I wielkich liter, np. HPa (hektopaskal).

Zapis ostatniej litery skrótu Skróty polskie kończš się w zasadzie spółgłoskš, np. gruz.

(gruziński), iron. (ironiczny, ironicznie), oprać, (opracowanie, opracował). Zapis typu:

*„gru.", „ironi.", *„opraco." jest błędny. Wyjštkowo zapisuje się samogłoskę na końcu pew-

nych skrótów zapożyczonych, np. ha (hektar), a (ar), oraz, w skrótach o. (ojciec) i a. (albo).

Jeżeli skrót kończy się samogłoskš miękkš oddawanš w piœmie przez literę i po literze

oznaczajšcej spółgłoskę twardš, to tej miękkoœci nie oznacza się w zapisie odpowiedniš lite-

rš z kreseczkš. Piszemy więc: mieœ. (miesišc), nie: *„mieœ.", godz. (godzina), nie: *„godŸ.",

os. (osiedle), nie: *„oœ.". Jeżeli jednak spółgłoska miękka jest oddana przez literę z kresecz-

kš, to pozostaje ona w zapisie skrótu, np. zeń. (żeński).

Użycie kropki w skrótach

Stawiamy kropkę:

a) po skrócie, którego ostatnia litera nie jest jednoczeœnie ostatniš literš skracanego wy-

razu lub formy wyrazowej, np. p. (bo: pan), im. (bo: inżynier), przyp. (bo: przypis), rub. (bo:

rubel), do dr. Nowaka (bo: do doktora Nowaka), z mgr. Kowalskim (bo: z magistrem Kowal-

skim).

UWAGA!

Zasada ta nie dotyczy skrótów nazw jednostek miar, wag, rodzimych jednostek monetar-

nych, skrótów nazw jednostek i obiektów nauk przyrodniczych, por. p. 2.;

b) po ostatniej literze skrótu polskiej nazwy kilkuwyrazowej, której drugi lub kolejny

człon zaczyna się od spółgłoski, np. ds. (do spraw), cdn. (cišg dalszy nastšpi). Stawianie kro-

pek między poszczególnymi literami takiego skrótu (np. *„c.d.n.") jest błędem;

c) po każdej literze skrótu wielowyrazowego, którego drugi lub kolejny człon rozpoczyna

się od samogłoski, np. p.o. (pełnišcy obowišzki), p.n.e. (przed naszš (nowš) erš). W skrótach

obcych nazw wielowyrazowych zawsze stawiamy kropki po każdej literze (niezależnie od ty-

pu litery rozpoczynajšcej drugi i następne wyrazy), np. op. cit. (opus citatum albo operę ci-

tato = dzieło cytowane albo w dziele cytowanym), p.m. (post meridiem = po południu), e.i. (eo

ipso = tym samym).

Nie stawiamy kropki:

a) w skrótach zawierajšcych ostatniš literę wyrazu skracanego, np. dr (bo: doktor), pik

(bo: pułkownik), wg (bo: według).

UWAGA!

Jeœli „dr", „mgr" itd. jest skrótem od formy innej niż mianownikowa, używanej w odniesieniu

do mężczyzn, to piszemy go z kropkš na końcu, gdyż ostatnia litera skrótu nie jest wówczas

ostatniš literš formy wyrazowej, np. do mgr. Zaręby znaczy do magistra Zaręby. Zapis do

mgr Zaręby (bez kropki) znaczy: do magister Zaręby i odnosi się do kobiety. Por. wyżej p. a).

b) w skrótach nazw jednostek miar, wag, rodzimych jednostek monetarnych oraz

w skrótach stosowanych w matematyce, fizyce, w symbolach pierwiastków chemicznych,

gwiazdozbiorów, np. cm, min (minuta), kg, gr (grosz); cos, log, R (rentgen), v (prędkoœć); ^

Pb (ołów), Hg (rtęć); Per (Perseusz), Sgr (Strzelec). ^

Postawienie bšdŸ pominięcie kropki w skrócie jest istotne, gdyż w pewnych wypadkach

rozstrzyga o znaczeniu skrótu i warunkuje jego właœciwe odczytanie. Na przykład skrót

SKRÓTOWCE

1744

t (bez kropki) oznacza tona, zaœ (. (z kropkš) - tom, por. Przywiózł 3 t ksišżek (= (rży tony}

i Przywiózł 3 t. ksišżek (= trzy tomy). Skrót br. znaczy bieżšcego roku, a b.r. - bez roku (wy-

dania).

