4. Jeżeli funkcję podmiotu pełniš takie wyrazy jak: doktor, ekscelencja, magnificencja,

mecenas, minister, premier, które mogš się odnosić zarówno do kobiety, jak i do mężczyzny,

forma orzeczenia oraz pozostałych okreœleń zależy - podobnie jak w sytuacji opisanej w p. 3.

— od płci osoby, o której się mówi, zatem: Pani premier zaapelowała do parlamentu o udzie-

lenie rzšdowi absolutorium; Jej Ekscelencja ambasador Polski na Białorusi złożyła listy

uwierzytelniajšce; Jej Magnificencja Rektor Akademii Muzycznej osobiœcie czuwała nad prze-

biegiem przygotowań do prestiżowego koncertu; Premier Rosji pozostał na swoim stanowisku

po wyborach prezydenckich; Jego Ekscelencja ambasador Zjednoczonego Królestwa wyraził

ubolewanie w imieniu swojego rzšdu; Jego Magnificencja Rektor Uniwersytetu Jagiellońskie-

go otworzył kolejny rok akademicki w tej uczelni. Formalnie o rodzaju gramatycznym orze-

1785 Zwiľzki składniowe

czenia decydujš w takich wypadkach przede wszystkim wyrazy pan, pani oraz formy zaim-

ków jego, jej.

Zgoda co do rodzaju i liczby obowišzuje także między podmiotem a orzecznikiem. Za-

miast *Po zapoznaniu się z powyższš umowš [...] oœwiadczam, że została ona uznana zarów-

no w całoœci, jak i każde z postanowień w niej zawartych należy napisać:... została ona uzna-

na zarówno w całoœci, jak i w każdym z postanowień w niej zawartych.

Podobne wymagania dotyczš zwišzków pobocznych, tzn. np. wyrazów okreœlanych przez

przydawki. Kiedy okreœlenie nie może przyjšć cech gramatycznych wyrazu nadrzędnego, jak

w zdaniu: *Zapewniono [...] rozwijanie posiadanych przez niš umiejętnoœci i wiedzy, należy

zmienić całš jego strukturę, tzn. Zapewniono [...] rozwijanie jej umiejętnoœci i wiedzy.

ZWIĽZKI RZĽDU sš konstrukcjami, w których wyraz okreœlany narzuca wyrazowi okreœ-

lajšcemu konkretnš formę gramatycznš (przypadka zależnego lub bezokolicznika), na ogół

różnš od jego własnej, np. słucham lokalnej rozgłoœni; sprzeciwiamy się niesprawiedliwoœci;

obrońcie œrodowisko naturalne; rzšdzę domem; zależało mu na uznaniu. Forma wyrazu pod-

rzędnego jest stała, niezależna od zmieniajšcych się form fleksyjnych wyrazu okreœlanego,

np. wymagam posłuszeństwa, wymagalibyœmy posłuszeństwa, wymagajcie posłuszeństwa,

wymagajšcy posłuszeństwa, wymaganie posłuszeństwa).

Zwišzki rzšdu tworzš:

1. Czasowniki z rzeczownikami w przypadkach zależnych lub z innymi czasownikami

w bezokoliczniku, np. używam poprawnych sformułowań; przeciwstawcie się złu; badasz cie-

kawš kulturę; dyrygowałeœ znakomitš orkiestrš; porozmawiaj z tym staruszkiem; pomarzył-

bym o egzotycznej wyprawie; chcę odpoczšć; kończę tłumaczyć; zaczynam rozumieć (używać +

D.; przeciwstawić się + C.; badać + B.; dyrygować, rozmawiać z +N.; pomarzyć + M.s.; chcieć,

kończyć, zaczynać + bezokolicznik);

2. Rzeczowniki z rzeczownikami (najczęœciej w dopełniaczu), np. czyszczenie sreber, feto-

wanie zwycięstwa, kontrola paszportów, pomoc repatriantom, służba ojczyŸnie, sprzyjanie de-

biutantom, obrót akcjami, rzut dyskiem, zarzšdzanie majštkiem;

3. Przymiotniki lub imiesłowy przymiotnikowe z rzeczownikami, np. chciwy zysku, po-

magajšcy bezdomnym, kierujšcy badaniami, podobny do brata, zainteresowany udziałami,

przekonany o słusznoœci, gotowy do niesienia pomocy, mšdrzejszy od innych.

Aby poprawnie posługiwać się zwišzkami rzšdu, należy przede wszystkim znać wymaga-

nia składniowe poszczególnych czasowników; okreœlony rzšd jest na ogół ich stałš cechš.

