4) Ұлы Жібек жолы және оның орта ғасырдағы түркі халықтарының экономикалық және мәдени өміріндегі маңызы

Ұлы Жібек Жолы – Қытай жерінен басталып, Қиыр Шығыс пен Еуропа елдеріне беттеген керуен жолы. Бұл жолдың басым бөлігі Орта Азия мен Қазақстан жерінің үстімен өтті. Жібек Жолы б.з.д III ғасырда сауда магистралі ретінде пайда болып, XVI ғасырға дейін қызмет етті. Жібек Жолының бойында орналасқан көне қалалар бірталай соғыс, өрт, аштық, апат-ойрандардың куәсі болды. Ұлы Жібек Жолы арқылы тек сауда жүйесі дамып қана қоймай, Шығыс пен Батыс өркениеті тоғысып, мәдениет және дипломатиялық қарым-қатынас орнады. Ұлы жібек жолы туралы алғашқы мәліметті будда діндары Сюань-Цзяннің қолжазбаларынан білеміз.

( ұзындығы 7 мың шақырымнан астам). Бұл жол Орта Азия мен Қаз-н территориялары арқылы өтіп, бірнеше сауда жолдары қалыптасып, дамыды:

Лазурит жолы: Бадахшан тауы-Иран-Месопотами-Мысыр-Сирия-Қытай.

Нефрит жолы: Жаркентдария-Шығыс Түркістан- Қытай.

Дала жолы (б.з.б. 1 мыңжылдықтың ортасы): Қара теңіз жағалауы-Дон-Оңтүстік Орал-Ертіс,Алтай-Зайсан көлі (Геродот дерегі).

Қазақстан жеріндегі Ұлы Жібек жолының негізгі бағыттары Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан арқылы өтіп, 4 тармаққа бөлінеді:

1. Батыстан шығысқа бағытталатын жол.

2. Іле бағыты.

3. Еуропа бағыты.

4. Орталық ж/е шығыс Қаз-н.

Ұлы Жібек жолы бойындағы қалалар:

Құлан, Ілебалық, Екіоғыз, Отырар, Шауғар қалалары.Хан жолы:Тараз қаласы-Талас өзені-Мойынқұм , Бетпақдала-Атасу өзені.

Тауар тасымалы.

Саудадағы басты тауар-жібек. Жібек алтынмен теңеліп, халықаралық валютаға айналған.

Жалақы мен қарызды жібекпен төленген. Ұлы Жібек жолымен алғашқыда Қытайдын жібегі Батыс елдеріне жеткізілген. Кейін бұл жол арқылы Үндістан, Иран, Византия, Араб халифаты, Араб халифаты, Еуропа, Ресей таулары тасылды.

Ұлы жібек жолы арқылы тасылатын тауарлар: жасмин суы, мускат жаңғағы, женьшень, питонның өті, пілдер, мүйіз тұмсықтар, арыстандар, арғымақтар, түйелер,тотықұстар, сұңкарлар т.б.

Жібек жолының маңызы.

Жібек жолы Қазақстан мен Орта Азияда мәдени-экономикалық жағдайдың өрлеуіне ықпал етті. Жалпы, Жібек жолымен 2000 жылдан астам уақыт бойы сауда керуендері жүрген. Жібек жолымен шығыстан будда, батыстан христиан діні таралған. Жібек жолы – сауда жолы ғана емес, көшпелі отырықшы халықтар мәдениетінің даму, таралу жолы.

5) Қазақстан аумағындағы этникалық үдерістер және қазақ халқының қалыптасуының кезеңдері. Н.Ә.Назарбаевтың еңбектерінде Қазақ халқының қалыптасуына байланысты өзекті мәселелердің көтерілуі

. Қазақ халқының этникалық жағынан қалыптасу көздерін іздестіру өте қиын, мұның өзі Қазақстанның ежелгі тарихын, сонымен қатар онымен шектелген аумақты мекендеген, Еуразияның кең этно генетикалық үрдістеріне қатысқан тұрғындардың тарихын зерттеуімен тығыз байланысты. Еуразия - Солтүстік жартышарда орналасқан жердің ең ірі құрлығы. Еуразияға Еуропа мен Азияның бөліктері енеді.

Қазақ халқының шығу тегінің көптеген аспектілері ішінде келесі екеуі маңызды болып табылады: лингвистикалық және антропологиялық. Әрине, көне замандарда осы аймақты мекендеген жергілікті тұрғындар ортақ лингвистикалық және антропологиялық негіздерге ие болған. Қазіргі ұрпақтардағы генетикалық классификациялау негізінен лингвистикалық аспектіге сай келеді. Қазақстанның ежелгі тарихын үнді-еуропалық және түркілік деп үлкен екі кезеңге бөлуге болады.

