Көне түркі шешендіГі

Қазақ шешендік өнерінің тарихы ежелгі түркі шешендігі мен көне түркі шешендігіненбастау алады. Өйткені халық тарихы, тіл тарихы, әдебиет тарихы 5-6 ғасырдың аясына сыймайды. Ешбір халық, ешбір ұлт тілі белгілі бір кезеңдерде ғана жасалып қоймайды, құрып та кетпейді, үнемі жаңару, толығу үстінде болады. Түркі халықтарына ортақ көне түркі әдебиеті мен мәдениетіне, сөз өнеріне Орхон ескерткіштері(7 ғасыр), «Қорқыт» (8 ғасыр), (Оғыз-нама( 9 ғасыр) сияқты жәдігерлержатады.

Алымдар Орхон ескерткішін түркі руларын басқарған Күлтегін, Білге, Тоныкөк тәрізді беделді бек-батырлардың басына қойылған құлпытастарға қашалып жазылған ерлік жыры деп таныды. Авторларын М.Жолдасбеков сол дәуірде өмір сүрген екі жырау-ақын – Йолдығтегін мен Тоныкөк деп қарайды. Тілдік құрылысы жағынан ескерткіш жазуы ескі қазақ тіліне өте жақын. Сөйлемі мен сөз тіркестері ұғуға жеңіл, қазақтың қазіргі сөйлеу тілінен көп алшақтығы жоқ. Ескерткіште шешендік сөйлеу үлгілері өте көп. Өз заманының білікті азаматы- Иоллығ-тегін де бір кездері әлемнің апшысын қуырған атақты Түрік қағанатының құлап, Қытай императорының қол астында бодандықта өмір сүріп жатқан кезін қайғырып, шешендік жоқтау етіп жазды. Кезінде жанашырың болып көрініп , ру-тайпа араларына жік салған, оларды іштен ірітіп, атыстырып-шабыстырып күш-қуатын алған қытайдың жегі құрт саясатының сұрқия сырын түсінген зерделі Йоллығ-тегін қағанаттың жеңілу себептерін тәптіштеп тізіп, бір сөйлем ішіндебірыңғай мүшелердің көп қатарлы тізбегін құрып, «ұқсайды, себепті» деген сөздерді бірнешерет қайталап қолданады. Сөйтіп әрбір сөйлемді бірыңғай формадағы сөздермен аяқтап отырады. Мұның өзі де шешендік тәсіл. Осы тәсіл арқылы оқиғалардың біріне екіншісі себеп болып жүзеге асқаны үдемелі ойдың желісімен жеткізіледі. Үдемелі сипаттағы сөйлеу стилінде, бір жағынан , ауызбіршіліктің жоқтығына ашу-ыза жатса, екінші жағынан, осы арқылы болашақ ұрпақты бірлікке шақыру идеясы жатыр. Күлтегін ескерткішінде шешен сөйлеу тәсілдерінің бірі- арнау. А.Байтұрсынұлы айтқандай, зарлай арнау отаншылдық сезіммен астарласып, халқына, әулетіне, ұрпағына, ақсүйек, әскербасшыларына арналады. Жырда мансап пен дүние опасыз, аңдыған жауға алдырар құрал екенін айтып, оның орнына елі мен жерін адалдықпен сүюге шақырады.Көне түркі ескерткіштеріндегі антоним сөздер негіз болып, шендестіруге құрылған мақалдар мен тұрақты тіркестер , эпитеттер мен ауыспалы мағынадағы балама сөздер –қазақтың лиро-эпостық жырларында да кездеседі. Мысалы, өлімнен ұят күшті, жоғарыда көк аспан, төменде бөз жер, басы барлар басын исін, тізесі барлар тізе бүксін, көрер көзім көрместей болды,білер блігім білместей болды т.б.

