1. Połšczenia z czasownikami rzšdzšcymi stale tym właœnie przypadkiem, np. Dokonać,

słuchać, szukać, używać, wœród których można wyodrębnić następujšce grupy znaczeniowe:

a) czasowniki o znaczeniu „ujemnym", dajšce się zastšpić przez synonimy z przecze-

niem, np. brakować napojów "nie wystarczać', odmawiać wsparcia 'nie udzielić', zabraniać

palenia 'nie pozwalać', zaniechać zemsty 'nie chcieć już', zapomnieć dowodu osobistego

'nie wzišć', zaprzestać wypytywania sšsiadów 'nie kontynuować', zniechęcić do wysiłku

'sprawić, że ktoœ już nie ma chęci';

b) czasowniki nazywajšce działanie wieloetapowe, stopniowe, np. bronić słusznej sprawy,

dochodzić sprawiedliwoœci, doczekać się godziwej emerytury, dostarczać częœci zamiennych,

dotrwać do końca spektaklu, pilnować powierzonego mienia;

c) czasowniki o znaczeniu życzenia, żšdania, np. chcieć spokoju, domagać się respektowa-

nia prawa, oczekiwać korzystnych zmian, pragnšć poprawy sytuacji, wymagać bezwzględnego

posłuszeństwa, żšdać eksmisji lokatora, życzyć sobie awansu.

2. Połšczenia z czasownikami zaprzeczonymi, także takimi, które w formie twierdzšcej

majš rzšd biernikowy, np. nie oglšdać telewizji (Ť- oglšdać telewizję), nie dostrzegać różnicy

(<- dostrzegać różnicę), nie lekceważyć problemów (<- lekceważyć problemy), nie płacić po-

datków (Ť- płacić podatki), nie niszczyć umocnień brzegowych (<- niszczyć umocnienia brze-

gowe).

3. Połšczenia z rzeczownikami odczasownikowymi, utworzonymi od podstaw rzšdzšcych

biernikiem, np. pielęgnowanie latoroœli (<- pielęgnować latoroœl), rozluŸnienie obyczajów (<-

rozluŸnić obyczaje), spalenie zabytku (<- spalić zabytek), wywrócenie przyczepy (Ť- wywrócić

przyczepę), zamknięcie lokalu (<- zamknšć lokal), żłobienie rowków (<- żłobić rowki).

4. Połšczenia z konstrukcjami majšcymi znaczenie czšstkowe, np. przysporzyć trosk,

skosztować wina, spróbować ciasta, ukroić chleba, zamówić wędlin, zjeœć makaronu.

Syntetyczne konstrukcje dopełniaczowe mogš występować wymiennie ze strukturami

przyimkowymi (analitycznymi), np. okazja zobaczenia wystawy || do zobaczenia wystawy,

podstawa badań \\ do badań.

Niektóre czasowniki wymagajš dopełnienia w dopełniaczu lub w bierniku, przy czym wy-

bór ma uwarunkowanie znaczeniowe, jak w parach: dobić targu 'uzgodnić warunki trans-

akcji', ale: dobić ranione zwierzę; dopišć celu, ale: dopišć kurtkę; dostać grypy 'nabawić się',

ale: dostać 'otrzymać' cenny prezent, dotknšć (w znaczeniu fizycznym) klamki, ale: dotknšć

'obrazić' koleżankę niesłusznymi podejrzeniami; dotrzymać słowa, obietnicy, ale: dotrzymać

konfiturę do nowego sezonu; nabyć ogłady, dobrych manier, ale: nabyć posiadłoœć nad Je-

ziorem Rajgrodzkim; przestrzegać 'honorować, respektować' zasad postępowania, przepisów

DOPEŁNIENIE 1634

drogowych, ale: przestrzegać koleżanki przed złodziejami; zaniedbywać 'nie wykonywać' obo-

wišzków, ale: zaniedbywać 'nie zajmować się' zoreę i dzieci. Por. BIERNIK, CELOWNIK,

DEKLINACJA, DOPEŁNIENIE, MIEJSCOWNIK, NARZĘDNIK, ZDANIE, ZWIĽZKI

SKŁADNIOWE. (H.J.)

DOPEŁNIENIE jest częœciš zdania stanowišcš uzupełnienie treœci czasownika, przy-

miotnika i (sporadycznie) przysłówka (nieprzyjemnie mi). Może być rzeczownikiem lub zaim-

kiem w przypadku zależnym, a także czasownikiem w bezokoliczniku; o wyborze konkretnej

postaci gramatycznej przesšdza każdorazowo wyraz nadrzędny (okreœlany, rzšdzšcy).

DOPEŁNIENIA OKREŒLAJĽCE CZASOWNIKI

Dopełnienie bliższe (bezprzyimkowe), towarzyszšce czasownikom przechodnim (pisać pa-

miętnik, oglšdać wystawę, rzšdzić przedsiębiorstwem, słuchać fugi Bacha) występuje w for-

mie biernika, dopełniacza lub narzędnika.

1. Duża liczba czasowników polskich wymaga dopełnienia biernikowego, np. Obejrzyjcie

wschód słońca; Spisuję wrażenia z podróży; Podziwiamy liryki Asnyka; Czy widzisz ten wo-

dospad?; Wygrał konkurs skrzypcowy; Hodujecie fuksję czy różanecznik?; Przeczytaj wspom-

nienia łagierników. Przedmiot (obiekt) wskazany w dopełnieniu biernikowym jest ujęty jako

całoœć.

2. Drugi co do liczebnoœci typ dopełnienia bliższego ma formę dopełniacza. Używamy go

przy następujšcych rodzajach czasowników:

a) zaprzeczonych, jeœli w formie twierdzšcej rzšdzš biernikiem, np. Nie napisałam tego

artykułu (ale: Napisałam ten artykuł); Nie polubiłam tej dziewczyny; Nie wybrałam najlep-

szej metody; Nie wykazali dobrej woli; Nie znaleŸliœcie niczego interesujšcego;

b) odnoszšcych się do częœci (lub - okreœlonej iloœci) przedmiotu, np. dołożyć drew, do-

starczać rozrywek, dosypać soli, kupić cukierków, narwać bzu, nazbierać maœlaków, naznosić

bibelotów, przysparzać trosk, wlać herbaty.

Niektóre z wymienionych wyżej czasowników łšczš się także z dopełnieniami bierniko-

wymi, jeœli nie wchodzš w grę użycia partytywne (kupić samochód, wlać kawę do termosu);

c) będšcych odpowiednikami znaczeniowymi czasowników zaprzeczonych, np. brakować

żywnoœci (= nie wystarczać), odmówić poparcia, uniknšć kary, zabraniać gier hazardowych,

zaniechać starań, zapomnieć portfela, zaprzestać poszukiwań;

Rzšd dopełniaczowy mogš mieć także pojedyncze czasowniki nie tworzšce żadnej zwartej

grupy znaczeniowej, np. bronić (honoru), oczekiwać (zmiany), pilnować (obiektu wojskowego),

słuchać (głosu sumienia), szukać (wartoœciowych wzorów), używać (celnych argumentów), wy-

magać (całkowitej subordy nacji).

Nie wszystkie dopełnienia biernikowe i dopełniaczowe można zaliczyć do bliższych. Kryte-

rium pozwalajšcym rozpoznać dopełnienie bliższe jest jego zdolnoœć do przejęcia funkcji regu-

larnego, mianownikowego podmiotu po przekształceniu orzeczenia czynnego na stronę biernš.