I wyrażeniach jak: Jeœliby ci milczeli, kamienie wołać będš; Nie miećcie (lub: nie rzucajcie)

pereł waszych przed wieprze; Nie wie lewica, co czyni prawica; Odpuœć im, bo nie wiedzš,

co czyniš; Przemija postać tego œwiata; Wielu jest wezwanych, ale mało wybranych; Wszyscy,

którzy miecz biorš, mieczem poginš (lub: Kto mieczem wojuje, od miecza ginie); Zdaj sprawę

z włodarstwa twego; arka przymierza, od Annasza do Kajfasza, owoc zakazany, plaga egip-

ska, rzeŸ niewiništek, sól ziemi, uczony w Piœmie, umywać ręce, wdowi grosz.

Z kolei połšczenia: herkulesowa siła, kompleks Edypa, męki Tantala, nić Ariadny, łoże

Prokrusta, stajnia Augiasza, syzyfowa praca, szata Dejaniry, w objęciach Morfeusza majš

swoje Ÿródło w mitologii greckiej.

-D

g

O.

ZWIĽZKI FRAZEOLOGICZNE 1782

Dużš częœć zwišzków frazeologicznych stanowiš cytaty z wybitnych dzieł literatury pol-

skiej i œwiatowej, które - wielokrotnie powtarzane - zyskały status odrębnych jednostek ję-

zyka, np. Być albo nie być - oto jest pytanie; W tym szaleństwie jest metoda oraz: le się

dzieje w państwie duńskim (W. Szekspir „Hamlet"); kobieta w wieku balzakowskim (H. Bal-

zak, „Kobieta trzydziestoletnia"); Konia, moje królestwo za konia (W. Szekspir „Ryszard

III"); między Scyllš a Charybdš (Homer „Odyseja"); Mów do mnie jeszcze („Preludia" k. Tet-

majera); pięta Achillesa (Homer „Iliada"); walczyć z wiatrakami (M. Cervantes „Don Ki-

chot"); włożyć między bajki („Wstęp do bajek" I. Krasickiego). Podobnie jest z wyrażeniami

odnoszonymi do znanych wydarzeń historycznych, np. bajońskie sumy; Paryż wart jest mszy;

pójœć do Canossy; przekroczyć Rubikon; pyrrusowe zwycięstwo.

Niektóre połšczenia frazeologiczne (także w sensie wzorów strukturalnych) łšczymy

z odziaływaniem języków obcych, np. wlec się w ogonie (roœ.), ostatni krzyk mody (fr.).

Podstawowe opracowania podajš dwa podziały zwišzków frazeologicznych: jeden oparty

na kryterium strukturalnym, drugi na kryterium stopnia stabilnoœci połšczenia.

Klasyfikacja strukturalna występuje w dwóch wariantach:

1. Podział tradycyjny (Stanisława Skorupki) odwołuje się do budowy połšczeń frazeolo-

gicznych i wyróżnia:

a) wyrażenia, czyli konstrukcje frazeologiczne o charakterze nominalnym (majšce

w swoim składzie rzeczowniki, przymiotniki i przysłówki), np. amator kwaœnych jabłek, au-

striackie gadanie, ciepłe kluski, krakowskim targiem, kropla w morzu, na łeb na szyję, nie-

bieskie migdały, niedŸwiedzia przysługa, pięta Achillesa, tršby jerychońskie, z deszczu pod

rynnę;

b) zwroty, czyli zespoły wyrazów z głównym członem czasownikowym, np. poczuć pis-

mo nosem, pójœć do Canossy, przejœć Rubikon, spaœć z byka, udawać Greka, urwać się

z choinki, wpaœć jak œliwka w kompot;

c) f r a z y, czyli zespoły wyrazowe złożone z członów rzeczownikowych i czasownikowych,

np. Gdzie roœnie dziewanna, tam bez posagu panna; Nie miała baba kłopotu, kupiła sobie

prosię; Oliwa (sprawiedliwa) na wierzch wypływa; Przyszła koza do wożš; Wyszło szydło

z worka; Złapał Kozak Tatarzy na, a Tatarzy n za łeb trzyma.