Азақтың би-шешендерінің шешендік өнердің дамуындағы рөлі

⇐ Предыдущая45678910Следующая ⇒

Қазақ даласында ғұмыр кешкен, артына аталы сөздер қалдырған би-шешендер өте көп болған.Зерттеушілердің қаламына іліккен атақты би-шешендердің саны 150-ден асады. Жинастырылып, зерттелмей қалғандары қаншама! Би-шешендер – көркем де ойлы сөздің иелері , мемлекет тағдырына араласып, ұлтының болашағы мен бірлігі жолында, халқының тәуелсіздігі мен намысы үшін ауыздыға сөз, аяқтыға жол бермеген тарихи тұлғалар, қоғам қайраткерлері. Қазақ шешендік өнерінің дамуында би-шешендердің орны ерекше екені белгілі. Би-шешендердің сөз саптаулары, сөздерді жүйелі қолдана білуі, сөз маржанын сүзе білулері одан кейінгі дәуірлердегі ақын-жыраулар шешендігінде, ақындар шығармашылңында , жалпы қазақ сөз өнерінде зор үлгі –өнеге екені сөзсіз.Би шешен атану үшін халық алдында сөйлеп сыналып, атақ-абыройға ие болған, елді аузына қарата алатын шешен, қара қылды қақ жарған әділ, әдет-ғұрып заңына жетік білгір, ата-баба мекенін жаудан қорғайтын жүректі, әскери тәсілдерді меңгерген дарынды қолбасшы батыр, дау-жанжалды ақылмен шешетін ойшыл , хандарға кеңес беретін ақылгөй, өмір тіршілігін терең зерделеген философ болуы керек. Би-шешендердің толғауларында халықтың әлеуметтік тұрмысы , адамның мінез-құлқы, жаманды-жақсылы қасиеттері суреттеледі, жағымсыз қылықтары сыналады, , адамның өнегелі істері дәріптеледі. БИ-ШЕШЕНДЕРДІҢ нақыл сөздері, көркемдік шеберліктері ғасырлар қойнауынан мәнін, сәнін жоғалтпай осы күнге дейін жетіп отыр. Мысалы билер тарихында аттары қатар аталатын Төле би, Әйтеке би, Қазыбек би «қазақ халқының үш биі» ел басына күн туған қысылтаяң кездерде , билер кеңесі кезінде де, ел жиналған айт, ас, той тұсында да , жер дауы, жесір дауы, құн дауы көтерілген жерлерде де бас қосып, бірге шешісіп келген.Халықтың бірлігі мен ынтымағын сақтауда өздері ісімен де, сөзімен де үлгі болған.

 

Г.Қосымованың шешендік өнер ғылымына қосқан үлесі

 

ГүлбануСейілбекқызыҚосымова (7. 11. 1954 жылытуған, Ақтөбеоблысы, Шалқарауданы, Көпмолаауылы) — тілбілімімаманы, филология ғылымыныңкандидаты (1991), доцент (1996). ҚазақтыңАбайатындағыпедагогикаинститутынбітірген (1977). 1977—1979 жылдары Ақтөбеоблысы, Шалқарқаласындағы №40 ортамектептемұғалім. 1980—1982 жылдарыАлматыдағыА. Пушкин атындағымемлекеттік кітапханада кітапханашыболыпжүріп, сырттай аспирантурада оқыды. 1983—1985 жылдарыАлМУ-дыңқазақтілі кафедрасында ағалаборант. 1986 жылданосында қазақтілі жәнеқазақтіліноқытукафедраларындаоқытушы, ағаоқытушы. Қазақтілітарихы, грамматикасы жәнеқазақ шешендік өнерісалаларындаеңбекетіпжүр. 24 ғылыми мақаласы жарықкөрді.^[1]

Ақындар шешендігі

 

Қазақ қоғамы үшін орны бөлек, еңбегі ерен, өмірі мен талантын халық үшін аянбай жұмсаған жауынгер ақын - Махамбет. Махамбет әдебиет тарихында жырау емес, ақын деген атпен танылды, сонда да ол жыраулық мектептен қол үзген жоқ.

Махамбет өлеңдерінің біразы тек толғау өлшемімен келіп қойған жоқ, ойдың берілу тәсілдері - психологиялық параллелизмдер, синтаксистік жарыспалы құрылымдар, ойды түйіндеп қайырып отыратын қайталама сөздер, басқы, соңғы, ішкі ұйқастар, дыбыстық үндестіктер ақын толғауларында орын алды.

Абай үшін өзіне дейінгі көркем сөз үлгі болмаса да, рухани азық болды. Терең логика мен поэтикалық көркемдікке құрылған шешендік сөздерден үйренді. Абайдың қара сөздері бастауын қазақтың осы шешендік өнерінен бастау алды. Сөйлем құрылысы өлең мен қара сөздің аралығында болып келген шешендік сөздер де ырғаққа құрылады. Өлеңге тән бастапқы ұйқас, соңғы ұйқас, ішкі ұйқастар қазақ шешендік сөздерін өлеңге жақындастырса, сезімнен гөрі келелі пікірге, түйінді ойға, терең логикаға құрылуы оны қара сөзге жақындастырды.

Сүйінбайөмір шындығын тап басып, батыл да бейнелі тілмен айта лаған болса, сындарлы да кемел шағында ол отты, өткір, көреген, ақпа ақын болғаны айдан анық. Оттылық, өткірлік, көрегендік, ақпалық қасиеттер дүлдүл шешенге тән қасиеттер.

