Көпшілік алдында сөйлеу әдістемесі

КӨПШІЛІК АЛДЫНДА СӨЙЛЕУ ҮШІН АЛДЫМЕН ДАЙЫНДЫҚ КЕРЕК. Сөйлеуге дайындықтағы басты талаптардың бірі –өзіне-өзі сенімділік қалыптастыру қажет, яғни шешенге психологиялық дайындық керек. Сөйлеуші өзінің көңіл-күйі мен сезімін билей алуы керек. Шешеннің көпшілік алдында сөйлеу кезіндегі қорқынышы – дайындығының жеткіліксіз болуыныан болуы да мүмкін. Адам материалды қаншалықты жақсы білсе, соншалықты аз толқиды. Сонымен, ең бастысы –шешеннің білімділігі . Жаңа білім-ғылымға үнемі құштар болу, өзіне өзі үнемі қанағаттанбау – шешенді табысқа жеткізетін құрал. Ломоносов сөзімен айтқанда, шешендік – рухани қабілетпен, айқын, күшті дауыс, мықты рух, кең кеуде тәрізді табиғи ерекшеліктермен қоса, ғылыммен, авторларға еліктеумен , басқа ғылымдарды меңгерумен біртұтас.

Күнделікті дайындық шешендік шығармашылыққа бейімдейді. Дайындық сөйлейтін тақырыпқа , сөйлеудің мақсаты мен міндеттеріне, аудиторияныңқұрамына, сол тақырыптың өзіндік ерекшеліктеріне т.б. тікелей байланысты. Тақырып таңдауда ең қажеттісі –өзіңе де, тыңдармандарға да қызықты әрі өзекті болуы керек. Тақырыпты таңдағаннан кейін оның сөзбен өрнектелуі де маңызды. Тақырыптың аты ой түсіретіндей қызықты болумен қатар , ол өзекті ойдың мазмұнын қамтуға және тыңдаушылардың көңілін аударуға міндетті. Сөйлллеуге дайындық үстінде сөйлеудің мақсатын айқындау қажет. Сөйлеуші қандай мақсатпен сөйлеп тұрғанын анық көрсетуі керек. Егер сөйлеуші сөзінде «не үшін істеу керек» дегенді ойламаса , онда ол сөйлегенде табысқа жетпейді. Көпшілік алдында сәтті сөйлеп шығу үшін, материал жинау жеткіліксіз, ол материалдарды қалай орналастыруды ойлау керек.: неден бастау керек, қалай жалғастырған дұрыс,немен аяқтау қажет, аудиторияны жалықтырмай, сөзді аяғына дейін тыңдатудың қандай амалы бар дегенді ойластыру үшін, сөйленетін сөздің құрылымын түзу, сөздің жүйесін анықтау маңызды. Шешендік сөздің композициялық құрылымын түзуде алдын-ала жоспар құру қажет-ақ.

Жоспар дегеніміз –мазмұнның қысқаша бағдарламасы, жинақталған, содан кейін сұрыпталған материалдардың орналасу тәртібі. Жоспарда бір тақырыптың төңірегінде қозғалатын мәселелердің қайсысы негізгі, қайсысы көмекші екенін ажыратып, неден кейін нені айту керектігі , әр мәселеге қанша минут бөлу қажеттігі ескеріледі.Жоспар жасап алғаннан кейін шешен сөйлейтін сөзінің құрылымын түзеді. Ауызша және жазбаша сөйлеудің ең көп таралған құрылымы 3 бөліктен тұрады: кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды. Сөйлеудің бас мен аяғы көпшіліктің есінде жақсы сақталады, сондықтан сөйленетін сөздің кіріспесі мен қорытындысына ерекше көңіл бөліну керек.

Монологтық сөйлеу.