2. Nowszy podział (Andrzeja Łowickiego, Anny Pajdzińskiej) odwołuje się do funkcji

składniowej poszczególnych frazeologizmów, co pozwala wyodrębnić:

a) frazy (używane w funkcji zdania, np. Klamka zapadła);

b) zwroty (pełnišce funkcje czasowników, np. siedzieć na walizkach);

c) wyrażenia rzeczownikowe (przystosowane do pełnienia funkcji rzeczowni-

ków, np. pies ogrodnika);

d) wyrażenia okreœlajšce (zwišzki frazeologiczne okreœlajšce rzeczowniki, cza-

sowniki, przymiotniki i przysłówki, np. całš gębš, chcšc nie chcšc, jak makiem zasiał, jako

tako, krótko i węzłowato, ni w pięć ni w dziewięć);

e) wskaŸniki frazeologiczne (pełnišce rolę wyrazów pomocniczych, np. w zwišz-

ku z czymœ, w oparciu o coœ, wręcz przeciwnie).

Ze względu na stopień stabilizacji frazeologizmu wyróżniamy:

1. Zwišzki o nienaruszalnym składzie, czyli stałe (zwišzki idiomatyczne, idiomatyz-

my, idiomy), np. biały kruk, farbowany lis, iœć z kimœ na udry, zrobić z igły widły.

Idiomami w węższym znaczeniu nazywamy podgrupę zwišzków stałych, jakš sš frazeo-

logizmy narodowe, nieprzetłumaczalne dosłownie na obce języki, np. potępić w czambuł; za-

lać sadła za skórę; zbić z pantałyku. Przekład takich wyrażeń może zawierać albo konstruk-

cję opisowš, albo idiom o znaczeniu zbliżonym do polskiego, np. (poi.) spać pod gołym nie-

bem -ť (fr.) coucher a la belle etoile, czyli 'spać pod pięknš gwiazdš', podczas gdy częœć sta-

łych zwišzków frazeologicznych (biblijne, historyczne, mitologiczne, literackie) można

tłumaczyć dosłownie.

Stałoœć składu słownego frazeologizmu należy traktować bardzo rygorystycznie - po-

szczególnych elementów nie można ani usuwać, ani wymieniać, ani dodawać; powiedzenie

Z próżnego i Salomon nie naleje nie może mieć ani postaci Z próżnego i Herkules nie naleje,

ani *Z próżnego nie naleje, ani *Z próżnego i Salomon nie naleje oliwy do ognia.

2. Zwišzki o ograniczonej wymiennoœci elementów, czyli łšczliwe, np. wywierać na-

cisk, wpływ, presję, ale już nie: szantaż, przymus; odnieœć sukces, zwycięstwo, triumf, ale

1783 ZWIĽZKI SKŁADNIOWE

już nie: laury (tu: zdobyć), rekord (tu: ustanowić), przewagę (tu: uzyskać), furorę (tu: zro-

bić).

Zasadnicza trudnoœć, dotyczšca właœciwego posługiwania się zwišzkami łšczliwymi, pole-

ga na zapamiętaniu całej listy możliwych połšczeń. Niespełnienie tego warunku prowadzi do

błędów frazeologicznych, będšcych rezultatem przekroczenia granic wymiennoœci (łšczliwoœ-

ci) poszczególnych członów. Wykolejenia tego typu powstajš wtedy, gdy:

a) na miejsce jednego ze składników frazeologizmu wstawiamy jego synonim (w przeko-

naniu, że nie wykraczamy poza sferę łšczliwoœci), np. udzielić pomocy (schronienia, wspar-

cia) -> ^udzielić opieki (zamiast: otoczyć opiekš)',

b) tworzymy nowy zwišzek łšczliwy przez analogię do już istniejšcego, np. ognisko woj-

ny -> *ognisko pokoju; wzišć taksówkę -> *wzišć autobus;

c) zastępujemy pewien element frazeologizmu pod wpływem zwrotu obcojęzycznego, np.

zdjšć ze stanowiska (kalka roœ.) -> zdjšć z funkcji.

Częstym typem błędu w zwišzku łšczliwym jest tzw. kontaminacja, czyli konstrukcja po-

wstała w wyniku nieœwiadomego, niecelowego skrzyżowania dwóch poprawnych połšczeń

frazeologicznych o zbliżonym znaczeniu, np. wyœwiadczyć przysługę, udzielić pomocy -> *wy-

œwiadczyć pomoc; pokrzyżować plany, pomieszać szyki -r *pokrzyzować szyki; wywrzeć

wpływ, wycisnšć piętno -r *wywrzeć piętno; odnieœć sukces, ponieœć porażkę -> *odnieœć po-

rażkę.

Zarówno stałe, jak i łšczliwe zwišzki frazeologiczne powinny być użyte w takim otocze-

niu wyrazowym, aby mogły z nim idealnie harmonizować treœciowo. Po zdaniu: Nasz syn

jest w czepku urodzony nie możemy napisać *W życiu spotykajš go same przykroœci, bo te