1627 Czasownik

Czas przeszły ma ruchome końcówki -(e)m [-(a)m\, -(e)œ [-(a)s\, -(i)œmy [-(y)œmy], -(i)œcie

[-(y)œcie], które mogš stać przy czasowniku lub przy innej częœci mowy, np. Czy byłeœ

tam? - Czyœ tam był?; Czy wypłynęliœcie daleko?; Czy dalekoœcie wypłynęli? Z tych możliwoœ-

ci należy korzystać, zwłaszcza w celu ożywienia stylistycznego tekstu. Ruchomych końcówek

czasu przeszłego nie należy łšczyć z elementem że-. Poprawnie: Wyœcie już zdecydowali o je-

go przyszłoœci (nie: *Wyżeœcie już zdecydowali o jego przyszłoœci). Końcówki czasu przeszłego

mogš być natomiast dołšczane do spójnika ze, np. Dowiedziałem się niedawno, żeœcie dostali

nagrodę. Dołšczenie końcówki l. i 2. os. do czasownika w czasie przeszłym nie wpływa na

sposób jego akcentowania; cala struktura zachowuje taki akcent jak bez końcówki osobowej,

np. dziękowali - dziękowaliœcie.

Rażšcym błędem jest używanie orzeczenia w męskoosobowej formie czasu przeszłego, je-

żeli podmiot nie jest męskoosobowy, np. *Kelnerka i kucharka stali przy stoliku; *Swetry,

palta i suknie leżeli na dnie szafy. Często takie błędy majš podłoże gwarowe.

TRYB Spoœród form trzech trybów, jakie mogš przybierać czasowniki polskie (orzekajšcy,

warunkowy i rozkazujšcy), kłopotów poprawnoœciowych przysparzajš dwa ostatnie.

Tryb warunkowy, którego wykładnikiem jest czšstka by, musi być tworzony w ten sposób, że

końcówki osobowe następujš bezpoœrednio po niej, nie - przed niš, np. napisałbym, nie: *na-

pisałemby. Czšstkę by piszemy łšcznie tylko z czasownikami i spójnikami, np. patrzyłby, je-

œliby. Czšstka by przy czasowniku (podobnie jak ruchoma końcówka osobowa przy formach

czasu przeszłego) nie wpływa na sposób akcentowania, tzn. czasownik ma taki sam akcent,

jak bez tego elementu (por. [pisali - pisalibyœmy]).

Tryb rozkazujšcy powstaje od form 3. os. Ip lub Im. Podstawowym problemem przy jego two-

rzeniu jest ustalenie właœciwej postaci tematu (koniecznoœć uwzględnienia licznych wymian

głoskowych), dlatego też w częœci alfabetycznej słownika podajemy formę trybu rozkazujšce-

go przy każdym trudniejszym czasowniku.

Czasowniki niedokonane rzadko występujš w trybie rozkazujšcym, gdyż polecenie wyda-

ne w takiej formie uchodzi za niegrzeczne, por. *WychodŸ z piwnicy; *Wypełniaj formularz;

*Piszcie sprawozdanie; adresat mógłby odebrać taki tekst jako wyraz popędzania, przynagla-

nia przez (zniecierpliwionego) rozmówcę. Naturalne w tej funkcji sš natomiast czasowniki

dokonane, np. WyjdŸ z piwnicy; Wypełnij formularz; Napiszcie raport.

Inne zasady obowišzujš przy używaniu w trybie rozkazujšcym czasowników zaprzeczo-

nych — do pełnienia tej funkcji przeznaczone sš właœnie czasowniki niedokonane, np. Nie

rysuj na stole; Nie rozmawiajmy tak głoœno; Nie wracajcie przed obiadem. Funkcja czasow-

ników dokonanych w zaprzeczonych konstrukcjach rozkazujšcych ogranicza się do sygnalizo-

wania jednostkowego, doraŸnego ostrzeżenia, np. Tylko nie zrób błędu ortograficznego; Nie

przestaw czasem tego kwiatu - na oknie może uschnšć; Nie zjedzmy aby cudzego prowiantu.

Funkcję trybu rozkazujšcego mogš pełnić wyrażenia złożone ze słowa proszę i czasowni-

ka w bezokoliczniku, np. Proszę milczeć; Proszę nie przeszkadzać; Proszę przestać; Proszę

wyjœć. Polecenia o takiej strukturze sš bardzo kategoryczne.

STRONA W języku polskim odróżnia się: stronę czynnš, np. zabawiam, kšpię, czeszę,

stronę biernš, np. jestem kšpany, czesany, i stronę zwrotnš, np. zabawiam się, kšpię się,

czeszę się. Czasowniki nieprzechodnie przybierajš jedynie formy strony czynnej, np. marzy,

rozmyœla, przeszkadza, czasowniki przechodnie — strony czynnej i biernej, a niektóre także

zwrotnej, np. oglšdamy, jesteœmy oglšdani, oglšdamy się.