Сырттай сөйлеу. Сырттай сөйлеуге ауызша және жазбаша сөйлеу жатады. Сырттай сөйлеу диалог және монолог болып екіге бөлінеді. Диалог сөйлеу — сөйлеудің ең жеңіл түрі. Монологтық сөйлеу — сырттай сөйлеудің күрделі түрі. Бұл бір адамның ғана сөйлеуі. Монологтық сөйлеуге профессордың дәрісі, баяндамашыныңбаяндамасы, артистің сахнада жалғыз өзінің сөйлеуі, есеп беру, жатқа оқу және т.б. жатады.^[1]

онолог – (гр. monos - дара, гр. logos - сөйлеу) кейіпкердіңкөпшіліккеқаратанемесеөзінеарнапайтқансөзі, толғанысы, өсиет-уағызы.

Монолог – сөзөнеріндекейіпкердіңішкіжай-күйін, толғаныс-тебіренісінбейнелеумақсатындақолданылатынтәсіл. Монологтыңерекшелігібірадамныңойы, сөзікөріністабады. Сахналық Монологтакейіпкерөзімен-өзісырласқандайболып, тыңдаушы не көрерменненжауапкүтпейді. Абайдың “Болысболдым, мінеки” өлеңілирикалық монолог болса, Алтай (“Сұлушаш”), Қоңқай (“Ақансері – Ақтоқты”) репликаларыэпикалық, драмалықмонологтарғамысал бола алады. Монологтакейіпкердің ой-тұжырымдарыайтылып, оныңжай-күйіайқынаңғарылады. Монологтығылымитұрғыдаинтраперсоналдысөйлеудеп те атайды. Монолог сөйлеудіңжанрлықсипатынабайланысты, қызметтік-коммуникативтікжағдайғақатысты (хабарлау, пайымдау, үгіттеу, т.б.) кейіпкердіңтөлсөзі, ғылымибаяндама, насихаттықсөздерболыпбөлінеді. Мәтінде монолог диалог үлгісінде де, диалогпенараласып та келебереді. Соңғыжағдайдадиалогтық, монологтықсөзкестелеріараласып, әрекеттесіпқолданылады.

Монолог – сөйлеушіөзойынбір, бірнеше, көпадамдарғаарнапайтатынауызшасөйлеуәрекеті.

Монолог тек қанаауызшасөйлеуыңғайында бола бермей, жазбашатүрде де кездеседі. Екіжағдайда да (ауызшажәнежазбаша) негізгіерекшелігі - бірадамныңсөйлеуінемесебірадамныңойы. Монологтыңөзінетәнбайымдау, синтаксистік құрылым, лексикалық бірліктерді (единицаларды) таңдапжұмсау, біршамажинақыпікірсияқтыөзгешеліктеріболады. Бұлаталғанбелгілердіңсөйлеунемесежазужанрларынабайланысты (көркем монолог, шешендіксөз, тұрмыстағыәңгіме т. б.), функциональдық-коммуникативтікқызметінеқарай (сипаттау, баяндау, әңгімелеу, сендіру т. б.) әртүрлімонологтаркөрінісбереді. Жанрішілікайырмашылықтар (автор сөзі, кейіпкерлертілі, ғылымыбаяндама, үгіт-насихатмақсатындағысез т. б.) монологтың стилистикалық ерекшіліктерінтанытады. Кейбірғалымдардыңпікірінше, монологтыңбелсендіболуы (риторикалық сұрақтардыңжиіұшырасуы, аудиторияға тікелейқаратасөйлеудәстүрі т. б.) оны "диалогтандыратүседі", яғниадресаттарды (тыңдаушылар мен оқырмандарды) сөйлеушінемесежазушыөзініңойынаетенеараластыраалады. Монологтыңбіркөрінісіретіндекөркемшығармада, әсіресе, прозалық дүниедегіавторлықбаяндау, біржағынан, әдебитілдіауызекісөйлеутілінебіршамажақындатса, екіншіжағынан, тыңдармандар мен оқырмандардыоқиғағаараластырыпжіберетінұлысөззергерлері де бар. Демек, монолог туралысөзболғанда, тек көркемәдебиеттегі мысалдардыкелтірубіржақтыболады. Ғылымибаяндамада да, көпшілікалдындасөйлегенде де, екеу, үшеу ара сөйлескенде де, монологтыңшеберқұрылуыарқылытыңдармандарымен диалог құрыпкететіншешендер де болады.^[1]