 

 

Шешендік өнерді ғылым ретінде негізін қалаушылар кімдер?

 

Шешендік өнердің зерттеліп ғылыми жүйеленуі ерте замандардан басталған. Мәселен, көне грек, рим дәуірінде бұл өнердің жеке пән ретінде оқытылып, теориялық тұрғыдан зерттеле бастағанын көреміз.

Антикалық шешендік өнер қақындығы алғашқы толыққанды мәліметті бізге Перикл дәуірі (б.з.д. V ғ.) береді. Перикл даңққа мемлекет және саясат қайраткері бола жүріп адамдарды сұлу сөзбен ораған шешен ретінде бөленді.

Бұл кезеңдерде шешендік сөздердің теориясы мен шешендік өнер ілімі пайда болды. Оның негізін Коракс, Лисий және Горгий салды. Коракс шешендік өнерге “Шешендік дегеніміз – нандырудың қызметшісі” – деп анықгама берді.

Софистік ағымның көрнекті өкілдерінің бірі – Сократ. Сократ ғылыми трактат жазыпқалдырмаған. Оныңфилософиялық ой-тұжырымдары Аристотель мен Платон еңбектеріндекөріністапқан. Сократ даналықсөздерінкөшеде, алаңдажиын-топқасөйлеп, айтыпотырған.

Сократтыңтәсілі — асқаншеберлікпентабылғансұрақ-жауапарқылықисындыәңгіме-дүкенқұру, сөйтіпкүрделі, ғибраттыойларөрбіту.

Софистердің риторика ғылымынасіңіргенеңбегінәдебиетшіғалымШешендікөнертеориясынаайтулыүлесқосқан грек философтары: Платон мен Аристотель болды.

Шешендікөнертабиғатынжасайотырып, Аристотель риторика пәнініңауқымынөзінедейінгібұлмәселегеқатыстыкөзқарастарменсалыстырғандакеңейтетүсті. Аристотельдіңайтуынша, риторика жекелегенпәнніңарнасындақалыпқалмауыкерек. Олнандырудыңқұралы мен жолдарыншарттытүрдебарлықпәндердентабаалады. Осы қасиетіменолдәрігерлік, арифметика, геометрия т.б. арнайығылымдарданерекшеленеді.

КөнеГрецияныңмаңдайалдышешендерініңбірі — Демосфен, (б.з.д. 384-322 жж.) Демосфен сөйлеу мен оныңтехникасыншегінежеткізді.

Цицеронныңшешендікөнерілімінеарналғанеңбектеріндешешенүшінсөйлеукомпозициясы, стилі, айшықтытілоралымдары, сөйлеудіңдыбыстықжағы, артистікқасиетсияқтытәлімалатынкөптегенжақтарқамтылған.

Әл-Фарабидің шешендік жайындағы ой-пікірлері

 

Жалпы шешендік өнер туралы философ-шешен әл-Фараби «Риторика» атты еңбек жазып, онда шешеннің сөйлеу шеберлігіне тоқталған. Шешеннің сөйлеу шеберлігі жөніндегі тұжырымдары Аристотельдің пікірімен сәйкес келеді. Өмірлік мәселелерге қатысты дау- дамайлар мен мемлекет, қоғам, адам тағдырына қатысты пікірсайыстарында жеңіске жетер шешен образдарын айқындап, Аристотель айтқан шешендік қасиеттерді: анықтылық, шыншылдық, дәлелдің молдығы, көз жеткізушілік, білімділік, сендіру қабілеттерімен қоса, жұртты өзіне баурап алар қимыл, бет-жүз құбылыстары, дауыс сазы мен сөйлеу мәнерін талдап түсіндіреді.

Пікірсайысында шындықты іздеп табуды, ақиқатқа көз жеткізудің тәсілі ретінде Платон айтқан диалектиканың маңызы зор екенін көрсетеді.

Қайырымды қала ұғым түсініктерінде әл-Фараби қайырымды қала бес түрлі адамдардан тұрады деп, ең құрметті адамдарға даналарды, пайымдағыштарды, маңызды істе беделді адамдарды, солардан кейін шешендер мен діни қызметкерлерді, сөзге шебер ақындарды жатқызады. Әл- Фарабидің айтуында даналар мен пайымдағыш шешендерде болатын ақыл парасат күші адамның ойлауына, пайымдауына, ғылым мен өнерді ұғынуына және жақсы қылық пен жаман қылықты айыруына көмектесетін күш. Әл-Фараби этикасының ең жоғарғы категориясы – бақыт, өйткені ең жоғарғы игілік осы бақыттың бойына шоғырланған. Қоғамды жетілдіру арқылы адамдарды бақытқа жеткізетін өнерді логика өнері деп таниды.

