Сұрақ. Ауызекі сөйлеу стилі,оның өзіндік тілдік ерекшеліктері.

Ауызекі сөйлеу тілі адамдардың бір бірімен күнделікті қатынасында пайдаланылады.Сондықтан, онда тілдің комуникативтік функциясы баса сезіледі. Ауызекі тіл , ауызекі сөйлеу — адамдардың тіл арқылы қарым-қатынас жасауының бір түрі. Ауызекі тілдің басты ерекшелігі — сөйлеудің алдын ала дайындықсыз, тікелей қарым-қатынас жасау барысында жүзеге асатындығы. Тіл білімінде ауызекі тілді функционалдық стильдердің бір түрі ретінде қарастырады. Басқа стильден оның біршама өзгешеліктері бар. Мұнда тіл мәдениетін қатаң сақтауға талап қою дұрыс бола бермейді. Негізгі мақсаты тікелей және тез хабар беріп, хабар алу болғандықтан ауызекі тілде әдеби тілдің нормасынан тыс сөздер мен сөз тіркестері — варваризмдер, кәсіби сөздер, жаргондар, диалектілер т.б. кездесуі әбден мүмкін. Бұл ауызекі тілдің заңдылығын бұзу болып есептелінбейді. Ауызекі тілдің тағы бір ерекшелігі — әңгіме тақырыбының тез өзгеріп отыратындығы (екі адам ауа райы туралы сөйлесіп тұрып, күтпеген жерден өндіріс мәселесін сөз етуі мүмкін). Тілдегі экспрессивті, эмоциональдық қасиеттер көп жағдайда ауызекі тілде байқалады. Ауызекі тілде тілдік (линвистикалық) факторлармен қоса, тілден тысқары факторлардың (экстралингвистикалық) да жарыса пайдаланылуы осы стильдің өзіндік ерекшелігі болып табылады (сөз болып отырған оқиға тыңдаушысына түсінікті болса да,

бет пішінінің, қолының қозғалыстары, дауысты көтере немесе сыбырлай сөйлеуі т.б.). Экспрессия және ықшамдылық үшін ауызекі тіл сөздерді өзгеше жұмсайды, ерекше синтаксистік бірліктер (сөз тіркестер мен сөйлемдер) құрайды. Ауызекі тілдің тек өзіне тән сөздік қоры болады, ол екпінге, сөйлемдегі мағынаға көбірек сүйенеді. Ауызекі тілді жалпыхалықтық тілдің бір түрі ретіндегі сөйлеу тілінен ажырата білудің елеулі мәні бар. Сөйлеудің ауызша түрі функционалдық стильдердің барлығында (сахнадан немесе радио мен теледидардан көркем шығармадан үзіндінің оқылуы, публицистикалық материалдың ауызша берілуі) кездеседі.

Ерекшеліктері:

а) ауызекі сөйлеу стилі диалогқа құрылады. Қатысушы екі адам. Интонация ерекше қызмет атқарады. Сөйлеу тілінің тағы бір ерекшеліті монолог (бір кісінің сөзі көпшілік алдында сөйлеу, баяндама, дәріс, консультация);

ә) Ауызекі сөйлеу стилі ерекшеліктерінің екінші түрі онын эмоциялылығы, өйткені айтушы өз эмоциясын сол сөздің аясына сыйғызуға тырысады. Мыс., "Көбірек сөйлеп кетті" (бәсендеу түрі, бірақ эмоция сезіледі), "Мылжыңдап кеттің ғой!" (эмоцияның катан түрі);

б) Ауызекі сөйлеу стилі әдеби кейіпкердің сөйлеу ерекшелігі мен мінезін таныту үшін ол өмір сүрген ортадағы жергілікті диалект сөздерді стильдік мақсатта әдеби қолданады;

в) Ауызекі сөйлеу стилінде қыстырма, қаратпа, одағай сөздер жиі қолданылады. Мыс., "Айналайын-ау, сені түсінеді деп айтып отырмын". Сондай-ақ, сыйлау, құрметтеу, кішірейту, еркелету амал-тәсілдері көбірек пайдаланылады;

г) Ауызекі сөйлеу стилі тілдің көркемдегіш бейнелеуші тәсілдері де қолданылады (теңеу, эпитет, гипербола). Мыс., "Өгіздей біреу алдымнан шыға келді";

д) Ауызекі сөйлеу стилі басқа стильдерден өзгешелігі мен ерекшелігі, ең алдымен синтаксистен сөйлем құрылысынан байқалады. Стильдің бул түрінде сұраулы, лепті сөйлемдер катысады. Диалогке құрылады. Ауызекі сөйлеу тілінің стилі ой көбіне автоматты түрде (аяқастынан) дайындықсыз айтылады.

 

53-сұрақ.Ауызекі сөйлеу стилінің нормаға бағынбауы, бұзылу жақтарын ашып көрсетіңіз.

