Informacje sš sprzeczne. Podobny błšd ilustruje przykład: Woda sodowa uderzyła mu do gło-

wy. *Przycichł, spokorniat i stał się milszy dla podwładnych. Usterki tego typu majš cha-

rakter zewnętrznofrazeologiczny, gdyż frazeologizm jest użyty poprawnie, a błšd powstaje

dopiero ze względu na kontekst. Por. GALICYZMY, RUSYCYZMY. (H.J.)

ZWIĽZKI SKŁADNIOWE sš połšczeniami wyrazów, między którymi zachodzš powiš-

zania znaczeniowe oraz niewspółrzędne relacje gramatyczne; ostatniš cechš różniš się od

szeregów (połšczeń współrzędnych). Zależnie od postaci składniowej takich połšczeń wyróż-

niamy wœród nich zwišzki zgody, zwišzki rzšdu i zwišzki przynależnoœci.

ZWIĽZKI ZGODY charakteryzujš się tym, że ich składniki podrzędne (okreœlajšce) muszš

się dostosować (upodobnić) do nadrzędnych (okreœlanych) pod względem wszystkich możli-

wych cech gramatycznych (od jednej do trzech).

Liczba i rodzaj uzgadnianych cech zależš przede wszystkim od przynależnoœci poszcze-

gólnych składników zwišzku do częœci mowy oraz od konkretnych właœciwoœci gramatycz-

nych każdego z nich. I tak np.:

a) jednš wspólnš cechę - liczbę - ma większoœć zwišzków głównych (podmiotowo-orze-

czeniowych), np. Morze huczy; Chmury napływajš;

b) dwie wspólne cechy — liczbę i rodzaj — majš połšczenia podmiotowo-orzeczeniowe

z czasownikiem w czasie przeszłym lub w trybie warunkowym, np. Turyœci wyjechali; Sports-

menki trenowały; Ojciec byłby szczęœliwy, natomiast zwišzki z podmiotem zaimkowym majš

jednakowš liczbę i osobę, np. Ty rozmyœlasz; My się denerwujemy);

c) trzy wspólne cechy - liczbę, rodzaj i przypadek - majš przydawki z rzeczownikami

okreœlanymi, np. trzej politycy, (o) bursztynowej komnacie; zgodnoœć osoby, liczby i rodzaju

charakteryzuje połšczenia zaimka on, ona z czasownikami w czasie przeszłym, np. One

uwierzyły; Oni zapomnieli.

Każda zmiana cechy gramatycznej wyrazu nadrzędnego (okreœlanego) wywołuje iden-

tycznš zmianę w wyrazie podrzędnym, np. (pod) gwiazdš ->• szczęœliwš, (o) gwieŸdzie ->

szczęœliwej; ona -> zmšdrzała, oni -> zmšdrzeli.

Im więcej wspólnych cech gramatycznych między składnikami zwišzku zgody, tym wię-

cej problemów normatywnych wynika przy próbie ich ujednolicenia, zwłaszcza wtedy, gdy

połšczenia wyrazowe sš doœć rozbudowane, ca

W obrębie zwišzków głównych, podmiotowo-orzeczeniowych, podstawowa trudnoœć wišże się

z ustaleniem postaci orzeczenia. Należy się przy tym kierować następujšcymi wskazówkami:

ZWIĽZKI SKŁADNIOWE 1784

1. Cechy gramatyczne orzeczenia sš wyznaczone przez cechy podmiotu (tzw. zgoda for-

malna). Oznacza to, że obie częœci zdania majš co najmniej tę samš liczbę gramatycznš,

np. Profesor wykłada, studenci notujš. Orzeczenie w czasie przeszłym, przyszłym złożonym

i w trybie warunkowym musi mieć ponadto ten sam rodzaj gramatyczny co podmiot, np.

Pływak zaczšł tonšć; Harcerka zdobyta odznakę sprawnoœciowš; Nasi ministrowie opracowa-

li projekt budżetu; Moje koleżanki otrzymały niższe stypendium.

