Istotę procesu słowotwórczego, nie zaœ - czynnik towarzyszšcy. Por. Derywat, for-

MANT, PODSTAWA SŁOWOTWÓRCZA, SŁOWOTWÓRSTWO, TEMAT SŁOWOTWÓR-

CZY. (H.J.)

DERYWAT (FORMACJA SŁOWOTWÓRCZA, WYRAZ MOTYWOWANY, WYRAZ

POCHODNY) to wyraz o złożonej budowie, w którym można wskazać częœć łšczšcš go

pod względem formalnym i znaczeniowym z innym wyrazem (podstawš słowotwórczš),

tzn. temat, oraz zespół cech swoistych (różnych od podstawy) — formant. Derywatem jest

np. rzeczownik londyńczyk, utworzony od nazwy własnej Londyn za pomocš przyrostka

-czyk; dodatkowš cechš różnišcš go od podstawy jest wymiana tematyczna n : ń. Inne typy

derywatów to np. czarnoziem (<- czarna, ziemia), wieloznaczny (<- wiele, znaczenie), przeczy-

tać (<- czytać), uspołecznić (<- społeczny), łysawy (<- łysy), œpiew (<- œpiewać), kwiatuszek

(<— kwiatek), tancerz (<- tańczyć), zarozumiałoœć (<- zarozumiały), narożny (*- na rogu), ro-

dzić się (<- rodzić).

Podział derywatów wišże się œciœle z typami derywacji (derywat sufiksalny, d. prefiksal-

ny, d. paradygmatyczny, d. ujemny, d. alternacyjny, d. prefiksalno-sufiksalny itp.).

Nowe formacje słowotwórcze (neologizmy) powinny spełniać okreœlone kryteria popraw-

noœci. Por. DERYWAT, FORMANT, NEOLOGIZM, PODSTAWA SŁOWOTWÓRCZA, WY.

RAZ MOTYWOWANY, WYRAZ POCHODNY. (H.J.)

DIALEKTYZMY (GWARYZMY) Sš to elementy gwar ludowych, najczęœciej sposób;

wymawiania, wyrazy lub formy wyrazowe, wplecione do tekstu tworzonego w języku ogól

nym. Mogš one być użyte nieœwiadomie, wskutek niedostatecznej znajomoœci tej odmian;

polszczyzny ogólnej, którš się posługujemy, i wtedy sš uznawane za błędy językowe, mogi

też być stosowane celowo jako elementy stylizacji językowej.

Stosunkowo częste sš nieœwiadome dialektyzmy fonetyczne, czyli wymawianie głose

I ich połšczeń w sposób charakterystyczny dla jakiejœ gwary ludowej. Sš one zwykle ocenis

ne jako znaczne odstępstwo od norm polszczyzny ogólnej. Dotyczy to na przykład mazurzt

niš, czyli wymawiania głosek c, dz, s, z w miejscu ogólnopolskich cz, dz, sz, ż, np. [cekać

[sary], [żyto], [odjeżdża], a także wymowy typu [mniasto], [łystonosz], [kełbasa], [mogie], [m

gamy], [chiba], charakterystycznej dla gwar mazowieckich; [szczelać], [czynišc], [panier|ka

charakterystycznej dla gwar małopolskich; oraz [chlib], [mliko], [pon], spotykanej w wie]

gwarach ludowych.

Dialektyzmy leksykalne, czyli wyrazy nie występujšce pierwotnie w języku ogólnym, i

czasami akceptowane i przyjmowane do tej odmiany, zwłaszcza wówczas, kiedy nazywa

charakterystyczne realia wiejskie nie majšce nazwy ogólnej, np. żętyca, oscypek, watr

1631

DOPEŁNIACZ

otawa. W innych wypadkach również one sš uznawane za elementy niepoprawne w tekœcie

ogólnym, np. wyrazy dyć, jeno, pozbadnšć, do cała. Trudniej rozpoznawalne sš dialektyzmy

semantyczne, czyli wyrazy użyte w języku ogólnym w znaczeniu charakterystycznym dla

gwary ludowej, np. podlaskie naładować 'naprawić' czy mazurskie kalka 'wapno'. Użycie

ich w języku ogólnym może prowadzić do nieporozumień, np. naładować samochód zosta-

nie zrozumiane jako 'włożyć cos na samochód', a w intencji mówišcego chodziło o naprawę

auta.