Jeżeli skrót zakończony kropkš kończy zdanie, to ta kropka jest także kropkš kończšcš

to zdanie; nie stawiamy wtedy nigdy dwóch kropek, np. To kosztuje 75 dol. (nie: „To kosz-

tuje 75 dół.."). Jeżeli zdanie powinien kończyć inny znak interpunkcyjny, to go stawiamy

niezależnie od kropki kończšcej skrót, np. To kosztuje 75 dol.?, To kosztuje tylko 5 dol.!

Na końcu zdania oznajmujšcego nie należy umieszczać skrótu, który jest pisany bez kropki,

gdyż wówczas kropka — znak interpunkcyjny kończšcy zdanie — może zostać mylnie odczy-

tana jako kropka należšca do skrótu, np. Ta bluzeczka kosztuje 78 zł., lepiej: Ta bluzeczka

kosztuje 78 złotych, albo 78 zł kosztuje ta bluzeczka.

Skróty odnoszone do nazw występujšcych w liczbie mnogiej (zazwyczaj nazw osób) zapi-

sujemy następujšco:

a) skróty jednoliterowe - przez podwojenie tej litery z końcowš kropkš, np. pp. Kowal-

scy, oo. paulini, ss. urszulanki;

b) skróty wieloliterowe - przez podwojenie całego skrótu, z kropkami lub bez kropek,

w zależnoœci od zapisu konkretnego skrótu w Ip, np. inż. inż. Kowalski i Nowak, dr dr Ma-

linowski i Wiœniewski.

UWAGA!

W takich wypadkach stosowane sš też zapisy: inż. Kowalski i inż. Nowak, dr Malinowski

i dr Wiœniewski i drowie Malinowski i Wiœniewski.

c) Pewna liczba skrótów ma zapis nietypowy: zawierajš w œrodku myœlnik (np. z-ca =

zastępca) lub inne znaczki, np. °C (= stopni Celsjusza).

Inne znaki W skrótach polskich powinno się unikać znaków nieliterowych; najczęœciej

chodzi tu o ukoœnš kreskę między literami. Nie powinno się więc na przykład pisać:

*d/s, lecz ds.; nie: *Włochy k/Warszawy, lecz Wiochy k. Warszawy; nie: *Frankfurt ni Odrš,

lecz Frankfurt n. Odrš. Wyjštkiem sš tu skróty nazw typów statków (zapożyczone z języka

angielskiego), np. M/s, S/s (statek motorowy; parowiec).

UWAGA!

Istniejš (nieliczne) skróty o pisowni podwójnej lub nie do końca ustalonej, np. k.k. lub kk.

(= kodeks karny). IdŸ. lub l.dz. (= liczba dziennika). Por. SKRÓTOWCE. (A.M.)

SKRÓTOWCE sš swoistš klasš derywatów utworzonych z kilkuwyrazowych nazw in-

stytucji, przedsiębiorstw, firm, urzędów, organizacji, stowarzyszeń itp. przez odcięcie pew-

nych składników całej nazwy. W języku polskim skrótowce składajš się z poczštkowych li-

ter, głosek lub pierwszych sylab nazw wyjœciowych (rozwiniętych). Derywaty te funkcjonujš

w polszczyŸnie pisanej i mówionej.

Charakter częœci składowych oraz sposób wymawiania pozwalajš wyodrębnić następujš-

ce rodzaje skrótowców:

1. Literowce (skrótowce literowe) — złożone z pierwszych liter wyrazów tworzšcych

oficjalnš, rozwiniętš nazwę; litery te wymawiamy osobno, np. ADM [wym. a-de-em] — Ad-

ministracja Domów Mieszkalnych, BBWR [wym. be-be-wu-er] - Bezpartyjny Blok Wspiera-

nia Reform (dawniej też: Bezpartyjny Blok Współpracy z Rzšdem), BGŻ [wym. be-gie-Ÿet] -

Bank Gospodarki Żywnoœciowej, KBN [wym. ka-be-en] - Komitet Badań Naukowych, NBP

[wym. en-be-pe] - Narodowy Bank Polski, SGH [wym. es-gie-ha] Szkoła Główna Handlowa,

UPR [wym. u-pe-er] - Unia Polityki Realnej.

