1997. 02. 24. Por. Liczebnik. (h.J.)

DEKLINACJA może być rozumiana jako odmiana przez przypadki lub zespół form flek-

syjnych wyrazu podlegajšcego odmianie przez przypadki. Poszczególnym przypadkom SE

przyporzšdkowane odpowiednie końcówki fleksyjne. Deklinowaniu podlegajš cztery częœć

mowy (zwane imionami): rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki i zaimki.

W zależnoœci od tego, czy odmiana obejmuje: a) tylko zmianę przypadka; b) zmianę przy

padka i rodzaju; c) zmianę liczby, rodzaju i przypadka; d) zmianę przypadka i liczby, może

my wyodrębnić:

Deklinację zaimkowš, obejmujšcš zaimki rzeczowne (bez on), w której końcówk

fleksyjna wskazuje tylko przypadek; odmiana ta odznacza się ponadto występowanie!

1629 DERYWACJA

różnych postaci tematów fleksyjnych (supletywizmem), np. ja\\mn-, ty \\cieb- \\tob-. Osobne

wzorce tworzš: a) zaimki pytajno-względne kto, co oraz ich derywaty; b) zaimki osobowe

ja, ty; c) zaimki osobowe my, wy. Zaimki dzierżawcze, wskazujšce oraz częœć pytajno-względ-

nych należš do deklinacji przymiotnikowej.

Deklinację liczebnikowš, której podlegajš liczebniki główne; końcówki fleksyjne

wskazujš tu jednoczeœnie przypadek i rodzaj. W obrębie tego modelu odmiany funkcjonujš

dwa wzory: a) dla liczebników niezłożonych 2-4 oraz b) dla liczebników niezłożonych

5 - 90. Liczebnik jeden, liczebniki porzšdkowe, mnożne i wielorakie (podobnie jak dużš

częœć zaimków) włšczamy do modelu przymiotnikowego.

Charakterystyczne dla tej odmiany sš jednakowe (synkretyczne) formy fleksyjne w kilku

przypadkach: w dopełniaczu, celowniku i miejscowniku, np. nie ma siedmiu zawodników;

przyglšdał się siedmiu dyskutantom; rozmawiał o siedmiu przyjaciołach z dzieciństwa, oraz

w mianowniku i bierniku bšdŸ w dopełniaczu i bierniku, np. Pięć nagród czeka na zwycięz-

ców - Widzę zaledwie pięć osób naprawdę zainteresowanych; Szukamy czterech utalentowa-

nych skrzypków - Mam już czterech wspólników w interesach.

Deklinację przymiotnikowš, obejmujšcš przymiotniki, imiesłowy przymiotnikowe,

częœć liczebników i zaimków, a także niektóre rzeczowniki. Końcówki fleksyjne sygnalizujš

tu jednoczeœnie liczbę, rodzaj i przypadek. Dwa jej warianty męskie różniš się obecnoœciš

lub brakiem końcówki -i \\ -y w M. i B. lp; formy bezkońcówkowe sš charakterystyczne dla

odmiany zaimków wskazujšcych i dzierżawczych: ten, mój, twój, swój, nasz, wasz, natomiast

formy z -i \\ -y - dla odmiany przymiotników, imiesłowów przymiotnikowych, liczebników po-

rzšdkowych, mnożnych i wielorakich, np. tani, miły, cienki, sympatyczny; solony, bity, grajš-

cy, przegrany; pierwszy, drugi, podwójny, trojaki. W przypadkach zależnych (z wyjštkiem

biernika) dochodzi do zatarcia opozycji rodzajowych między przymiotnikami męskimi i nija-

kimi, np. dobrego psa - dobrego okna; wysokiemu kuzynowi — wysokiemu drzewu.

Deklinację rzeczownikowš, najbardziej zróżnicowanš, której podlegajš rzeczowniki

(poza nielicznymi wyjštkami odmienianymi przymiotnikowo) oraz liczebniki zbiorowe. Koń-

cówki fleksyjne sš w niej jednoczeœnie wykładnikami przypadka i liczby, z wyjštkiem singu-

lariów tantum i pluraliów tantum, które odmieniajš się tylko przez przypadki.