Wymagania te nie zawsze ograniczajš się do jednej formy gramatycznej — pewna częœć cza-

sowników rzšdzi dwoma, a nawet trzema przypadkami zależnymi, np. podarować komuœ coœ

(przyjaciółce apaszkę); nauczyć kogoœ czegoœ (dziecko czytać); wsypać czegoœ do czegoœ (jagód

do kremu); poinformować kogoœ o czymœ (podejrzanego o jego prawach); usunšć komuœ coœ

czymœ (zwierzęciu drzazgę pincetš); wykluczyć kogoœ z czegoœ (oszusta z komisji); narzucać ko-

muœ coœ (dyskutantom własne zdanie). Ponadto należy pamiętać o zależnoœci między znacze-

niem czasownika a jego rzšdem, np. dostać 'otrzymać' + B. (upominek), dostać 'nabawić się'

+ D. (grypy); przestrzegać 'respektować' + D. (reguł gry), przestrzegać 'ostrzegać' + B. (stu-

dentkę przed powtarzaniem roku); godzić 'wynajmować' + B. (do) D. (opiekunkę do dziecka),

godzić 'jednać' + B. + N. (robotników z pracodawcš); wypalić 'spalić do końca' + B. (wypalić

wszystek węgiel), wypalić 'wystrzelić' + (z) D. + (do) D. (z dwururki do zajšca); pożyczyć 'dać

komuœ czasowo w użytkowanie' + C. + B. (synowi motorówkę), pożyczyć 'wzišć od kogoœ

w czasowe użytkowanie' + B. + (od) D. (rower od kolegi) lub + D. + D. (pieniędzy od przy-

jaciół).

Przyczynš błędów składniowych bywa łšczenie (za pomocš spójników i, oraz) w zdaniu

czasowników, rzeczowników lub przyimków o różnym rzšdzie, w wyniku czego zostaje speł-

nione wymaganie gramatyczne tylko jednego wyrazu, np. *wydawać i wznawiać ważnoœć

paszportów, *umitowanie i zainteresowanie literaturš, *dbanie i zarzšdzanie majštkiem na-

rodowym, *praca przed i po wakacjach (zamiast: wydawać paszporty i wznawiać ich waż-

noœć, umiłowanie literatury i zainteresowanie niš, dbanie o majštek narodowy i zarzšdzanie

nim, praca przed wakacjami i po nich), eg

Pod wpływem składni rosyjskiej dochodzi do wykolejeń typvi:*Kogo on sobš reprezentuje; §

*Planowano go zlikwidować; *Jakš organizacjš został pan wysunięty? (poprawnie: Kogo on V

ZWYCZAJE AKCENTOWE

1786

reprezentuje; Planowano zlikwidowanie go; Przez jakš organizację został pan wysunięty lub

Jaka organizacja pana wysunęła?).

ZWIĽZKI PRZYNALEŻNOŒCI sš również strukturami podrzędnymi, ale wyrazy nadrzęd-

ne wchodzšce w ich skład łšczš się z wyrazami okreœlajšcymi tylko pod względem znacze-

niowym, nie majš natomiast wyraŸnych znamion zależnoœci gramatycznej. Czasowniki: po-

stępować, wyglšdać, zareagować mogš być uzupełnione albo przysłówkiem, np. dobrze, god-

nie, odpowiednio, albo wyrażeniem przyimkowym o różnym składzie, np. bez zarzutu, po

pańsku, albo wyrażeniem porównawczym, np. jak polityk, jak nieprzytomny.

Zwišzki przynależnoœci tworzš:

1. Czasowniki z przysłówkami, np. wyjœć cichaczem, pisać barwnie, opowiadać intere-

sujšco;

2. Przymiotniki lub przysłówki z innymi przysłówkami, np. szalenie błyskotliwy (konfe-

ransjer), niezwykle wrażliwa (poetka), niezbyt dobrze (grać);

3. Rzeczowniki z przydawkami rzeczownymi w mianowniku, np. przy ulicy Dowcip, na

górze Œnieżka, w dzielnicy Mokotów, na jeziorze Wigry. Por. BIERNIK, CELOWNIK, DO-

PEŁNIACZ, DOPEŁNIENIE, MIEJSCOWNIK, NARZĘDNIK, ORZECZENIE, PODMIOT,

PRZYDAWKA, PRZYIMEK, ZDANIE. (H.J.)

ZWYCZAJE AKCENTOWE zob. AKCENT.