Do częœciej spotykanych dialektyzmów fleksyjnych należy zaliczyć używanie w 2. os. Im

czasowników form typu zrobiš, chodŸta i odmianę czasownika z użyciem zaimków osobo-

wych zamiast końcówek osobowych, np. ja sprzedał, ty sprzedał, my sprzedali, wy sprzedali.

Sš one uznawane za rażšce błędy w tekstach innych niż gwarowe. Należy także wspomnieć

o charakterystycznym dla wielu gwar ludowych mieszaniu rodzaju męskoosobowego i niemę-

skoosobowego, co daje z jednej strony formy typu sšsiady przyszły, chłopy orały, a z drugiej

baby gadali, dziewczyny tańcowali. Zaburzenia w tym zakresie także uchodzš za wyraŸne

naruszenie norm języka ogólnego.

Trzeba zauważyć, że pewne dialektyzmy sš od razu zauważane i bardzo negatywnie oce-

niane nawet przez osoby o stosunkowo małej œwiadomoœci językowej (takš ocenę uzyskujš

przede wszystkim dialektyzmy fonetyczne i fleksyjne), inne zaœ rażš mniej. W większoœci

wypadków użycie dialektyzmów pozwala rozpoznać, z jakiego regionu Polski pochodzi osoba

tak mówišca. Por. JĘZYK I JEGO ODMIANY, REGIONALIZMY, STYLIZACJA. (A.M.)

DOKONANE CZASOWNIKI zob. CZASOWNIK.

DOPEŁNIACZ jest drugim przypadkiem deklinacji; wyrazy występujšce w tym przy-

padku pełniš w zdaniu funkcję przydawki, np. proœba ojca, pomoc organizacji, dopełnienia,

np. żšdam posłuszeństwa, używasz celnych argumentów, oraz - rzadziej - okolicznika czasu

(jednak pod warunkiem, że taki okolicznik występuje z przydawkš, np. Zginęli siedemnaste-

go wrzeœnia; Wrócił tamtego wieczoru; Polepszyło mu się wczorajszej nocy.

Kłopoty poprawnoœciowe z dopełniaczem mogš dotyczyć wyboru końcówki oraz użycia go

w zdaniu przy odpowiednim czasowniku nadrzędnym (rzšdzšcym).

Formy odmiany

I. W deklinacji rzeczownikowej wybór właœciwej końcówki dopełniacza liczby pojedynczej

i mnogiej zależy od rodzaju gramatycznego rzeczownika, zakończenia jego tematu fleksyjne-

go, a także od czynników morfologicznych (końcówki fleksyjnej lub rodzaju przyrostka) oraz

znaczeniowych.

A. Dopełniacz liczby pojedynczej może przybierać końcówki: -a, -u, -i, -y, przy czym:

1. Końcówkę -i majš rzeczowniki żeńskie miękkotematowe oraz twardotematowe zakoń-

czone na -k, -g, -l, np. jaŸni, pani, sagi, teki, topieli, wieœci, więzi;

2. Końcówkę -y przybierajš rzeczowniki żeńskie o temacie zakończonym na spółgłoskę

twardš (oprócz -k, -g, -l) i stwardniałš (c, cz, dz, dz, rz, sz, ż) oraz rzeczowniki rodzaju mę-

skiego na -a, np. tuby, tacy, wody, sofy, firany, głuszy, starosty, sprawy, młodzieży;