 

Грек тарихындағы Салон заңы мен қазақ қауымындағы Жеті жарғы заңының үндестігі.

 

Ірі реформалардың бірі «Жеті жарғы» заңының қабылдануы. «Жеті жарғы» заңы үш жүздің төбе билері Төле би, Қазыбек би, Әйтеке бидің қатысуымен, хан қасындағы билер кеңесінен өтті. «Жеті жарғы» аталуы «Қасқа жолдың» бұрынғы бес тарауына (мүлік заңы, қылмыс заңы, әскери заң, елшілік жоралары, жұртшылық заңы) тағы да екі тарау: жер дауы туралы заң мен құн дауы туралы заңның қосылуынан еді. Хандық билік едәуір нығайды. Тәуке өзінің саясатын билер мен батырларға сүйеніп жүргізді. Тәуке хан билер кеңесі арқылы халыққа иек артты. Өйткені билер кеңесі барлық румен тығыз байланыс орнатып, ел бірлігін нығайтты. Өз кеңесінде халық көкейіндегі маңызды мәселелерді: көш қоныс, ел тыныштығы, сыртқы жаудан қорғану, т.б. талқыланған.

Аристотель еңбектерінің мәні

 

Аристотель сөйлеу өнеріне қатысты бірнеше еңбектер жазды. Ол «Риторика» трактатын оқу құралы мақсатында емес, аналитикалық шығарма ретінде жазды. «Риторикада» сөйлеудің түрлері, стиль мәселелері қарастырылды. «Поэтикада» көркем сөздің түрлері, «Аналитикада» сөз таным құралы ретінде қарастырылды. Аристотельдің «Риторика» трактатында көпшілікке арналған классикалық сөздің түрлері мыналар: тағылым сөз, соттағы сөз, өсиет сөз. Аристотельдің шешендік өнердің ең басты табысы – сөйлеудің анықтылығы мен түсініктілігінде екендігін айтты. Ол ойын стильге қатысты дамытып, стильдің негізін дұрыс, көркем сөйлей білу құрайды деп көрсетті. Шешендік сөздің мазмұны мен әсерлілігі, ықпалдылығы Аристотельдің «Риторикасында» қоғамдық және мемлекеттік құрылысқа байланысты қарастырылды. Аристотельдің көзқарасынша, қоғамдық мемлекеттік құрылыс ең алдымен қоғамның сөзбен ұйымдасуы. Сонымен қатар, ғалым шешендік сөздің түрлерін аудиторияның құрамына қарай, мақсатына қарай сөйлеу түрлерін , шешеннің әдебі секілді критерийлерін айқындап берді.

Шешендік сөздердегі көріктеу құралдары.

 

Сөздің таза, дұрыс, анық, дәл айтылуының үстіне, лебіз көрнекті, көркем болуы тиіс. Шешендік сөз қашанда көркем, осы қасиетімен ол көпшілікті қызықтырады. Шешендік сөздің мәнерлілігі сөз етіп отырған зат, құбылысты, ұғым, түсінікті айқын, дәл сипатталуынан көрінеді. Шешендік сөздердегі көріктеу құралдары: көріктеу (эпитет), теңеу, бейнелеу (метафора), алмастыру (метонимия), бернелеу (символ), әсірелеу, мегзеу (синекдоха).

Көріктеу (эпитет)-бір нәрсені көптен айырып, көзге көбірек түсерлік етіп айтқысы келгенде, ол нәрсенің атына айқын көрсеткендей сөз қосып айту. Мыс., Алтын ұяң отан қымбат, Құт берекең атаң қымбат.

Шешендердің көркем ойлауының, дүниетанымының ұлттық ерекшелігі теңеуден көрінеді. Теңеуде екі жағдай салыстырылады. Мыс., көңілі білімсіздің құмдай болар, құйса ада дария тасып жымдай болар.

Сөздердің ауыс мағынасы деп олардың ауыстырып қолданылуынан туындап тұрақтаған мағынаны бейнелеу деп айтамыз. Мыс., ашу дұшпан, ақыл дос, көп сөз көмір, аз сөз алтын.

Арасында жақындығы бар екі нәрсенің атын ауыстырып, бірінің орнына бірін айту алмастыру деп аталады. Мыс., алысым жақын болды, тәттім шырын болды.