Ауызекі сөйлеу стилі тұрмыстық, тілдік қатынаста қолданылады. Оның басты ерекшелігі еркін түрде хабар беруде жатыр. Ауызекі сөйлеу стилінде адресант пен адресат арасындағы тілдік қатынас басты болады, Сондықтан үнемдеу заңы басты қызыметке ие болады. Әлкебаева ауызекі сөйлеу стилінің мынадай тілдік белгілерін көрсетеді: бейресмейлік, сөйлеудің еркіндігі, сөйлеу қарым-қатынасының экспрессивтігі, тілдік тәсілдерді сұрыптаудың қажетсіздігі, сөйлеудің автоматтығы, сөйлеудің мазмұны: диалогтық форма мен қарапайымдылық. Басқа тілдің экспансиясына алдымен ұшырайтын ауызекі сөйлеу стилі болғандықтан, онда тілдік нормалар сақталынбай, сөйлеу мәдениеті бұзыла бастайды. Оның үстіне, үнемдеу заңыда ауызекі сөйлеу стиліндегі нормаларды бұзады. Мәселен: магнитофон – мафон, университет – универ, дене тәрбиесі – дене, математика – матем. Тіл мәдениетін бұзатын сленг, жаргон, диалекті, кірме лексика алдымен осы стилде қолданылып барып, басқа стилдерге өте бастайды. Тілдік нормаға жатпайтын қолданыстар құдды бір жұқпалы вирус сияқты тілдің жоғары не сыртқы қабатын құрайтын ауызекі сөйлеу стилі арқылы ішкі стилдерге енеді де лексикалақ құрамда тұрақтала бастайды. Осы кезде тілдік нормалардың бұзылуы жүреді де өскелең ұрпақ бұл қолданыстарды норма сияқты қабылдап, қолдана бастайды. Тілші ғалымдар бұған қарсы күресті тоқтатпастан жүйелі түрде жүргізіп отырса ғана жақсы нәтижеге жетуге болады. Мәселен, М.Дулатов алғашқы шығармаларында араб – парсы сөздерін жиі қолданғанда, соңынан А.Байтұрсыновтың ықпалымен ол сөздерді күрт азайтқан. Сол кезде татар, башқұрт тілдерінде кірме сөздер көптеп қолданылатын, ал сы жағдай қазақ тілінде де орын алған еді. А.Байтұрсыновтың қажырлы еңбегінің арқасында бұндай кірме сөздер қазақ тілінде азайтылған болатын, ал татар башқұрт тілдері тазартылмай сол күйінде қалып қойдыда, бүгінде кірме лексика ол тілдерде тұрақталып кетті.

Ахаң тілге кіріссе, Мағжан педагогика тілін, Жүсіпбек психология тілін, Әлімхан Ермеков математика тілін қазақшалады. Бүгіндегі ауызекі стилдегі орыс сөздерінің көптеп қолданылуы кеңестік дәуірдегі саясаттың әсерінен болып отыр, сондықтан орыс тілінен енген сөздерді азайту, қолданбау тілдік норманы сақтау деген сөз. Сөйлеу мәдениеті алғаш байқалатын ауызекі сөйлеу стилін тілдік нормаларға сай дамыту, әр қазақтың борышы деп есептейміз.

 

54-сұрақ. Эмоционалды – экспрессивті сөздердің көркем әдебиет стилінде қолданылуы.

Тіліміздегі сөздер өздерінің экспрессивтілігі жағынан да әртүрлі. Демек экспрессивтік сапа белгілі бір сөздерден ғана байқалады. Мысалы, адам, көл, тау, көтеру, отын тәрізді бір топ сөзді қылпың, төпелеу, тыраю, пысықай дегендермен өзара салыстырсақ, өздерінің көркемдік бейнелілігі, эстетикалық әсерлілігі тұрғысынан бұлардың екі сала екенін оңай аңғаруға болады. Мысалы: соңғы топтағылар ғана экспрессивті сөздер. Бұлар көбінесе көркем әдебиет, сөйлеу, публицистикалық стилдерде жиі жұмсалады. Экспрессивтік бояу жеке сөздергеде, фразеологиялық орамдарғада сөз формаларында да синтаксистік конструкциялардың қай-қайсысынада тән. Экспрессивтік бояу әдетте екі тұрғыда сөз етілуі тиіс. Біріншіден, лексикалық мағынасы әуелден экспрессияға биім тұратын сөздер, екіншіден, қолдану процесінде жүре келе экспрессивтік бояу алатын есімдер мен етістіктер. Экспрессивтік сөз қолдану тәсілі сөз байлықты ғана емес, сондай-ақ материалды көркемдік мақсатқа сай қаншалықты дәл іріктеп алуымен байланысты. Сөздің мұндай қызметі көркем әдебиет стилінде барынша ерекшелене түседі. Мысалы: қызыл Құлжаны қымқырыпалып, өз үйіне қарай жөнеле берген болатын.