Лингвистикалық жағынан алғанда, бүл кезеңдегі Қазақстанды ғана емес, сондай-ақ кең байтақ Еуразия аймағын мекен еткен адамдар үнді еуропалық тілдер тобының көне ирандық бұтағына енетін. Хронологиялық жағынан қарастырылушы кезең біздің эрамызға дейінгі III—I мың жылдықтарды қамтиды.

Палеоантропологиялық зерттеулер. (Антропологияның палеоантропология саласы қазбалы адамдар питекантроп, неандертальдықтардың дене типін зерттейді). Бүл зерттеулер қола дәуіріндегі Қазақстан аумағын мекен еткен ежелгі адамдардың сыртқы келбетін сипаттауға мүмкіндік берді. Бүл кезеңде кең байтақ территорияда ежелгі еуропеоидтердің түрлі нұсқалары кең таралды, бірақ олардың ішінде Андроновтық деп аталатын археологиялық мәдениеттің дала типтері басым болды. Сонымен қатар, шығыс-оңтүстік (Жетісу) және Батыс Қазақстан бөліктерінде шығыс Жерорта теңізі нәсіліне ұқсас тайпалар да мекен етті.

Сонымен, Қазақстанда көне замандарда шығыстық (азиаттық нәсілдік) ген іздері жоқ европеоидтік нәсілдің айқын нұсқалары өмір сүрді. Әрине, ежелгі Қазақстандағы европеоидтік бейне ерекше автохтонды болды, бет бейнесінің маңызды белгілері ұрпақтан ұрпаққа беріліп отырды.

Ерте темір ғасырындағы Қазақстанның палеоантропологиясын зерттеу көрсеткендей, бүкіл аймақ тұрғындары бұрынғыдай қола дәуірінде белгілі болған европеоидтік нәсіл қасиеттерімен сипатталды.

Көне Қазақстанда монғолоидтік бет-бейне элементтері тым мардымсыз болды. Жалпы, скиф сақтары дәуіріндегі жергілікті тайпалардың дене бітімі осы аумақта осы кезеңнен алғаш байқалған шығыстық өкілдерге жатады.

Ерте темір ғасырында Батыс Қазақстан бөлігінде басқаша этномәдени бейне байқалады, мұнда скиф-савромат тайпаларының көшпелі бірлестігі мекендеді. Осы қауымның мәдени ошағы қазіргі Ақтөбе, Батыс-Қазақстан, Атырау және Маңғыстау облыстарынан табылды. Археологиялық деректер бойынша, Қазақстан сақтары мен савроматтар арасында материалдық мәдениет пен өмір салты бойынша тарихи жақындық байқалады.

Б.э.д. I мыңжылдықтың соңында Қазақстанның оңтүстік-шығыс бөлігінде сақ дәуіріндегі тайпалардың этникалық бірлестігін үйсіндердің жаңа тайпалық одағы ауыстырды, зерттеушілер мұны сақ мәдениетінің дамуындағы соңғы саты деп түсіндіреді. Сондықтан тайпалардың, сақ пен үйсіндердің бөлінісі біртұтас этникалық қауымның түрлі эволюциялық кезеңдерін бейнелейтін шарт болып табылады. Мұны палеоантропология деректері де дәлелдейді.

Б.э.д. екі мың жылдан аса уақытта Қазақстанды мекендеушілер антропологиялық жағынан алғанда, біртұтас морфо - физиологиялық ерекшеліктер негізіне ие болған. Бұл ерекшелік тұрақты болды және қазіргі қазақтардың ата-бабалық компоненттерінің генетикалық бейнесінде сақталып қалды. Осы бейнелі ерекшелік Қазақстанның қола және ерте темір ғасырындағы тұрғындарға тән болатын.

Қазақстанның палеоантропологиялық материалдарының көрсетуінше, қазіргі қазақтарға тэн бет-бейне екі үлкен нәсіл - автохонды еуропеоидтік және монғолоидтік нәсілдердің өзара күрделі әрекетінен, ХІҮ-ХҮ ғасырлардан кешіктірілмей түпкілікті түрде қалыптасып біткен. Мұның барлығы енді қазақ халқының антропологиялық құрамының бірыңғай болуын көрсетеді.

