әлеуметтік-тұрмыстық мазмұндағы шешендіктің тілдік-стилистикалық белгілері

Қазақ тілі- көне тіл

Қазақ тілі- қыпшақ тілдер тобындағы ең бай, көркем тіл. Қазақ тілі – түркі тілдер тобына жататын көне тілдердің бірі. Қазақ тілі түркі тілінің “Қыпшақ- ноғайлы тілдері”деп аталатын тобына жатады.

Қазақ халқы өзінің сан ғасырлық тарихы бюойында басқа түркі халықтарымен қонысы, саяси- шаруашылық жағдайы жағынан да тығыз байланыста болып келгені сияқты, оның тілі де сол халықтардың тілімен өте жақын қарым- қатынаста болды.

Бұл жағдайлар көне заманнан басталатын жазу түрлерінің, жазба нұсқалардың түркі халықтарының юбарлығына да ортақтығын, оларды қалыптастыруға, дамытуға біздің бабаларымыздың да үлестерін қосқандығын байқатады.Қазаққ хөалқының жазу тарихының, жазба нұсқалары тарихының бір кезеңі көне заман белгісі ретінде танылады.

Осыған орай қазақ тілі туыстық сипаты жағыгнан, ұқсаастық белгілері жағынан түркі иілдері тобына жатады.Типололгиялық белгілері жағынан басқа тұркі тілдері сияқыт қазақ тілі де жалғамалы (аглютинативті) тіл деп есептеледі.

Түркі тілдер тобына енетін тілдер:

1. Қазақ 7.Чуваш 13. Хакас

2. Әзірбайжан 8. Қарақалпақ 14. Алтай

3. Қырғыз 9. Түрік 15. Құмық

4. Өзбек 10. Башқұрт 16. Қарашай- балкар

5. Татар 11. Якут (Саха)17. Гагауз

6. Түрікмен 12. Тува 18. Ұйғыр.

Осы тілдердің ішінде бір-біріне жақын көне қыпшақ- ноғайлы тілдері тобындағылар:

1. Қазақ. 2. Ноғай. 3. Қарақалпақ. 4. Қарашай-балкар. 5. Қырғыз. 6. Татар. 7. Башқұрт.

8. Құмық.Түркі тілдерінің туыстығы олардың лексикалық мағынасынан, дыбыстық жүйесінін, грамматикалық құрылысынан нақты байқалады.Сонымен қатар түркі тілдерінің әрқайсысына тән фонетикалық, лексиаклық, грамматикалық өзгешеліктер де болады.Оларды қазақ тілін басқа туыстас тілдермен салыстыра байқауға болады.

1. Басқа түркі тілдерінде б, ғ, г дыбыстары келетін орындарда қазақ тілінде у, к, қ дыбыстары қолданылады. Мысалы: аба- ауа, тағ- тау, гелді- келді, гырмызы- қырмызы.

2. Басқа түркі тілдерінде ш дыбысы келетін сөздерде қазақ тілінде с дыбысы қолданылады. Мысалы: баш- бас, таш- тас т.б.

3. Басқа түркі тілдерінде сөз басында и дыбысы келетін сһөздерде қазақ тілінде ж дыбысы айтылады. Мысалы: иаш- жас, иол- жол, иаз- жаз, иыл- жыл.

4.Кейбір түркі тілдерінде –лар қосымшасы дыбыс ұүндестігіне сай өзгермесе, қазақ тілінде өзгереді.Мысалы: маллар- малдар, атлар- аттар т.б.

5.Басқа тілдерде сұрау есімдігінде н дыбысы қолданылса, қазақ тілінде й қолданылады.

Мысалы:қандай? қайда ?

6. Кейбір түркі тілдерінде дауысты дыбыстардың созыңқы түрі болдса, қазақ тілінде ол жоқ.

 

Тілдер	Сөздер
Қазақ	Көл, жұлдыз, төрт, мен, тас, қолдар
Ноғай	Көл, юлдыз, дөрт, мен, тас, коллар
Қарақалпақ	Көл, жулдыз, төрт, мен, тас, қоллар
Қырғыз	Көл, жылдыз, төрт, мен, таш, колдар
Татар	Кул, йолдыз, дүрт, мин, таш, куллар
Башқұрт	Кул, йондуз, дурт, мин, таш, құлдар
Өзбек	Көл, юлдыз, турт, мен, таш, қуллар
Ұйғыр	Көл, юлдыз, төрт, мән, таш, қалдар
Әзірбайжан	Көл, улдуз, дөрт, мән, даш, галлар.

 

Көне түркі жазбалары.

Қазақ тілінің негізі болған көне түркі жазба нұсқаларын бірнеше кезеңге бөліп қарауға болады:

1. Көне түркі және Орхон- Енисей- Талас кезеңі. Бұл кезеңнің әдеби тілін көрсететін материалдар – УІ-УІІІ ғасырлар арасында жазылған руникалық жазба ескерткіштер.Оларға Күлтегін, Тоныкөк,Біл Қаған, Мойыншорға арналып қойылған ескерткіштердегі жазбалар жатады.