2. Jeżeli orzeczenie stoi przy podmiocie szeregowym, tzn. złożonym z dwóch lub więcej

składników połšczonych za pomocš spójników współrzędnych, np. i, oraz, powinno mieć for-

mę liczby mnogiej, np. Widzowie oraz aktorzy bawili się znakomicie. Norma językowa do-

puszcza liczbę pojedynczš orzeczenia wtedy, gdy składniki podmiotu sš rzeczownikami ab-

strakcyjnymi o jednakowym rodzaju gramatycznym, np. Radoœć i wdzięcznoœć malowała

się na jego twarzy. Należy jednak zauważyć, że przydatnoœć takiej reguły jest bardzo ogra-

niczona, a jej stosowanie ucišżliwe.

Liczbę mnogš orzeczenia należy preferować również przy innych postaciach rozbudowa-

nego podmiotu, tzn. zawierajšcego spójniki ani..., ani, lub, np. Ani nauka, ani sport nie dajš

jej dziœ takiej radoœci jak dawniej; Medycyna lub aktorstwo stanš się jego pasjš. Nadanie

orzeczeniom powyższych zdań formy liczby pojedynczej wymaga natychmiastowej korekty

po zamianie czasu na przeszły, co nadaje zastosowanej regule składniowej charakter jed-

nostkowy, doraŸny, a tym samym czyni jš niezbyt praktycznš.

Podmioty o postaci sšsiad z synem, prezydent z małżonkš wymagajš odrębnego potrak-

towania: forma liczby mnogiej orzeczenia może być uznana za sygnał równorzędnoœci obu

składników podmiotu, a forma liczby pojedynczej - za wyeksponowanie pierwszego składni-

ka. Tak więc w zależnoœci od wkładu pracy obu mężczyzn powiemy: Sšsiad z synem budujš

dom lub:...buduje dom, natomiast ze względów hierachiczno-dyplomatycznych raczej: Prezy-

dent z małżonkš został przyjęty przez kanclerza Niemiec.

Kwestię formy rodzajowej orzeczenia w liczbie mnogiej norma ujmuje zupełnie jedno-

znacznie: orzeczenie ma rodzaj męskoosobowy zawsze wtedy, kiedy przynajmniej jeden ze

składników podmiotu odnosi się do osoby płci męskiej, np. Ekonomistka i prawnik założyli

spółkę handlowš; Przedstawicielka Elblšga oraz mieszkaniec Ostrowi Mazowieckiej otrzymali

wyróżnienia honorowe. Jeœli skład podmiotu jest niejednorodny (np. kobieta lub dziewczynka

i zwierzę rodzaju męskiego) orzeczenie podkreœla to zróżnicowanie właœnie poprzez formę

męskoosobowš, np. Wanda i kary Ÿrebak szybko się zaprzyjaŸnili (ale: Dziewczynki się za-

przyjaŸniły; rebaki się zaprzyjaŸniły). Jest to funkcja wtórna tej kategorii gramatycznej.

3. Jeœli podmiot jest rozbudowany dodatkowymi (uzupełniajšcymi) okreœleniami, to nie

majš one wpływu na formę orzeczenia, np. „Imię róży", głoœna powieœć Umberta Eco, zostało

pięknie wydane przez PIW (nie: *... została pięknie wydana przez PIW). O cechach gramatycz-

nych orzeczenia przesšdza ta częœć podmiotu, która stoi na pierwszym miejscu w zdaniu.

Odstępstwo od wymienionej zasady jest możliwe tylko wtedy, kiedy okreœlenie wskazuje jed-

noznacznie płeć osoby wykonujšcej czynnoœć — orzeczenie ma wtedy formę gramatycznš

uwzględniajšcš ten fakt, np. Nasz znakomity profesor, Helena Narbutt, jest zafascynowana

Cyceronem (me:...*jest zafascynowany...). W takim wypadku odstępujemy od zgody formalnej

na rzecz zgody realnoznaczeniowej. Pożšdane jest jednak, żeby składniki podmio-

tu okreœlajšce płeć znalazły się na pierwszym miejscu w zdaniu; przy doborze formy orze-

czenia uniknie się wtedy konfliktu między zgodš formalnš a realnoznaczeniowš. Informacja

uzupełniajšca może być też ujęta w nawias, np. Helena Narbutt (nasz znakomity profesor)

jest zafascynowana Cyceronem.