2. Głoskowce (skrótowce głoskowe) - złożone z pierwszych liter nazwy rozwiniętej,

czytanych (wymawianych) łšcznie, jako suma głosek, np. BIG [wym. big] - Bank Inicjatyw

Gospodarczych, EBOR [wym. ebor] - Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju, KUL [wym.

kuł] - Katolicki Uniwersytet Lubelski, MEN [wym. men] - Ministerstwo Edukacji Narodo-

wej, NIK [wym. nik] - Najwyższa Izba Kontroli, OBOP [wym. obop] - Oœrodek Badania

Opinii Publicznej, PESEL [wym. pesel] - Powszechny Elektroniczny System Ewidencji

Ludnoœci, SPAM [wym. spam] - Stowarzyszenie Polskich Artystów Muzyków. Skrótowce

głoskowe powstajš wyłšcznie od nazw, których przynajmniej jeden œrodkowy wyraz zaczyna

się na samogłoskę.

1745

SKRÓTOWCE

3. Grupowe e (sylabowce, skrótowce sylabowe) składajš się z grup głosek (na ogół -

pierwszych sylab) pozostałych po odcięciu częœci wyrazów pełnej nazwy, np. POLFA - Pol-

ska Farmacja, PAFAWAG [wym. pafawag] - Państwowa Fabryka Wagonów, RAFAKO -

Raciborska Fabryka Kotłów, Torkat - Tor Katowicki, ZAMECH - Zakłady Mechaniczne.

4. Skrótowce mieszane majš strukturę niejednorodnš; można wœród nich wyróż-

nić: a) literowo-głoskowe, np. CBOS [mym. ce-bos] — Centrum Badania Opinii Społecznej,

SGPiS [wym. es-gie-pis] — Szkoła Główna Planowania i Statystyki; b) literowo-grupowe, np.

PZKol [wym. pe-zet-kol] - Polski Zwišzek Kolarski, TAKON [wym. ta-kon] - Targi

Artykułów Konsumpcyjnych; c) gioskowo-grupowe, np. PAGED [wym. pa-ged] - Polska

Agencja Eksportu Drewna, POLMOS [wym. pol-mos] - Polski Monopol Spirytusowy;

d) (nieliczne) grupowo-literowo-głoskowe, np. ARGED [wym. ar-ged] — Artykuły Gospodar-

stwa Domowego.

Oprócz tych czterech rodzajów można jeszcze spotkać skrótowce złożeniowe,

w skład których wchodzi cały wyraz okreœlany i częœć wyrazu okreœlajšcego, np. Amerbank

(Bank Amerykański), Inwestbank (Bank Inwestycyjny). Wzorem dla tych skrótowców sš

konstrukcje obce. Najbardziej znane użytkownikom języka polskiego sš analogiczne formacje

rosyjskie, np. gensek, politbiuro, rednacz, choć niewštpliwie oddziałujš i modele typu Bun-

desbank. Takie derywaty sš odczuwane jako zbędne w języku polskim i kwalifikowane jako

niepoprawne.

Akcent W postaci hasłowej (mianownikowej) większoœć skrótowców akcentujemy tak,

jak inne wyrazy polskie, tzn. na drugiej sylabie od końca. Dotyczy to wszystkich głoskow-

ców, większoœci grupowców oraz częœci skrótowców mieszanych, tj. głoskowo-grupowych: PA-

GART [wym. pagart], PAGED [wym. paged], ZELMOT [wym. zelmot]. Na ostatniš sylabę

pada akcent skrótowców literowych, np. PWST [wym. pe-wu-es-te] oraz mieszanych: litero-

wo-grupowych, np. PZKol [wym. pe-zet-kol] i literowo-głoskowych, np. SGPiS [wym. es-gie-

-pis]; jednak najnowsze takie derywaty majš już akcent na przedostatniej sylabie, np.

CBOS [wym. cebos]. Jedynym grupowcem akcentowanym na ostatniej sylabie jest [Pafa-

wag]. Powyższa zasada obowišzuje w odniesieniu do okreœleń mianownikowych oraz bierni-

kowych równych mianownikowi.

Pozostałe przypadki zależne wszystkich skrótowców akcentujemy na przedostatniej syla-

bie.

