Лекцыя 1. Будова і функцыі расліннай клеткі
План:
Агульная характарыстыка клеткі.
Будова і функцыі кампанентаў клеткі.
Структура і функцыі мембран.
Раздражняльнясть і рэакцыя клеткі на знешняе ўздеянне.
1. Агульная характарыстыка клеткі. Термін клетка прапанаваў у 1665 годзе англічанін Роберт Гук. Клетка – cytos (грэц); cellula (лат).
Клеткі расліны характарызуюцца разнастастай-насцю і падабенствам. Так, клеткі маюць разнастайныя памеры – 10-100 мкм, форму – парэнхімныя, празенхімныя. Разнастайнасць клетак абумоўлена іх функцыянальнай спецыялізацыяй. Усяго ў пакрытанасенных каля 80 тыпаў клетак, з якіх складаецца 30-40 тыпаў тканак і 10-15 органаў. У чалавека, для параўнання, больш за 100 тыпаў клетак.
Падабенства клетак асабліва праяўляецца на малекулярным узроўні. У склад іх арганічных рэчываў уваходзяць адны і тыя ж хімічныя элементы. Клеткі падобныя таксама і ў будове – маюць аднолькавыя субклеткавыя структуры. Гэта дае магчымасць скласці агульную класіфікацыю клеткавых структур.
Класіфікацыя клетачных структур:
А) клетачная абалонка;
Б) пратапласт;
В) эргастычныя рэчывы.
Комплексы пратапласту: ядро і цытаплазма.
Арганэлы і структуры цытаплазмы:
2-мембранныя арганэлы: пласціды, мітахондрыі.
1-мембранныя арганэлы: пераксісомы, гліяксісомы, вакуолі.
Эндамембранная сістэма: эндаплазматычная сетка, апарат Гольджы.
Цытакаркас: мікратрубачкі і мікрафіламенты.
Безмембранныя структуры – рыбасомы.
Падабныя паміж сабой таксама клеткі раслін і жывёл. Гэта разнавіднасці аднаго асноўнага тыпу структурнай адзінкі.
Раслінныя клеткі ў адрозненне ад жывёльных маюць:
Цвёрдую цэлюлозную абалонку.
Пластыдную сістэму (лейкапласты, хрома-пласты, хларапласты, цытапласты). Гэта абумоўлена аўтатрофным жыўленнем раслін.
Вялікую цэнтральную вакуоль (для падтрымання тургарнага ціску).
У клетках раслін няма цэнтрыёляў – структур, якія утвараюцца пры дзяленні клетак. Раслінная клетка расце расцягваннем.
Усе раслінныя клеткі з’яўляецца ў працэсе мітозу ў мерыстэмах. Працягласць жыцця ад некалькіх гадзін (каранёвыя валаскі) да некалькіх месяцаў і гадоў.
Хімічны склад: арганічныя рэчывы, неарганічныя (вада – да 90%, мінеральныя іёны – да 1%). Каля 99% сухой масы складаецца з 6 элементаў: С,Н,О,N,P,S.
Арганічныя рэчывы клеткі:
рэчывы асноўнага абмену – утвараюцца ва ўсіх жывых клетках (бялкі, ліпіды, вугляводы і інш.);
рэчывы другаснага абмену.
Класіфікацыя рэчываў другаснага абмену:
Групы рэчываў па хімічнай будове |
Трывіяльныя назвы |
Прыклады рэчываў |
Азотазмя-шчальныя |
Алкалоіды |
Марфін (мак), хінін, нікацін. |
Безазоцістыя фенольныя злучэнні |
Таніны (дубіль-ныя рэчывы);
Флаваноіды;
Лігнін |
Танін (дуб, сумах, чай)
Антацыяны (кветкі)
Клетачная абалонка (драўніна) |
Вытворныя ізапрэну (ізапрэноіды) |
Эфірныя алеі, тэрпены |
Камфара, алеі кветак, лісця, ігліцы (эукаліпт, піхта), караціноіды, кампаненты жывіцы, латэкс |
Цукраспірты |
Гліказіды |
Амігдалін (міндаль), саланін (бульба), сапанін (ландыш) |
Большасць рэчываў другаснага абмену выконваюць ахоўную функцыю. Па гэтай уласцівасці выдзяляюцца наступныя зборныя групы рэчываў:
Жывіца – прадукт жыццядзейнасці хваёвых раслін, складаецца з смаляных кіслот і тэрпенавых вуглевадародаў.
Фітанцыды (Б.П.Токін, 1928 г.) хімічна неаднародная група рэчываў, якія пагубна ўздзейнічаюць на іншыя арганізмы (мікробы, насякомыя). Уключаюць прадстаўнікоў з усіх груп рэчываў другаснага абмену.
Усе арганічныя рэчывы можна класіфікаваць па функцыях, якія яны выконваюць: канстытуцыйныя – гэта рэчывы з якіх будуецца арганізм раслін (белкі, вугляводы, ліпіды); запасныя – гэта рэчывы, якія запасаюць энергію (вугляводы, ліпіды, бялкі); транспартныя – гэта растварымыя вугляводы (цукроза, амінакісліны); рэгулятарныя – бялкі (ферменты); ахоўныя – бялкі, тэрпеноіды, гліказіды.