Қазіргі қазақтардың моңғолоидтік бет-бейнесі 70% үлесті құрайды. Қазіргі қазақтарды көлемді түрде кешенді антропологиялық жүргізілген зерттеулер танымдық ақпараттардан құралады. Мұның өзі этногенез мәселесін әзірлеудегі пәнаралық зерттеу деректеріне жатқызылады. Сөйтіп, мұның өзі Қазақстанның ежелгі және казіргі тұрғындарының генетикалық үрдісі мен этномәдени негіздерінің қалыптасу жолдарының ортақтығын, ежелгі қалыптасу көздерінің қалыптасу жолдарының ортақтығын көрсетеді. Ежелгі қалыптасу көздеріне ие бола отырып, қазақ халқы өмір сүруін нақты жалғастыра түсуде. Атап айтқанда, осы дәуірден бастап жергілікті популяциялар барлық генетикалық қоры мен фенотиптік бейне ерекшеліктерін қоса алғанда, біртұтас этникалық массив құрады. Бүкіл Қазақстан аумағында өзіндік мәдени қасиеттер мен қазіргі тіл негіздерін жасады.

Антропологиялық, этникалық және лингвистикалық сипатта қарағанда, қазақ халқы адамзат өркениетінің бірыңғай жүйесінде өзіндік орынға ие.

Ғылыми әдебиетте этнос ұғымы (яғни халық - тайпа, ұлыс, ұлт) ортақ сыртқы бет-бейнеге, тұрақты мәдениет ерекшелігіне және психикаға (тілді де қоса) ие тарихи қалыптасқан адамдардың тұрақты жиынтығы деп түсіндіріледі. Этностың қалыптасуы мен ары қарай оның бүтіндігінің сақталып қалуы үшін, оның мекендейтін территориялық тұтастығы маңызды орынға ие. Адамдарда оны басқа этностардан бөліп тұратын ортақ белгілері болуы үшін, олар бір-бірімен үздіксіз, ұзақ қарым-қатынас жасауы тиіс. Ал мұның өзі олардың жайғасуына, қалыптасу уақыты - консолидацияға (консолидация - ортақ мақсатта күресті күшейту үшін жеке адамдардың, топтардың, ұйымдардың бірігуі) байланысты.

ХҮ-ХҮІ ғасырларда қазақ халқы мен оның этникалық аумағының көпғасырлық қалыптасуы аяқталды, қазақтар кейінгі ғасырларда да осы аумақты мекендеп қалды.

ХҮ-ХҮІ ғасырларда қалыптасқан қазақ халқы мен Орталық Азияның басқа да түркі халықтары негізін түрлі тілде сөйлейтін сақ, үйсін, қаңлы, ғұн, түркеш, қарлұқ, оғыз, қимақ, қыпшақ тайпа және халықтарынан бастап, найман, арғын, керей, қоңырат, жалайыр, дулат және Қазақстан аумағын сол кездері мекендеген басқа да тайпалар құрды. Олардың кейбіреулерінің түрлі кезеңде де өз мемлекеттері болды. Қазіргі қазақтарда бұрынғы көптеген тайпалар мен рулардың көне түркі атаулары сақталмай қалған.

Қазақстан аумағындағы этногенетикалық үрдістердің дамуы бірнеше кезеңге бөлінеді. Антропологиялық деректер бойынша, этникалық даму үрдісінде ұзақ уақыт бойы еуропеоидтік тұрғындар типі сақталып қалды, ол кейіннен түрлі аймақтарда азды-көпті монғолоидтік жаққа қарай өзгеріске түсті. Тілдік жағдай өзгеріссіз қалған жоқ, көне тайпалар түрлі тілде сөйлегенімен, кейіннен олардың тілі осы аумақты ертеден мекен еткен түркі тілдес халықтар тіліне қарай ауысты.

Қазақстанда және Еуразияның далалы аумағында этникалық үрдістердің шешуші кезеңі б.д. I мыңжылдығының ортасынан бастап түркілердің батыс бағытында қоныстануымен байланысты. Қазақстан аумағында түркілер, әсіресе, бұғы, байрақты, бекті, қыбыр, түркеш, бұлақ, қарлұқ тайпалары оның бұрынғы мекендеушілері сақ, сармат, үйсін, қаңлылардың ұрпақтарымен араласып кетті.

Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы Түркеш қағанаты (ҮІІ-УІІІ ғ.ғ.) Шу - Іле өзендері аралығындағы үлкен аумақтың тайпаларын біріктірді. Орталықтары Талас пен Суябта болды. Түркілер отырықшы - диқаншылық және қала өміріне көшті (бұған дейін бұл мәдениетті негізінен соғдылар ұстанған еді).