Liczba i rodzaj skrótowców Ustalenie liczby i rodzaju gramatycznego skrótow-

ców dokonuje się w dwojaki sposób:

1. Przez wskazanie wyrazu nadrzędnego w nazwie rozwiniętej i nadanie skrótowcowi jej

cech gramatycznych, np. KBN ma Ip i r. m jak wyraz Komitet (Badań Naukowych), WSiP

- Im i r. nmos., jak wyraz Wydawnictwa (Szkolne i Pedagogiczne);

2. Przez nadanie skrótowcom swoistych cech gramatycznych, zgodnie z następujšcymi

zasadami:

a) zakończone w wymowie na spółgłoskę, np. MEN, UPR, ZAIKS, WAT [wym. men, u-

pe-er, za-iks, wat], majš rodzaj męski;

b) zakończone w wymowie na akcentowane -e, -i, -o, -u majš rodzaj nijaki, np. PZE,

EBI, CFO, CDU [wym. pe-zet-e, e-be-i, ce-ef-o, ce-de-u];

c) zakończone w wymowie na akcentowane -a majš rodzaj żeński lub nijaki, np. AK

[wym. a-ka], SGH [wym. es-gie-ha] - r. ż lub r. n; PTTK [wym. pe-te-te-ka] - tylko

r. n; AGH [wym. a-gie-ha] r. ż lub rzšd. r. n; RPA [wym. er-pe-a] - tylko r. z;

d) zakończone na nie akcentowane -a majš rodzaj żeński, np. Cepelia, Copia, Desa,

ELTA, FIFA, Hakata, LETTA, UNRRA, YMCA.

Jeżeli rodzaj skrótowca został ustalony na podstawie wymowy, przypisuje mu się tym

samym liczbę pojedynczš.

Wybór metody ustalania liczby i rodzaju skrótowców wišże się z kwestiami stylistyczny-

mi - w polszczyżnie starannej, oficjalnej, pisanej, korzystamy raczej ze sposobu pierwszego;

sposób drugi znamionuje polszczyznę potocznš, mówionš. W zwišzku z tym należy unikać

ustalania na podstawie wymowy cech gramatycznych tych skrótowców, które sš derywata- oj

mi od nazw obiektów szczególnej rangi, np. RP (Rzeczpospolita Polska; [ta er-pe], nie: *[to g

er-pe]). ^

SKRÓTY SKŁADNIOWE 1746

Odmiana O włšczeniu poszczególnych skrótowców do odpowiedniej deklinacji decyduje

ich wymowa, a mianowicie:

1. Zakończenie spółgłoskowe (SPATiF, KPN, UPR, NOT) przesšdza o odmianie skrótow-

ca według wzoru rzeczownikowego męskiego nieżywotnego; wybór deklinacji miękkotemato-

wej lub twardotematowej, a także stosowanie wymian spółgłoskowych i samogłoskowych re-

gulujš te same zasady, co przy odmianie rzeczowników pospolitych; niektórych skrótowców

nie odmieniamy w ogóle, np. ZSRR; mówimy: [rozpad zet-es-er-er], nie: *[zet-es-er-er-u];

2. Zakończenie w wymowie na -e, -i, -o, -u (KGB, PC, EWG, PWST, WSP, PTE, WSI,

PKO, PZU) oraz akcentowane -a (SGH, PTTK) przesšdza o nieodmiennoœci;

3. Zakończenie w wymowie na -a nie akcentowane decyduje o odmianie według modelu

rzeczownikowego żeńskiego (DESA, POLFA, YMCA).

Składnia Ustalenie liczby i rodzaju skrótowca wpływa na cechy gramatyczne jego okreœ-

leń w zdaniu oraz na formę orzeczenia. W celu uniknięcia błędów należy przyjšć konkretnš

liczbę i konkretny rodzaj we wszystkich użyciach derywatu w danym tekœcie. Przyjęcie -

w wersji staranniejszej - rodzaju nijakiego dla skrótowca PWN wymaga ujednolicenia jego

zastosowań składniowych, np. PWN wydało, sprywatyzowane PWN; nasze PWN itp.; podob-

nej konsekwencji wymaga ustalenie rodzaju żeńskiego skrótowca UPR, np. radykalna UPR;

UPR zaproponowała; siedziba warszawskiej UPR itp.

Pisownia Skrótowce piszemy najczęœciej wielkimi literami bez kropek, np. B/G, CDU,

FSO, MON, PGR, USA. Zasada ta nie dotyczy przyimków i spójników występujšcych w na-

zwie rozwiniętej - zapisujemy je małymi literami, np. KNiT - Komitet Nauki i Techniki.

