40 Билет. Н.С.Хрущевтің реформалары. Партиялық-мемлекеттік басқару

Н.Хрущев Кеңес Одағын басқарған кезде бірқатар демократиялық реформаларды жүзеге асыруға талпыныс жасалды. 1956ж. СОКП XX съезінде Сталиннің жеке басына табынудың зардаптары туралы мәселені көтеріп, сталиндік саясатты адамзатқа қарсы жасалған қылмыс ретінде бағалады. Сталиндік қуғын сүргіннің құрбандарын ақтау шараларын жүргізуге жол ашып берді. Ол Кеңес Одағында тың игеру саясатын жүзеге асырды. Алайда, Н.Хрущевтің демократиялық реформалары жартылай ғана орындалуымен ерекшеленді. Өйткені, ол өз қызметінде субъективизм мен волюнтаризмге жол берді. Сол себепті де, 1964ж. қазанда СОКП ОК-нің Пленумы Н.Хрущевті мемлекет пен Коммунистік партия жетекшілігінен кетуге мәжбүр етті.Сәтсіздіктер күйгеліктік туғызды, экономиканы басқаруда ғылымға негізделмеген ойластырмай жасалған субъективтік шешімдерге жол берілді. Мұндай шешімдер көп жағдайда Н.С.Хрущевтің жеке басымен байланысты болды. 1962 жылы Қазақстанда халық шаруашылығын ірілендіру мақсатында реформа жасалды: партия орындары өндірістік белгі бойынша қайта құрылды. Олар өнеркәсіптік және ауылшаруашылық партия үйымдары болып бөлінді.Сөйтіп, жасалған реформалар басқару аппаратындағы абдыраушылықты, бесжылдық жоспардың орындалуындағы іркілістерді туғызды. 1956-1960 жылдарға арналған (6-шы) бесжылдық жоспар 1959-1965 жылдарға арналған жетіжылдық жоспармен ауыстырылды. Жан басына шаққанда өнім өндіруден дамыған капиталистік елдерді ең қысқа мерзімде қуып жетіп, басып озу міндеті қойылды.

41 Билет. Одақтық және Республикалық қазақстандық басшылық арасындағы өзара қарым-қатынастың күрделілігі. Теміртаудағы оқиға.

Теміртаудағы оқиғаЕліміз СССР деп аталын алып империя құрамында болған кездерде басынан түрлі нәубеттер өткерді. «Бізде бәрі керемет, бәрі жақсы» — деген жалған ұран Республиканың барлық аймағында шарықтап тұрған кездерде, қоғам арасында шешілмей қордаланып қалған әлеуметтік мәселелерге байланысты түрлі көтерілістер, бас көтерулер болып тұрғанды. Бірақ олардың көпшілігі жарияланбай, жасырын сақталып ел жадынан ұмыттырылуға күш салынды. Теміртаудағы көтеріліс, сондай ірі көлемде болған бірақ көпке танылмаған көтерілістердің бірі… 1997 жылы Республика Президентi Н.Назарбаевтың «Егемен Қазақстан» газетiне берген сұхбатында: «Темiртау оқиғасында қанша адамның қырылғанын әлi күнге дейiн ешкiм бiлмейдi, ол тарих ашылған жоқ. Кiсi өлiмi көп болды, оның iшiнде талай адам сотталды, атылды» деген едi.