Экспрессивтік бояу кейбір көне құбылыстан да айқын сезіледі. Мысалы: баяу зат есімі көркем әдебиет стилінде кейде көне бояқ формасында қолданылады. Дағдылы ауызекі тілде, кекесінді, юморлық ыңғайда кейбір адам жөнінде сөлпекбай немесе бөспебай депте өзара айтылады. Мұндағы экспрессивтік бояу Сарсенбай, Мұратбай тәрізді кісі аттарының ізімен жасалып тұр. Экспрессивтік бояу кез келген көркем шығарма тілінен бәрі бірдей байқала бермейді. Себебі, бұл әрбір автордың тіл шеберлігіне, әрбір шығарманың жазылу стилімен тікелей байланысты.

55- сұрақ.Қазақ ғылыми стилінің қалыптасуы және терминденуі мәселесі.

Ғылыми стиль қазақ тілінде енді ғана қарқынды даму үстінде, себебі тілшілер қазақ тілін ғылым тіліне айналдыру үшін қыруар жұмыстар атқаруда. Ғылыми стилдің дамуы баяу болғанымен, тілдік нормаларға тәуелділігі тез байқалады. Басты ерекшелігі мұнда пассив лексикадан терминдер көптеп қолданылғанымен диалектілер мүлде қолданылмайды. Ғылыми стилде қатаң құрлымдық жүйе болады, яғни мәтін адресаттың мәтінді адресантқа жолдауы. Басқаша айтқанда, ғалымның қауымға ғылыми еңбегін жолдауы. Ғылыми стиль мәтіндерден көрінеді, сондықтан мәтін көркем әдебиет стилі ғана емес, ғылыми стильдіңде орын алар жері. Мәтіндегі қатаң құрылым кіріспе, мақсат, міндет, бағалау, қорытудан тұрады. Әлкебаева былай деді: «Ғылыми стильде сөз әлемі өзінің сан алуан мағынасы мен жұмсалу ретіне қарай қисыны, дәлдігі, анықтығы, терминдік атаулық мағынасымен ерекше көзге түседі. Ғылыми мәтіндегі лексикалық нормалар ғана емес грамматикалық және синтаксистік нормалар бүгінгі қазақ ұлттық ғылым тілін жасауда өзінің даму, өзгеру, толығу, жетілу процесінде ғылыми стильдің стилистикалық нормасының басты талаптарын орындайды. Ғылыми стильде ғылыми терминдердің мол қолданылатындығы, сөйлемнің анық, түснікті болуы ғылыми жазбалардың стильдік белгілері болса мұнда да жалпы тілдің ортақ нормаларымен қатар ғылыми стильдің стилистикалық нормалары тұрақтанады. Ғылыми стильде нормадан тыс тұратын сөздер қолданылмайды, морфологиялық тұлғалардың да жалпы тілдік грамматикалық варианттары жұмсалады. Сөйлем құрлысыда тілдік норманың қатаң тәртібін сақтайды».

56-сұрақ.Актив сөздер, пассив сөздер, олардың стильдік қызметі.

Актив сөздерге осы тілде сөйлейтін адамдар тек түсініп қана қоймай, өзінің сөйлеген сөзінде жиі қолдана білетін сөздер жатады. Демек, актив сөздер осы тілде сөйлейтін адамдардың бәріне ортақ болып табылады. Бұған күнделікті өмірде өзіміз айтып әрі естіп жүрген таныс сөздердің бәрін жатқызуға болады. Кеңес үкіметі жылдарында қазақ тілінің сөздік құрамында өзгерістер болды. Қазақ лексикасы жаңа сөздермен толығып байыды. Бұлар өндіріс, ауыл шаруашылығы, техника мен ғылым салаларындағы жаңалықтармен байланысты еді. Соның нәтижесінде неологизм, терминология салалары пайда болды. Пассив сөздерге көпшілік түсінгенімен, бірақ онша жиі қолдана бермейтін сөздер кіреді. Бұған әр ғылымның өзіне ғана тән тар көлемдегі терминдері, көнерген сөздер, тарихи сөздер, кәсіби сөздер, кітаби лексикалар жатады. Ескі салт-сана әдет-ғұрыпқа қатысты, көне құрлыс жүйесіне бір қатар сөздер күнделікті қолданыстан шығып қалды. Сөйтіп сөздік құрамдағы пассив сөзге айналды. Актив сөздер мен пассив сөздердің шекарасы қатып қалған дүние емес, жылжымалы, өзгермелі деп түсіну қажет. Актив сөздердің мол болуы адамның сөйлеу әрекетіне, айналысқан кәсібіне байланысты. Егер ересек адамдардың актив сөздері орта есеппен 6000-7000дай болып келсе, жазушылар мен ақындардың, ғалымдардың актив сөздері 10000-13000 ға жетеді. Мәселен, Шекспирдің актив сөздері 12000 дай болған.