Бейнелеу бір нәрсенің, көбінесе адамның мінезін, құлқын, амалын екінщі нәрсенің мысалында көрсетіп айту. Мыс., адам аяғының тұзағы бала шаға.

Әсірелеу бір нәрсені не кемітіп, не асырып айту. Мыс., жорғаңыз да дүлдүл ғой, көздің жауын арбайтын.

Мезгеу бір ұғым орнына екінші ұғымның айтылуы. Мыс., Халық жүдеп, іш азбас.

Әсерлеу деп сөздің әсерін күшейтіп сөйлеуді айтады.

Діни шешендіктің тілдік белгілері.

 

Діни мазмұнді шешендікке құран сүрелері, діни уағыздар, діни мейрамдарда халыққа қаратылып айтылатын тілек сөздер жатады. Қазір халқымыз дінге жаппай бет қойғанда, діни шешендіктің қолданылатын орындары көбейді. Құрандағы сүре жолдары түгелімен риторикалық сұрақтардан тұрады. Риторикалық сұрақ сезім, тебіреністен туындайтыны, сөйтіп оқырмандарына әсер етуді көздейдіні белгілі. Сүре жолдарында адамшылықты, бірлікті, махаббатты білдіретін ойлар бірыңғай сөйлем мүшелерімен келіп отырған. Бірыңғай сөйлем мүшелерімен сөйлеу әдісі мазмұнға тереңдік, ойға үдетпелік, тілге көркемдік сипат беретіні белглі. «Құран Кәрімнің» тіліндегі көркемдік қуатты үн, ой айқындылығы, ыңғайлас салалас пен шартты, қимыл- сын бағыныңқылы сабақтас құрмаластардың жасалу жолдарынан, бұйрықты сөйлемдердің қатысуынан, қаратпа сөз бен демеулік шылаудың қолданысынан, риторикалық сұрақтардан көрінеді.

Ақын-жыраулар толғауларындағы шешендік тәсілдер.

 

Қазақ ақын жырауларына тән қасиеттер: олар көбінесе елдік мәні үлкен, келелі мәселелердің тұсында халық пен ханға бірдей ақылшы, көргені мен білгені көп кемеңгер ойшыл ретінде көрінеді, айтпақ ойларын толғау түрінде философиялық, дидактикалық түйіндер арқылы, психологиялық параллелизмдер негізінде, асқақ рухта жеткізеді.

Сыпыра жырау сөзінің өткірлігі – қайталанақолданған қаратпа сөздің екпінінде, шартты мәнде жұмсалған құрамалас сөйлемнің риторикалық сұрақпен қайырылуында.

Асантолғауларындағы шешендік тәсіл – психологиялық, синтаксистік паралеллизмдер.

Қазтуған шешендігі – толғауларын өз атынан, І жақта баяндау шеберлігімен ерекшелінеді.

Бұхар жыраудың шешендігінде -адамдарға таныс құбылыстарды қатар суреттеу арқылы ой түсіріп, қоғам, тіршілік туралы түйін жасайды.

Махамбетте ойдың берілу тәсілдері – психологиялық параллелизмдер, синтаксистік жарыспалы құрылымдар, ойды түйіндеп қайырып отыратын қайталама сөздер, басқы, соңғы, ішкі ұйқастар, дыбыстық үндестіктер.

Соттағы шешендік нені құрайды?

 

Сотісіндегі шешендік қазір қалыптасып болды деп айта аламыз. Қазақ тілі еліміздің Конст. Мемлекеттік тіл болып қалыптасқанан бері қарай сот істері де қазақшалана бастады. Айыптаушы, қорғаушы, бітім айтушылардың қай- қайсысы да адам тағдырына араласатындықтан, жалпылама сөйлеп жайбарақат қала алмайды, тыңдаушы қауымға сөзбен ісер етуді мақсат етеді. Сол себепті мұнда қорғаушының да, айыптаушының да келтірген дәлелдері мен сөйлеген сөздеріндегі сөз оралымдары маңызды рөл атқарады.

Сотта қолданылатын шешендік монолог әрі диалог түрінде де жүзеге асады. Сотта қаралған, қаралуға тиіс қылмысты істердің бәрі мұндай шешендіктің тақырыбы бол алады. Сонда «сот ісіндегі шешендік» деген атау біршама жалпы сипатта қолданылады: тікелей сот процесіндегі үкім шығаратын судьяларға әсер етуді көздейтін шешендік және сотта тезірек қаралуға түрткі болатын баспасөз бетіндегі айыптауларға негізделген шешендік, айыпкерге үкімі шығарылып, сот процесі аяқталғаннан кейінгі халыққа жария болған тәрбиелеу мақсатындағы шешендік.