Теміртау қаласында 1959 жылдың тамыз айында, бүкіл одақты дүр сілкіндірген аты-шулы " Теміртау оқиғасы" орын алған. Теміртау қаласында салынып жатқан алып "Қазақстан магниткасы" бүкіл одақтық екпінді құрылыс деп жарияланып, оған комсомолдық жолдамамен КСРО-ның түкпір-түкпірінен мыңдаған жастар ағылып келіп жатты. Олардың қатарында ел ертеңі үшін еңбек етсек дейтін шынайы потриоттар да, барар жер, басар таулары жоқ босқындар да, түрмеден босап шыққан қылмыскерлер де көптеп кездесті.Ірі қалалардан жұмыс іздеп келгендер жатаханаларда, палаткаларда ұлттық ерекшеліктеріне қарай топтасып тұрады. Магнитка құрылысына келгендер қаласа тіркеуге тұрады, қаламаса тіркелмейді де. Тұрақты бақылау болмағандықтан, жұмысшы жастар арасында мәдени жұмыстар жүргізілмей нәтижесінде, жатақханаларда жағыдай ауырлап күнде қанды төбелестер орын алып тұрды. Бұларға қосымша, жұмысшыларды таза ауыз сумен қамтамасыз ету жолдары қыйынға соғып, қоғамдық тамақтандырулар дұрыс жолға қойылмайды. Жұмысшылар айлар бойы еш санитарлық талаптарға сай келмейтін палаткаларда тұрып еңбектенуге мәжбүр еді. Отандық жұмысшылар осылай қыйын жағдайда жұмыс істеп жүргенде сыртан келген яғни Болгарлық жұмысшыларға барлық жағдай жасалынып, асханаларда әуелі солар тамақтанатын болған… Осылардың барлығы жиналып келіп қоғамдық наразылықтардың туындауына алып келді.Іріңдеп тұрған қоғам дертінің жарылуына себеп болған, сейсенбі күні қаладағы барлық асханалар жұмыс істемейді. Келесі күні де жұмысшылар аш қалады. Әуелде ашынған еңбекшілер одан шығудың жолын бейбіт түрде қарсылық білдіру арқылы шешуді қарастырады. Бірақ араларындағы басбұзар жаппай көшеге шығып, дүкендерді тонап, асханаларға шабуыл жасап, қоғам мүлікін талан-таражыға салады. 1-2 тамыз күндері, жаппай тәртіпсіздік орын алуына байланысты, 2 адам ұсталып, қамауға алынады. Жалпы саны 1500 жуық жұмысшылар 2-тамыз күні түнгі сағат үштер кезінде оларды босатып алуға тырысып, ішкі істер органына келгенімен құқық қорғау органының қызметкерлері аспанға бес мәрте оқ атып нәтижесінде талаптарының орындалмасын білген жұмысшылар көшеге кетіп, дүңбіршектерді тонауға көшеді.Сол күнi кешкi тоғыз шамасында жұмысшылар жергiлiктi iшкi iстер бөлiмiне шабуыл жасайды. Темiртау қалалық партия комитетiнiң хатшысы А.Г.Коркин бұл туралы облыстық партия комитетiн хабардар етедi. Қарағанды облыстық партия комитетiнiң бiрiншi хатшысы Исаев обком хатшылары мен Қауiпсiздiк басқармасының бастығы Шмойловты қатыстыра отырып, тығырықтан шығудың жолын қарастырады. Қабылданған шешiм бойынша тәртiп орнатуға iшкi iстер күштерiн көтерiп, КарЛАГ-тың қарулы әскери жеке құрамын Темiртауға жiберуге ұйғарым жасалады.Сол күнi түнгi сағат 3-те Темiртаудан Қарағанды облыстық iшкi iстер басқармасының бастығы, генерал Любых тәртiп бұзушыларға қарсы қару қолдануға рұқсат сұрап, Қарағандыға телефон соғады. Өз сұрауына байланысты ол қалыптасқан жағдай өз шеңберiнен шығып кеткен жағдайда қару қолдануға Исаевтың келiсiмiн алады.2-3-тамыз күндерi орын алған тәртiпсiздiктi басуға КарЛАГ-тың конвой күзетiнен генерал Запевалин басқарған 500 сарбаз, КСРО IIМ iшкi әскерлерiнен 1400 сарбаз бен офицерлер қатысады. Сол күндерi 15 адам өлiп, 28 адам ауыр жараланады, 140 адам бұзақылық жасағаны үшiн қамауға алынады. 28 сарбаз, офицерлер мен iшкi iстер қызметкерлерi ауыр жараланып, 4 сарбаз бен офицер әртүрлi жарақаттан ауруханаға жеткізіледі.

СОКП Орталық Комитетiнiң ерекше бақылауында тұрған ерекше құрылыс нысаны айналасында тәртiпсiздiктiң белең алуы партияның бас штабын да әбiгерге салады. Оқиғаның терең бағыт алғаны соншалық, оған қарулы әскер қатыстырылады. Алғашында өз әскерiмiз халыққа оқ атпағаннан кейiн, Солтүстiк Кавказдан Дзержинский атындағы iшкi әскер дивизиясын шақырып, оқиғаны күштеп басуға тура келген.Бұл дивизия елiмiзде болып жатқан ауыр толқуларды басуға әркез қатысып тұрған. Кейiн белгiлi болғанындай 1986 жылғы Алматыдағы Желтоқсан оқиғасына да қатысқан осы дивизия.Теміртау көтерілісіне Ресейдің тұңғыш президенті Борис Ельциннің саяси өмірінде ықпалы зор болған А.Казанник те қатысқан. «Өмiрдiң алғашқы ауыр сабағын 1959 жылы тамыз айында Темiртауда таттым» дейдi белгiлi профессор А.Казанник. — «Осы жылы комсомолдық жолдамамен Қазақстан Магниткасына барған болатынмын. Жастардың бiр тобы су жүйесiнде жұмыс iстедiк. Жұмыс ауыр, еңбекақы мардымсыз болды. Наразылығымыз үлкен қарсылықтарға тап болды. Содан түн iшiнде десантшыларды түсiрiп, олар жұмысшылар тұратын палаткаларды нысанаға алып оқ жаудырды. Өлгендер де, жараланғандар да көп болды. Жер-жерлерде өрт шықты. Кейiн бiздiң арамыздан 8 жасөспiрiмдi соттап, кәмелетке толмағандарын ату жазасына кестi. Оқиға үш күнге созылып, әскерилердiң күшiмен әрең басылады. Сөйтiп, әлеуметтiк кикiлжiңге килiктiрген жұмысшылардың әдiлеттi талабы жаппай жазалау мен қуғын-сүргiн жолымен тұншықтырылған. Оқиға басылысымен оған сараптама-зерттеу жұмыстары жүргiзiлмейдi. Келтiрiлген зиян, адам өлiмi ешбiр жерде айтылмаған, жарияланбаған. Ал, кейiн жылымық орнаған тұстарда жабулы қазан жабулы күйiнде қалып, бұл мәселе қайта көтерілмейді.