Батыс Алтай және Тарбағатайдан Жетісу аумағына қоныс аударған қарлұқ тайпалары федерациясы құрамына (УІІІ-Х ғ.ғ.) қарлұқтардан басқа көшпелі және жартылай көшпелі түркі тайпалары енді. Олардың ортақ атауы «қарлұқ» болды, атап айтсақ, тухси, шігіл, азкісі, дулу, халаджи, чаруқ, арғу, барысхан тайпалары кірді. Қарлұқ этносаяси қауымдастығында аздап моңғолдық белгілері бар еуропеоидтік нәсіл басым болды.

Оңтүстік Қазақстан аумағында оғыздар мемлекеті (ІХ-ХІ ғ.ғ.) қаңлы және қаңғар-печенек тайпаларын Сырдария алқабының этникалық тобына біріктірді. Оғыздардың антропологиялық бейнесі көбіне монғолоидтік түрде болды.

ҮІІІ-ІХ ғасырларда Қазақстанның солтүстік, шығыс және орталық аймақтарын қимақ және қыпшақ тайпалары мекендеді. Қимақ саяси бірлестігіне көшпелі және жартылай көшпелі қыпшақ, эймур, қимақ, татар, баяндар тайпалары енді.

Қыпшақ тайпаларының мемлекеттік бірлестігі (ХІ-ХІІ ғ.ғ.) Ертіспен Оралға және Еділден (Волга) батысқа қарай алып аумақты мекендеген түркі тайпаларының этносаяси және шаруашылық - мәдени байланыстарына ықпал етті.

XII    ғасыр мен XIII ғасыр басында қыпшақтар, қарлұқтар сияқты ерте феодалдық типтегі халыққа қалыптасу жолында тұрды. Бірақ, кейінгі ғасырлардағы оқиғалар осы бір ірі этносаяси бірлестікті бөлшектеп жіберді. Шығыс қыпшақтары қазақ халқының, сондай-ақ қырғыз, өзбек, қарақалпақ, ноғай және т.б. қалыптасуына қатысып. сіңісіп кетті.

XIIIғ. басында Шыңғысхан монғолдарының қысымынан өзінің мемлекеттік - саяси бірлестігіне ие болған, ерте таптың этникалық қауымдастық деңгейіне жеткен түркі тілдес наймандар мен керейіттер Моңғолия мен Алтайда Шығыс және Оңтүстік-шығыс Қазақстанға қоныс аударды. Этникалық консолидацияның ары қарай біртіндеп дамуына монғол шапқыншылығы кедергі жасады. Тұрғындардың маңызды бөлігі қырып жойылды, құлдыққа әкетілді, Шыңғысидтердің жаулап алу жорықтарына тартылды. Қазақстанның қалған түркі тайпалары жаңа саяси бірлестіктер - Жошы, Шағатай, Үгедей ұлыстары құрамына енді.

Жаңа этникалық компонент - Қазақстан аумағына жылжыған монғол рулары мен тайпалары - жалайыр, қоңырат, маңғыт, барлас, баариндер қалыптаса бастады. Монғол жаулаушылары жергілікті халықты жайылымдардан ығыстырды. Феодалдық соғыстар мен өзара кырқыстар, ұлыстардың саяси ұсақталуы түркі рулары мен тайпаларының бөліну, қоныс аударуын күшейте түсті. Қазақстан аумағын моңғолдардың жаулап алуы жергілікті түркі тұрғындарының моңғолдық бет-бейнесінің күшеюіне әкелді. Алайда, моңғолдардың өзі кейіннен алып территория ішінде жұтылып, түркілерге сіңісіп кетті.

Монғол жаулап алушылығы Қазақстан аумағындағы этникалық үрдістердің барысына мол әсер етті. Аймақтағы этностардың даму барысын сапалы түрде өзгертті, жаңа этно-әлеуметтік қауымдардың қалыптасуына жол ашты.

Монғол қысымынан зәбір көрген қыпшақтардың бір бөлігі басқа аудандарға, Солтүстік Қазақстан, Батыс Сібірге қарай көшті. Мұның өзі жергілікті халықтың өз жерінде аз болуына әкелді. шаруашылық әлсіреді. Әсіресе, Жетісудағы қалыптасқан этносаяси құрылым монғол шапқыншылығынан қатты зәбір шегеді. Жергілікті тұрғындар ығыстырылды. Монғол ақсүйектері жаулап алған жерлерін ұлыстарға бөлді.

Жергілікті тұрғындарды «мыңдық» және «түменге» бөліп, көшпелі тайпаларды ұлыстарға ажыратып, монғолдар тұрғындарды араластырып жіберді. Жақын туыстық қатынастардың территориялық байланыстарға алмастырылуы көшпелі тұрғындардың халыққа бірігуін күшейтті.