73.Мұнай және газ кен орындары
Мұнай мен газ кен орындары деп жер қыртысының бір ауданында болатын,бір топтағы шоғырлардың (мысалы,күмбезді қаттық немесе массивті,т.б.) жиынтығын айтуға болады.
Бұл келтірілген анықтама белгілі бір шарттылықтан және жалпыламалықтан тұратындықтан,түсініктеме беруді қажет етеді.Шарттылығы сол,мұнай мен газ өзінің түзілу орнында ешқашанда жатпайды.Сондықтан «кен орны»терминін мұнай мен газдің пайда болған жері деп емес,бұл пайдалы қазбалардың миграциялануы нәтижесінде түсекн тұтқыштардың жататын орны деп тұсіну қажет.
Жалпыламалығы сол,мұнай мен газ кен орны бір шоғырдан бірнеше ондаған шоғырлардан тұруы мүмкін.Егер мұнай мен газдың қорларын есептегенде, оны өндіру тиімді болғанда ғана жеке шоғыр кен орны болып саналады.Бірнеше шоғырлар бір кен орнына кіруі мүмкін, егер олар мұнай мен газді іздеу, барлау және өндіруді ұйымдастыруда ортақтық болатын бір типті құрылымдармен сипатталатын болған жағлай ғана кіреді.
Алайда,кен орны шекараларын әрқашан құрлым типін ескеріп қана анықтауға болмайды.Кейде ірі құрлым, мұнай мен газдың бірнеше кен орындары бар, бүтіндей мұнай газ жиналу зонасын сипаттайды.Мұндай зонаның мысалы ретінде құрлымның бір типі-моноклинмен сипатталатын шөгінді тау жыныстарының жатысын қарастыруға болады.Бірақ моноклин өзінің бойында түрлы текті экранданған шоғырлары болуы мүмкін.Бұл жағдайда,пайдалы қазбаны барлау мен өндіру жұыстарын әр түрлы тәсілмен ұйымдастыруды қажет ететін,мұнай мен газдың бірнеше жекеленген шоғырларының түзілу мүмкідігі бар.Соның нәтижесінде,мұнай –газ жиналуының зонасы болып табылады,бүтіндей моноклинлік құрлым,территориялық белгілері боиынша бірнеше кен орындарына бөлініді.Сондықтан “мұнай мен газ кен орны”ұғымын анықтау қезінде, тек құрлым типі ғана емес, оған қоса бір аудандағы жер қыртысы қойнауындағы шоғырлардың таралуы жөнінде де айтылады.
Жер қыртысында екі екгізгі геологиялық құрлымдар-геосинклиндер мен платформалардың болуы мұнай мен газ кен орындарының екі негізгі класқа бөлінуін алдын ала анықтайды:
ⅰкласс-геосинклинді(қатпарлы)аймақтарда қалыптасқан кен орындары;
ⅱ класс-платформалы аймақтарда қалыптасқан кен орындары.
74.Роликті конусты қашаулар(Шарошкалы қашаулар)
Шарошкалы қашаулар. Бұл қашаулар ұсату және жару әсерлерін беретін аспаптарға жатады. Қашау шарошкаларының шығып тұратын тicтepi бар. Қалақты қашаулармен салыстырғанда шарошкалы қашаулардың бірнеше артықшылығы бар:
қаттылығы орташа, қатты және өте қатты тау жыныстарын бұрғылау жылдамдығы жоғары келеді;
2) қашау eш6ip соққысыз және жұлқысыз тыныш жұмыс жасайды;
3) жыныс пен қашау арасындағы үйкеліске қуат аз жұмсалады;
4) ұңғы оқпанына дұрыс пішін беріп, шарошкаларының саны бірден алтыға дейін көбеюі мүмкін.
Мұнай және газ ұңғыларын бұрғылағанда негізінен үш шарошкалы қашаулар колданылады. Конструкцияларына қарай қашаулар тұлғасыз (А) және тұлғалы (Б) деп eкire бөлінеді.
А тобындағы қашаулар (33-сурет) бір-бірімен пісіріліп бекітілген үш табаннан тұрады. Табандардың төменгі ұшында цапфа бар, оған подшипникте бос айналатын шарошкалар кигізілген. Табандарды пicipiп өзара бекіткеннен кейін, оның жоғарғы шетінен бұранда тілінеді. Ол қашауды турбиналы бұрғыға немесе бұрғы құбырларына жалғастыру үшін қажет. А тобының қашаулары № 3-тен №13-ке дейін шығарылады. Өлшемдері үлкен (№14-тен жоғары) қашауларды Б типтес етіп шығарады. (34-сурет). Балқытылып кұйылу тәсілімен жасалған қашау тұлғасының сыртында үш жыраша (паз) болады. Оларға шарошка кигізілген табандарды кipгiзiп, пicipy әдісімен бекітеді. Қашаудың жоғарғы ұшының iшiнeн жалғастыруға қажет
Шарошкалы қашаулар. Бұл қашаулар бұрғыланғыштықтары I—XII категориялы тау жыныстарын бұрғылауға арналған. Жыныстардың 6epiктігінe қарай шарошкалы қашаулар төрт түрге бөлінеді: М (орыстың мягкий- жұмсақ деген сөзінен), С (средний- қаттылығы орташа), Т (твердый- қатты), К (крепкий-өте қатты). М типті шарошкалы қашаулар бұрғыланғыштық категориясы I—III,жұмсақ тау жаныстарын бұрғылағанда, С типті қашаулар бұрғыланғыштығы IV—V, қаттылығы орташа тау жыныстарын бұрғылағанда, Т типті қашаулар бұрғыланғыштығы VI—VII, қатты тау жыныстарын бұрғылағанда, К типті қашаулар бұрғыланғыштығы VIII—XII, өте қатты тау жыныстарын бұрғылағанда қолданылады. Шарошкалы қашаулар өзара піcipiліп қосылған 2 немесе 3 секциялардан—табандардан тұрады. Ол табандардың цапфаларында подшипник аркылы айналмалы шарошкалар орнатылған. Қашауларда орталық және жиектік жуу тесіктері болады. Қашаулардың шарошкалары өздерін өздері жыныс ұнтақтарынан тазалайтын схема бойынша жасалады. Бip шарошканын тicтepi eкіншi жанындағы шарошканың тістерінің арасындағы ойыққа кipin тұрады. Осыған байланысты катар орналасқан eкi шарошка айналған кезде 6ipiнің тiciн 6ipi тазалайды.