3. Zasady wyboru końcówek -u, -a nie sš œciœle okreœlone. W razie wštpliwoœci można

brać pod uwagę następujšce kryteria:

a) końcówkę -a majš wszystkie rzeczowniki rodzaju nijakiego, np. tętna, krzesiwa, mias-

ta, wybrzeża, bezprawia, a spoœród rzeczowników rodzaju męskiego: żywotne, np. kierowni-

ka, kontrolera, hipopotama, wieloryba, szczupaka, nietoperza (wyjštki: wolu, bawołu}, nazwy

narzędzi, naczyń, miar, wag, liczb i miesięcy np. czajnika, półmiska, kielicha, hektara, tuzi-

na, grama, miliona, wrzeœnia, nazwy tańców, gier, owoców, grzybów i marek fabrycznych,

np. walca, pokera, grapefruita, rydza, mercedesa;

b) końcówkę -u przybierajš często rzeczowniki pochodzenia obcego, np. biznesu, lakieru,

koncertu, makijażu, rzeczowniki abstrakcyjne, zbiorowe i materialne, np. zachodu, widoku,

tłumu, cukru, proszku.

c) Wybór końcówki -a lub -u może wynikać z koniecznoœci odróżniania znaczeń, np.

rzeczownik przypadek w znaczeniu 'zbieg okolicznoœci' przybiera w D. Ip końcówkę -u,

DOPEŁNIACZ 1632

a w znaczeniu gramatycznym 'jedna z form deklinacyjnych' — końcówkę -a (por. też bal

'zabawa' — balu, bal 'kłoda drzewa' — bala).

B. Dopełniacz liczby mnogiej rzeczowników może mieć formę bezkońcówkowš (0) lub przy-

jmować końcówki -i, -y, -ów, -ii, -ji.

1. Formę bezkońcówkowš przybierajš z reguły:

a) rzeczowniki żeńskie twardotematowe, np. grudek, karet, nauczycielek, okolic, peleryn,

władz, wypraw, oraz rzeczowniki rodzaju nijakiego zakończone w M. Ip na -o, -e, np. miast,

czół, więzień, zebrań;

b) niektóre rzeczowniki rodzaju męskiego na -anin, np. arian, dworzan, mieszczan, pa-

rafian, Słowian, wilnian, wrocławian, zabużan.

2. Końcówkę -ów przybierajš najczęœciej:

a) rzeczowniki rodzaju męskiego o temacie zakończonym na spółgłoskę twardš oprócz -;,

np. bojarów, Czechów, demokratów, futurystów, huncwotów, jubilerów, komiwojażerów, le-

niów, patriotów, rozbójników, sportowców, wrogów, zwycięzców (wyjštek: mężczyzn);

b) rzeczowniki rodzaju męskiego zakończone na -j (np. lokajów, mazgajów, napojów, nie-

urodzajów, przedpokojów, zwyczajów); w tej grupie zaznacza się wariantywnoœć -ów||-i.

c) niektóre rzeczowniki męskie na -anin, zwłaszcza z poprzedzajšcš -k-, np. dominika-

nów, franciszkanów, republikanów, Afrykanów, Meksykanów;

d) rzeczowniki rodzaju nijakiego na -urn, np. forów, kolokwiów, mauzoleów, seminariów,

sympozjów.

3. Końcówka -i jest charakterystyczna dla:

a) rzeczowników rodzaju męskiego, żeńskiego i nijakiego zakończonych na spółgłoskę

miękkš, np. cierni, gryzoni, koni, liœci, pni, słoni; boleœci, koœci, kręgielni, mierzei, miłoœci,

nadziei, papierni, piekarni, pralni, pleœni, powieœci, tężni, więzi, zamieci, zawiœci, żałoœci;

nadwozi, narzędzi, orędzi, podgrodzi, podudzi;

b) rzeczowników rodzaju żeńskiego zakończonych na -ea, -ua, np. gwinei, idei, kamei, or-

chidei, statui.

4. Końcówkę -y przybierajš na ogół rzeczowniki rodzaju męskiego i nijakiego o temacie

zakończonym na spółgłoskę stwardniałš (c, cz, dz, dż, rz, sz, z), np. bandaży, dziennikarzy,

elementarzy, misjonarzy, powielaczy, sabotaży; naręczy, wybrzeży (jako rzadki lub przestarza-

ły wariant może się przy rzeczownikach tej grupy pojawić końcówka -ów), oraz rzeczowniki

żeńskie zakończone na spółgłoskę stwardniałš, np. młodzieży, ciszy, współpracy, pieczy, wła-

dzy.