2. Араб басқыншылығынан кейінгі кездегі Қараханид кезеңі.

Бұл кезеңнің тілдік ерекшеліктерін сипаттайтын материалдарға Жүсіп Баласағұнның “Құдатғу білік” (“Құтты білік”) атты поэмасы, Махмүд Қашқаридың “Диуани лұғат-ат түрік”(“Түркі сөздерінің жинағы”) атты лингвистикалық еңбегі, Қожа Ахмет Йасауидің “Диуани хикматы”(Даналық кітабы”) шығармасы, Ахмет Йүгінекидің “Һибат- уль- хаканк” (“Ақиқат сыйы”) атты еңбектері жатады.

3. Монғол шапқыншылығынан кейінгі орта ғасырлық кезең.

Бұл кезеңдегі тілдік ерекшгеліктерді көрсететін м атериалдарға Хорезмидің “Мұхаббатнама”, Құтбаның “Хұсрау- Шырын”,Сайф- Сараидың “Гүлистан – бит- түрки” (“Түркі тіліндегі Гүлістан”), Рабғузидың “Қисса – сүл- әнбия” еңбектері, қыпшық жазбаларының бірі – “Кодек куманикус” сөздігі жатады. Бұл кезең уақыты жағынан ХІІІ-ХУ ғасырларды қамтиды.

( С.Исаев Қазақ әдеби тілінің тарихи” кітабынан.)

Тіл- ұлттық белгі, халықтық мұра, дүниетаным құралы.

Қазақстан Республикасының “Тілдер туралы” Заңында : “ Тіл- ұлттың ұлы аса игілігі, оның өзіне тән ажырағысыз белгісі, ұлттық мәдениеттің гүлденуі мен адамдардың тарихи қалыптасқан қауымдастығы ретінде ұлттың өзінің болашағы- тілдің дамуына, оның қоғамдық қызқметінің кеңеюіне тығыз байланысты” делінген.

Тілдің көмегімен өнер- білімді, ғылымды игереміз, өткен- кеткенімізді саралап, сабақ аламыз. Тіл арқылы рухани байлығымызды меңгереміз.Өзіміз танып қана қоймай, сол асыл қазыналарымызды әлемге танытамыз. Әлемді танимыз, сондықтан адам баласының байлығының біріә- сөз өнері.”Өнер алды – қызыл тіл”деген аталы сөздің астында қаншама сыр бар?

Әрбір елдің қатты күші, байлық- бақыты экономикалық даму деңгейімен ғана емес, сонымен біңге мәдени, рухани өресімен айқындалады.Ал мәдени өре, рухани талғам деген халықтың ақыл- ойының көрінісі- тілге тікелей тәуелді. Халықтың сақталуы тіліне байланысты. Тіл- халықтың жаны, сәні, тұтастай кескін- келбеті, болмысы. Адамды мұратқа жеткізетін ана тілі мен ата дәстүрі. Біздің осындай халықтық қасиетті мұрамыз- ана тіліміз, қазақ тілі.

Қазақ тілі дүние жүзіндегі ең бай, оралымды да бейнелі тілдердің бірі. Ол- өнеркәсіп пен техниканың, ғылым мен мәдениеттің және қоғамдық саяси өмірдің барлық слшасын қамтып көрсететін лексикалық байлығымен, қалыптасқан жазу жүйесімен, срналанған стильдік нормаларымен танылған көркем тіл.

Ұлы Абай: Өткірдің жүзі, кестенің бізі

Өрнегін сендей сала алмас,- деп таңырқап, тағзым еткен тіл.

Сөз мәдениетінің орны.

Өмір, тіршілік адамдардың бір- бірімен қарым- қатынас жасауын қажет етеді.Олардың түсінісудегі негізгі құралы- тіл. Әр адам дұрыс сөйлей білуі, сөйлесу мәдениетін меңгеріп, оны өз боййныда қалыптастыра білуі тиіс.

Қарым- қатынас адамдардың отбасымен, өскен, араласқан ортысымен, елімен, жерімен, дәстүрі, мәдениет қазынасымен етене әрі жанды байланысы.

Қарым- қатынасата адамдардың жан дүниесі, өмір тіршілігіндегі бейнесі көрінеді.

Әдеп- сөйлесудегі, пікірлесудегі мәдениет тірегі.

Мәдениет- адамдардың рухани және материалдық, білімдарлық пен сезімталдық қасиеттер аңғарылатын белгілерінің жиынтығы.

Мәдениеттің туы- тіл, ол адамзаттың мұратымен астасып, сол ұлтпен бірге пайда болып, дамып отырады. Өз тарихын, ұлттық дәстүрін, туған жерін, тілін қадірлей білген адам ғана мәдениетті болады.

Сөз мәдениеті- сөзді орынды қолданып, қиюластырып, үндестіріп айта білу, емле мен тыныс белгілері ережелерін дұрыс сақтау, тілдің ғасырлар бойы сақталып келген көркемдігі мен тарихын, әсемдігін сақтай білу.