Шарошкалар подшипниктерге кондырылған. Олар цапфалармен косылып қашауға тіремe болу міндетін атқарады. Диаметрлеріне қарай қашау тіремелері мына типтерге бөлінеді:
1. Екі сырғанау подшипниктері және кұлып есебінде жүретін 6ip шарлы подшипник;
2. Бip роликті, құлып ретіндегі шарлы және сырғанау подшипниктері;
3. Біp роликті және eкi шарлы подшипниктер. соңғының 6ipeyi құлып міндетін атқарады.
Подшипниктің шарлары табан iшінен тесілген арнаулы тесікпен тіремеге жіберіледі. Шар салынып болған соң тeciккe саусақ тәрізді темip өткізіліп 6eтін пicipiп жауып тастайды. Tipeмeнi жинау кезінде тесікті графит маймен толтырады.
М тиnтi қос шарошкалы қашау. Бұл қашау бұрғыланғыштықтары I—IV категориялы тау жыныстарын бұрғылау үш1н арналған (30- сурет). Қашаудың eкi табаны, ал оның әрқайсысында 6үйipiнен орналаскан жуу тeciгi бар. Бұл тесікте гидромониторлы қондырма отырғызылған. Ол бұрғылау кезінде гидромониторлық нәтиже 6epeдi. Қашау шарошкалары үш сатылы конус тәрізденген. Оларды беттерінде фрезерлеп жасалған тicтep бар. Ticтің сүйірлену бұрышы 38—40°-ка тең. Шарошка ocьтepi 6ip бағытта болғанымен аздап алшакталған. Шарошка oci мен қашау осінің арасындағы бурыш 57° 30'. М қашауының тұлғасы сары түске боялады. Шарошка тicтepiнe және оның жиекке қараған беттеріне релит деп аталатын катты корытпа жалатылады. М кашауының техникалық сипаттамалары
С типті қашау бұрғыланғыштықтары IV—VI категориялы, қаттылығы орташа тау жыныстарын бұрғылауға арналған. Бұл қашау цапфаларының oci кашау ociнe 55°көлбеу етіліп орналасқан. Сырткы диаметр 92 мм қашаулар қос шарошкалы, ал баскалары үш шарошкалы. Қашау шарошкаларына көп сатылы конус тәрізді пішін берілген. Олардың бетінде фрезерлеп жасалған тістер бар. Т типті қашауларға қарағанда бұлардың тістерінің аралық адымы және сүйірліктері үлкендеу (38—42°). Шарошканың тicтepiнe және жиектік беттеріне релит катты корытпасы жалатылады. С типті қашаулардың тұлғасы көк түске боялады. Шарошка тітерінің тау жыныстарын жақсы кecyi үшін шарошкалардың осьтepi аздап өз бағытынан жылжытылған. С типті кашаулардың өлшемдері 25- кестеде келтірілген.
Т типті үш шарошкалы қашаулар бұрғыланғыштыктары VII—VIII категориялы, қатты тау жыныстарын бұрғылауға арналған. Бұл қашаулардың цапфаларының oci қашау осінен тым көлбеу емес 50–52° құрып орналасқан. Забой 6eтi мен горизонталь жазықтық арасындағы бұрыш 2—5°. Қашау шарошкалары екі сатылы ЯҒНИ қосылган eкi конусқа ұқсайды.. Шарошка бетінде адымы өте тар, фрезерлеп жасалған тістер бар, тістердін сүйірлік бұрышы 45—48°. Шарошка тicтepiнің бетіне және оның жиектік беттеріне түйіршіктелген релит катты қорытпасы жалатылады. Т типті кашаулар тұлғасының сырты жасыл түске
К типті шарошкалы қашаулар бұрғыланғыштық категориялары VIII—ХП-ге тең, қатты және өте қатты тау жыныстарын бұрғылауға арналған (31- сурет). Бұл кашаулардың да Т типті қашаулар секілді цапфаларының oci мен қашау осінің арасындағы бұрышы үлкен емес, яғни 50—52° шамасы. Забой 6eтi мен горизонталь жазықтық арасындағы бұрыш 2—5°. Диаметрі 59 мм қашау қос шарошкалы. Шарошка жалгыз конусты. Оның бeтi BK-8B маркалы цилиндр тәрізді қатты қорытпалармен дәнекерленген. Олардың жұмысшы беті жарты сфера се-кілді. Қатты қорытпалы тicтердің аралық адымы алшақ емес, сол себепті олар забой бетін толық жабады. Бұл жағдай тау жынысын талқандаудың тиімділігін өсіреді. Шарошканың кемерлегіш 6eтi де қатты қорытпалы тістермен дәнекерленеді, немесе түйіршіктi қатты қорытпа жалатылады. К типті қашаудың нeгізгі аныктамалары 27- кестеде келтірілген. Бұл қашауды бұдыр қашау