W odmianie wyodrębniamy 4 podtypy: dla rodzaju męskiego, żeńskiego, nijakiego oraz

mieszany — żeńsko-męskoosobowy; trzy pierwsze sš ponadto zróżnicowane według miękkie-

go lub twardego zakończenia tematu. W deklinacji męskiej i nijakiej różnica ujawnia się

w Ms. - końcówka odmiany twardotematowej to -'e (o studencie, o bagnie), końcówka odmia-

ny miękkotematowej to -u (chłopaku, o przecišgu, o słoniu, o pniu, o polu, o weselu). W de-

klinacji żeńskiej twardotematowej mamy jednakowš końcówkę -'e w C. i Ms., np. ku wodzie,

o wodzie, natomiast w odmianie miękkotematowej końcówka -i występuje w D., C. i Ms., np.

do przyszłoœci, ku przyszłoœci; do Marysi, ku Marysi, o Marysi. Por. LICZBA GRAMATYCZ-

NA, LICZEBNIK, PRZYMIOTNIK, RODZAJ GRAMATYCZNY, RZECZOWNIK, ZAIMEK (H.J.)

DERYWACJA W słowotwórstwie termin ten odnosi się do:

l. tworzenia wyrazów za pomocš formantów od jednej podstawy słowotwórczej (derywa-

: eja prosta) lub od dwóch (rzadziej - trzech) podstaw słowotwórczych (kompozycja);

; 2. dyscypliny naukowej (działu słowotwórstwa) opisujšcej budowę wyrazów motywowa-

; nych, powstałych w wyniku tego procesu.

'• W obrębie derywacji (w znaczeniu l.) można wyróżnić kilka typów, w zależnoœci od za-

| stosowanego formantu. Najważniejsze z nich to:

a) sufiksacja, której cechš wyróżniajšcš jest dodanie przyrostka do tematu słowotwórcze-

go podstawy, np. czytać -> czyt-elnik, mity -> mil-utki, ryba -> ryb-ak;

b) prefiksacja - tworzenie derywatów za pomocš przedrostków, np. ciœnienie -r nad-ciœ-

nienie, łowić -> z-lowić, mity -> prze-mity;

c) interfiksacja, czyli tworzenie derywatów (od dwóch podstaw) za pomocš elementu łš-

czšcego -o-, np. dramat-o-pisarz, jasn-o-niebieski; las-o-step;

d) derywacja paradygmatyczna, która polega na zmianie wzorca odmiany (paradygmatu)

danego wyrazu (tzn. koniugacji na deklinację, deklinacji na koniugację, deklinacji rzeczow-

nikowej na przymiotnikowš, odmiany męskiej na żeńskš, odmiany męskiej na nijakš, od-

miany przez przypadki i liczby na odmianę tylko przez przypadki), na ogół połšczonej

A

o

SŁ

DERYWAT 1630

z ucięciem wykładnika fleksyjnego, np. pracować -> praca; biegać -> bieg; wiosło -> wiosło-

wać, lis -r lisi; markiz -r markiza, kot -> kocię; pióro -> pierze;

e) derywacja ujemna, czyli tworzenie derywatów w rezultacie ucięcia przyrostków lub

innych czšstek niefleksyjnych, np. [ziemniak] amerykański -> amerykan, dwójka -> dwója;

f) derywacja altemacyjna, w której formantem jest tylko wymiana głoskowa w temacie,

np. Zofia -> Zosia (f: s).

Sufiksacja, prefiksacja i interfiksacja objęte sš wspólnym mianem derywacji afiksalnej.

Derywacja paradygmatyczna była we wczeœniejszych opracowaniach nazywana derywacja

wstecznš (ze względu na liczne ucięcia czšstek fleksyjnych) lub derywacja zerowš (z powodu

braku przyrostka słowotwórczego). W poszczególnych derywatach często można stwierdzić

łšczne wystšpienie różnych rodzajów formantów (sufiksów z prefiksami, np. faszysta -> an-

ty-faszyst-owski, sufiksów ze zmianš paradygmatu, np. ryba -> ryb-ak, zmiany paradygmatu

z wymianš głoskowš, np. walczyć -r walka). W takim wypadku okreœlenie typu derywacji

wymaga zastosowania hierarchii formantów. Zwyczajowo przyjmuje się, że jeœli procesowi

derywacji towarzyszš afiksy i inne formanty, otrzymuje ona swojš nazwę od typu afiksu

(afiksów); w dalszej kolejnoœci uwzględnia się zmianę paradygmatu, ucięcie elementu nie-

fleksyjnego oraz wymiany głoskowe. Tak więc derywacja zwišzana ze zmianš modelu od-

miany będzie nazwana paradygmatyczna niezależnie od wystšpienia lub braku wymian

głoskowych, derywacja polegajšca na ucięciu elementu niefleksyjnego podstawy - ujemnš.

Termin derywacja altemacyjna stosowany jest tylko wtedy, kiedy wymiana głosek stanowi