланысты. Кәсіпорындардың қаржылық жағдайын жиі күрделендіретін, салық заңдылығының үнемі өзгеруі, өндіріс үрдісін тұрақсыздандырып, оған жағымсыз әсер етеді. Керісінше, салық төлеушілердің өз қызметінің қаржылық нәтижелерін болжауға мүмкіндік беретін, тұрақты салық заңдылығы өндірістің тұрақтануына, инвестициялық қызметтің дамуына мүмкіндік береді.

Салық стратегиясы ұзақ уақыттық құрылымдық саясаттың маңызды құралы болып табылады. Ол құрылымдық дамуды жүзеге асыру үшін қолданылады: ғылымды қажет ететін өндірістерді тез дамыту, ұлттық шаруашылықта ғылыми-техникалық келешегі бар өзгерістерді, экономикалық қатынастарда артта қалған аймақтарды көтеру мақсатында [29].

Мемлекет салық механизмін жалпы шаруашылық коньюктурасына ортақ әсер ету мақсатында кең қолданады. Экономикалық тоқыраудан шығу үшін мемлекет салықтық жеңілдіктердің көмегімен капитал салуды ынталандырады, тұтынушылық және инвестициялық тауарларға жинақталған қоғамдық сұранысты ұлғайту үшін жағывмды жағдай жасайды. Экономист С.Мустафаев дәлелдегендей, салықтың төмендеу нәтижесі экономикалық өсім мен мемлекет кірісінің ұлғаюына алып келеді. С.Мустафаев пікірі бойынша, корпорациялық табысқа салынған салық ставкасының шектен тыс өсуі, соңғысының капитал салуға деген ынтасын жойып, ғылыми – техникалық прогрессті тежейді, экономиканың өсуі баяулайды бұлардың барлығы айналып келгенде, мемлекеттік бюджетке түсетін түсімге кері әсерін тигізеді [30].

Сондықтан, бюджет табысы саласындағы саясаттың негізінде салық саясатының болжамдығы, оны игеру мүмкіндігі принципі жатуы керек, ол салық жүйесіне, оның негізін бұзбай отырып, оны жетілдіруге бағытталған өзгертулер мен толытырулар енгізу мүмкіндігін жоққа шығармауы керек. Салық салуды саяси мақсатқа жеткізү үшін қолдануға болмайды. Мысалы, қосылған құн салығына салықтың төмендеуі, бағаға әсер етпейді, бірақ, бюджет жүйесінің табысының біршама азаюына алып келді [31].

Салық саясатының құрамына мемлекетте жинақталатын, қалыптасқан салықтардың түрлері, заңнамалық және нормативтік актілерді қабылдауды жүзеге асыру, салық төлеушілер, салық ставкалары, салық жеңілдіктері кіреді. Салықтарды қабылдау ретімен төлеу мерзімдері, салықтық құқық бұзушылыққа жауаптылық, бюджет жүйесі буындары арасындағы салықтардың бөлінуінің салық механизмі арқылы жүзеге асырылады. Салық саясатын жүзеге асырудың тұрақтылығы мен нақтылығы салық механизмінің салықтық заңдар жүйесі немесе салық кодексі сияқты ерекше элементтерден тұрады. Осы қатынастар мемлекеттің салықтық құқық қатынастарының халықпен және шаруашылық жүргізуші субъектілерімен негізделеді, сонымен бірге жергілікті атқарушы органдар салықтарды басқару және біртұтас салық механизмінің орындау кезінде айқындалған құқығы мен құзыреті шегінде қызмет атқарады [32].

Мемлекеттің салық салу қатынастары сферасында қалыптасқан қатынасты салықтық құқық реттеп отырады. Салық салу жөнінде қабылданған нормативтік актілер, сонымен қатар салық кодексі барлық қызмет көрсету сферасындағы заңды және жеке тұлғаларды мемлекеттік меншіктің барлық түрін, табиғат ресурстарын пайдаланғанда, қосылған құн және басқа да салықтың жинақтылығын ұлғайту, біргелкі салық саясатын жүргізу үшін қабылданады.

Салықтық механизм функцияларының басты мақсаты болып, мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуының бағыттарына қатаң түрде қадағалау жасау және осының негізінде жалпы ішкі өнімнің, ұлттық табыстың бірқалыпты өсуін қамтамасыз ету болып табылады [33].

Қорытындылай келе, салықтық әкімшіліктендіру мемлекеттік бақылауды ұйымдастырудың маңызды нысаны болып табылатындығына көз жеткіздік. Мысалға, салықтық бақылауды экологиялық немесе санитарлық бақылауды ұйымдастырумен салыстыруға болмайды.

Осыған байланысты, салықтық әкімшіліктендіру мемлекеттің қаржылық қызметінің салық салуға қатысты барлық тексерулерінің, оның ішінде азаматтық –құқықтық негізде жүргізілетін, салықтық міндеттеменің уақытылы және толықтай орындалуына деген бақылаудың бір түрі болып табылады.

Салық бақылауының барлық буындарын қамтитын мемлекеттің материялдық мүддесі салықтардың төленбей қалуының, мейлі экономикалық болсын немесе әлеуметтік болсын, басқа проблемалардың барлығынан да басым түсіп отыратындығынан хабардар етеді.

Салықтық әкімшіліктендіру – салық қызметі органдарының салық заңдарының орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының толық және уақтылы аударылуын бақылау. Салық бақылауы тек салық заңдарының орындалуын , жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының толық және уақтылы аударылуын бақылау ғана емес, сонымен қатар, салық және бюджетке төленетін басқада міндетті төлемдердің дұрыс есептелуі мен уақтылы төленуін тексеріп, сондай-ақ, салық жүйесінің бұзылмауын қадағалайды[34]. Салық бақылауының мақсаты мен міндеті әртүрлі. Басты міндеті – салықтан жалтаруға тосқауыл жасау, мемлекеттің табыс бөлігіне түсетін кірістерді қамтамасыз ету, Қазақстан Республикасы заңдарының бұзылуын жою.

Салықтық әкімшіліктендіру, салықтардың бақылау функциясын жүзеге асыру нысаны болып табылады. Одан басқа, фискалды және реттеуші функциясының жүзеге асырылуының атқарылуы нақты салықтардың бақылау механизмі арқылы өтеді. Сонымен, салықтық бақылау қаржылық сияқты, салықтың және қаржылық тексерістер әрекеттері мен операцияларымен байланысты шаруашылық субъектілердің әрекеттерінің сұрақтары және арнайы түрлерді қолдануды басқару, оны ұйымдастыру әдістері және елдің бюджет жүйесіне түсетін салықтар мен басқы да міндетті төлемдерді толықтай шоғырландыру болып табылады [35].

Бюджетке уақытылы және салықтардың толық төленуі мен есептелуінің толық тексерістердің өткізілуі, бірінші орынды салық органдарына заң арқылы берілген ққықтар мен міндеттеріне тәуелді болады, оларға құжаттар ревизиясын өткізу, ол сынақтар мен басқа да төлемдерді меншік түрімен ведомстволық қолдануына тәуелсіз заңды тұлғалар мен жеке тұлғалардан, есептеу мен төлеуі.