Z polskich dwuznaków cz, dz, rz, sz pozostawiamy tylko pierwszš literę, np. PCK - Polski

Czerwony Krzyż, IMiD — Instytut Matki i Dziecka, RP — Rzeczpospolita Polska, URPO -

Urzšd Rzecznika Praw Obywatelskich, SGH - Szkoła Główna Handlowa. Wyjštkami sš: po-

zostawiany regularnie dwuznak ch, np. ZChN, ChAT, ChRL, oraz jednostkowe stosowanie

dwuznaku dz (DzURP — Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej) i sz (WSzW — Wojewódzki

Sztab Wojskowy. Niektóre skrótowce można pisać również małymi literami (oprócz pierw-

szej) np. CEPELIA lub Cepelia, COPIA lub Copia, PAGART lub Pagart, RAFAKO lub Ra-

fako. Formy przypadków zależnych zapisujemy następujšco:

1. Końcówka -u następuje po łšczniku, jeœli cały skrótowiec jest napisany wielkimi lite-

rami; bezpoœrednio po temacie, bez łšcznika — jeœli skrótowiec jest napisany małymi litera-

mi, np. PSL-u, Pekaesu;

2. Końcówki Ms. Ip odmiany twardotematowej - z dodanym po łšczniku -z, jeœli skró-

towiec kończy się na -r lub -d, np. BBWR, Ms. (o) BBWR-ze; IMiD, Ms. (o) IMiD-zie, z do-

daniem po łšczniku -i w celu zaznaczenia miękkoœci spółgłoski poprzedzajšcej, np. PIW,

(o) PIW-ie;

3. Skrótowce zakończone na -( piszemy w miejscowniku małymi literami (z wyjštkiem

pierwszej), np. NOT, Ms. (o) Nocie, PAT, Ms. (o) Pacie, PAGART, Ms. (o) Pogardę.

Zapożyczenia W tekstach polskich używa się też skrótowców obcojęzycznych; sš to na

ogół literowce, rzadziej - głoskowce. Nie ma ogólnej reguły, rozstrzygajšcej o ich wymowie;

jedne wymawiamy na sposób polski, np. ISBN [wym. i-es-be-en] - International Standard

Book Number, USA [wym. u-es-a] — United States o f America, HIV [wym. hifl — Human

Immunodeficiency Virus, NATO [wym. na-to] - North Atlantic Treaty Organization, PIT

[wym. pit] - Personal Income Tax; inne, np. literowce CIA [wym. si-aj-ej] - Central Intelli-

gence Agency, ECU [wym. eku] - European Currency Unit, IBM [wym. aj-bi-em] - Inter-

national Business Machines oraz głoskowce UNESCO [wym. ju-nes-ko] — United Nations

Educational, Scientific and Cultural Organization, AIDS [wym. ejts] — Acquired Immuno-

deficiency Syndrom, UNICEF [wym. ju-ni-sef] - United Nations International Children's

Emergency Fund — na sposób angielski.

Trudno przecenić przydatnoœć skrótowców - sš to ekonomiczne, bardzo wygodne skład-

niki wypowiedzi. Jednak ich nadużywanie (zwłaszcza tych mniej znanych) może zakłócić od-

biór tekstu. (H.J.)

SKRÓTY SKŁADNIOWE zob. ZDANIE.

1747

SŁOWNICTWO

SŁOWNICTWO (LEKSYKA) Jest to ogół wyrazów jakiegoœ języka lub jakiejœ odmiany

języka. Wyrazy służš do nazywania elementów rzeczywistoœci, ich cech i relacji, jakie mię-

dzy nimi zachodzš, do nazywania stanów wewnętrznych, psychicznych człowieka, a także do

wyrażania uczuć, emocji i innych stanów ekspresywnych. Mówi się więc o dwóch funkcjach

leksyki: nominatywnej (nazywajšcej) i ekspresywnej (wyrażajšcej). Pewna grupa wyrazów

nie odnosi się do rzeczywistoœci językowej, lecz służy do wišzania innych wyrazów w jed-

nostki tekstu; takš funkcję (zwanš tekstowš) pełniš przede wszystkim spójniki, a częœciowo

także przyimki.

Słownictwo języka narodowego jest bardzo zróżnicowane. Każda odmiana języka i każdy

styl majš słownictwo swoiste, charakterystyczne tylko dla nich. Jest ono w słownikach o-

znaczane odpowiednimi kwalifikatorami. Oprócz tego w każdym języku istnieje grupa wyra-

zów, które nie majš żadnego nacechowania, sš możliwe do zastosowania w każdej odmianie