Formy strony biernej sš rzadko używane w tekstach polskich; uchodzš za znamię stylu

oficjalnego, urzędowego. Tam, gdzie to jest możliwe, zaleca się stosowanie strony czynnej

lub - ostatecznie - konstrukcji nieosobowych. Jednak użycie strony biernej jest konieczne

przy pewnym typie dopełnień biernikowych nieodróżnialnych od podmiotu. Zamiast pisać

(niejasno): Przemiany ustrojowe wstrzymały czynnoœci legislacyjne, powinniœmy posłużyć

się (w zależnoœci od znaczenia) konstrukcjš Czynnoœci legislacyjne zostały wstrzymane przez

przemiany ustrojowe lub Przemiany ustrojowe zostały wstrzymane przez czynnoœci legisla-

cyjne.

Nie należy używać strony biernej w zdaniach z równoważnikami imiesłowowymi, gdyż

taka struktura wyklucza tożsamoœć podmiotu-wykonawcy <*Silnik samochodu jest włšczony,

wydzielajšc mnóstwo spalin).

s

g

&

CZYNNA STRONA

1628

TWORZENIE CZASOWNIKÓW WIELOKROTNYCH Od dużej liczby czasowników, ozna-

czajšcych czynnoœć jednorazowš, można utworzyć - za pomocš przedrostków, przyrostków

i wymian samogłoskowych - czasowniki oznaczajšce czynnoœć powtarzajšcš się (wielokrot-

nš). Proces ten nie odbywa się według œciœle okreœlonych reguł; norma dopuszcza wiele form

obocznych i nieregularnych. Wszystkie szczegółowe wštpliwoœci zostały rozstrzygnięte

w częœci alfabetycznej słownika, tu natomiast sygnalizujemy tylko rażšcy, nagminnie powta-

rzajšcy się błšd przy tworzeniu form wielokrotnych od czasowników majšcych w składzie

morfem -łšcz-. Przeciwstawienie: jednokrotnoœć - wielokrotnoœć powinno być sygnalizowane

tylko przez obocznoœć przyrostków tematycznych -y- : -a-, np. dołšczyć - dołšczać; przełšczyć

- przełšczać; rozłšczyć — rozłšczać; włšczyć — włšczać. Rażšcym błędem jest uzupełnienie tej

obocznoœci dodatkowš wymianš tematycznš -š- : -cm-. Niepoprawne sš więc formy *dolan-

czać, *przełanczać, *rozłanczać, *wtanczać. Por. AKCENT, DOPEŁNIENIE, FORMY

GRZECZNOŒCIOWE, KONIUGACJA, ORZECZENIE, PODMIOT, RÓWNOWAŻNIK ZDA-

NIA, ZAIMEK, ZDANIE, ZWIĽZKI SKŁADNIOWE. (H.J.)

CZYNNA STRONA 206. CZASOWNIK, KONIUGACJA.

DATY Polskie zwyczaje językowe dotyczšce zapisywania daty sš następujšce:

1. Kolejnoœć składników: oznaczenie dnia, miesišca, roku;

2. Sposób oznaczenia: dzień i rok - cyfry arabskie; miesišc - cyfry arabskie lub cyfry

rzymskie, lub pełna nazwa;

3. Interpunkcja: jeżeli miesišc jest oznaczony cyframi rzymskimi, nie stawiamy kropki

ani po nich, ani po poprzedzajšcych je cyfrach arabskich; jeżeli natomiast miesišc jest ozna-

czony cyframi arabskimi, stawiamy kropkę po nich, jak również po cyfrach oznaczajšcych

dzień; po oznaczeniu dnia (cyframi arabskimi) poprzedzajšcym słowne okreœlenie miesišca

nie stawiamy kropki.

Poprawne zapisy: 17. 09. 1939 r.; 4 VI 1992 r.; 30 stycznia 1997 r.

Odczytywanie miesišca w dacie wymaga zawsze użycia dopełniacza (niezależnie od spo-

sobu zapisu), np. dwudziesty szósty czerwca (nie: *czerwiec; jest to skrót wyrażenia dzień

czerwca) tysišc dziewięćset siedemdziesištego czwartego roku. Z kolei sposób odczytania dnia

podlega następujšcym ograniczeniom kontekstowym:

a) w odpowiedzi na pytanie Który dziœ jest? podajemy liczebnik oznaczajšcy dzień w for-

mie mianownikowej, np. drugi wrzeœnia;

b) w odpowiedzi na pytanie kiedy?, którego? (to jest, to było, to będzie) podajemy liczeb-

nik oznaczajšcy dzień w formie dopełniaczowej, np. piętnastego lipca, jedenastego listopada,

dwudziestego dziewištego lutego, chyba że jest on poprzedzony przyimkiem przed (wtedy ma

formę narzędnika, np. To było przed trzynastym grudnia lub po (wtedy ma formę miejscow-

nika, np. Będziecie u nich po pierwszym sierpnia?).

Przyjęty od kilkunastu lat sposób zapisu, zaczynajšcy się od oznaczenia roku, potem

miesišca, a na końcu dnia, jest praktyczny tylko przy datowaniu pism urzędowych, oficjal-

nych. Ułatwia to ich segregowanie, m.in. z wyzyskaniem automatów, a następnie przecho-

wywanie. W tekstach nieoficjalnych (prywatnych, literackich) można nadal stosować trady-

cyjny sposób zapisu. Zauważmy przy tym, że daty zawierajšcej rok na pierwszym miejscu

nie da się odczytać, jeœli jest składnikiem zdania (ze względu na to, że po polsku czytamy

od lewej do prawej, a nie odwrotnie), por. *Postanowiliœmy się spotkać u rodziców zaraz po