5. Końcówki -ii, -ji majš obce rzeczowniki żeńskie zakończone w M. Ip na -ia, -ja po

spółgłosce, np. alergii, emalii, energii, gardenii, kanalii, synonimu; kolaboracji, koncesji, pro-

cesji, aluzji, animozji. Najczęstsze wštpliwoœci wišżš się z wyborem końcówki -y lub -ów;

formy oboczne pojawiajš się najczęœciej w grupie rzeczowników męskoosobowych o temacie

zakończonym na spółgłoskę stwardniałš, np. palaczy - palaczów; listonoszy - listonoszom.

Rzeczowniki niemęskoosobowe majš na ogół końcówkę -y, np. klawiszy, probierzy, montaży,

z wyjštkiem zakończonych na -ec, np. krańców, padalców, pieców, widelców, wieńców, zakal-

ców.

Liczebniki zbiorowe odmieniajšce się według tego modelu majš w dopełniaczu końcówkę

-a: pięciorga, jedenaœciorga, pięćdziesięciorga.

II. W deklinacji przymiotnikowej D. Ip ma dwie końcówki: żeńskš -ej, np. dobrej ksišżki, ni-

skiej komnaty, polskiej literatury, powtarzajšcš się w celowniku i miejscowniku, oraz -ego,

występujšcš w rodzaju męskim i nijakim, np. dobrego sprzętu/dziecka, niskiego chłopca/

uposażenia, polskiego konsula/przedstawicielstwa. W liczbie mnogiej końcówka -ich\\-ych

jest wspólna wszystkim rodzajom: tanich ksišżek, stołów, ubrań; dobrych sałatek, samocho-

dów, przedsiębiorstw.

Odmieniajšcy się według tego modelu zaimek osobowy on, ona, ono ma formy zróżnico-

wane ze względu na rodzaj gramatyczny i kontekst. Forma żeńska Ip, wspólna celownikowi

i miejscownikowi, ma postać jej, a po przyimku - niej (bez niej, do niej, koło niej). Rodzaj

męski i nijaki majš wspólnš postać jego, po przyimku - niego (bez niego, do niego, koło

niego); formy nie akcentowane występujš w skróconej postaci go, np. przyprowadŸ go tu;

1633 DOPEŁNIACZ

mam go, trzeba go przeprosić, nie: ^przyprowadŸ jego tu, *'mam jego, *trzeba jego przeprosić.

D. Im ich (po przyimku — nich) jest wspólny wszystkim rodzajom.

III. W deklinacji zaimkowej występujš formy kogo, czego, mnie, ciebie, nas, was. W odmia-

nie zaimka ty może wystšpić krótka, nie akcentowana forma cię, która nigdy nie zajmuje

pozycji inicjalnej w zdaniu, np. Nie było cię wczoraj w szkole, nie: *Nie było ciebie wczoraj

w szkole, ale: Ciebie wczoraj nie było, wszyscy inni przyszli. Analogiczna forma utworzona od

zaimka ja (mię) systematycznie wychodzi z użycia.

IV. W deklinacji liczebnikowej końcówka -ów łšczy się z leksemem dwa, np. Zabrakło

dwóch studentów, kelnerek, miejsc, końcówka -ech — z leksemami trzy, cztery, np. Nie ma

nawet trzech komputerów, czterech pomocników, natomiast -u—z pozostałymi leksemami,

np. szeœciu, jedenastu, czterdziestu dziewięciu. Formy dopełniacza sš wspólne wszystkim ro-

dzajom.

Składnia

Wyrazy w dopełniaczu sš najczęœciej podrzędnymi składnikami zwišzków rzšdu; w funk-

cji członów nadrzędnych występujš czasowniki, np. bronić honoru, rzeczowniki (często odcza-

sownikowe), np. obrona Sokratesa oraz przymiotniki, np. chciwy zysku, żšdny sławy. Uzu-

pełnienie treœci czasownika i przymiotnika jest dopełnieniem bliższym, rzeczownika — przy-

dawkš dopełniaczowš. W funkcji dopełnienia bliższego najczęœciej występujš rzeczowniki

w bierniku, dlatego też podstawowym problemem składni normatywnej jest precyzyjne wy-

znaczenie zakresu stosowania obu tych przypadków. Dla dopełniacza zastrzeżone sš: