I przyrostka (podol-ski, nie: podols-ki). Por. Przedrostek, formant, podstawa

SŁOWOTWÓRCZA. (H.J.)

PRZYSŁÓWEK jest (wespół z partykułš, przyimkiem, wykrzyknikiem i spójnikiem) nie-

odmiennš częœciš mowy. Częœć wyrazów należšcych do tej klasy podlega stopniowaniu. Jego

podstawowš funkcjš jest okreœlanie czasownika, np. mówić wyraŸnie, pracować ciężko,

uœmiechać się tajemniczo, opowiadać zajmujšco, ripostować błyskotliwie, spać 3

twardo. Znacznie rzadziej przysłówek jest okreœleniem przymiotnika, np. niezwykle ^

wœcibski, mało uprzejmy, dużo wyższy, rzeczownika, np. czytanie nocami, chodzenie ca

boso, lub samego przysłówka, np. bardzo wesoło, wyjštkowo wczeœnie, prawie § pj

niezauważalnie. K

PYTAJNIK 1734

Ze względu na cechy znaczeniowe wyróżnia się wœród nich okreœlenia sposobu, np.

ukradkiem, osobno, cwałem, miejsca, np. niedaleko, górš, czasu, np. wczeœnie, niedawno, dzi-

siaj, długo, stopnia, np. do upadłego.

Na podstawie kryterium formalno-funkcjonalnego wyodrębnia się przysłówki jakoœciowe

I okolicznoœciowe.

Przysłówki jakoœciowe sš derywatami odprzymiotnikowymi, utworzonymi za pomocš

przyrostków -o, -'e, np. ciemno, jasno, głęboko, twardo; przyjemnie, rozumnie, uprzejmie, złoœ-

liwie. Sš one okreœleniami czasowników, przymiotników i przysłówków, nazwami we-

wnętrznych właœciwoœci procesów, stanów, czynnoœci lub cech; podlegajš stopniowaniu po-

dobnie jak przymiotniki motywujšce.

Niektóre przymiotniki sš podstawami dwóch przysłówków; mogš one mieć takie samo

znaczenie, np. pochmurno \\ pochmurnie, lub różne, np. wysoko 'w górze' i wysoce 'bardzo'.

Przysłówki okolicznoœciowe (zaraz, dziœ, boso, wczoraj) sš często wyrazami niemotywowa-

nymi; mogš mieć podstawy rzeczownikowe (dołem, nocami, czasami) lub czasownikowe (chył-

kiem, niechcšcy, po omacku). Najczęœciej sš okreœleniami rzeczowników i nie podlegajš stop-

niowaniu.

W zdaniu przysłówki sš najczęœciej okolicznikami przy orzeczeniach i przymiotnikach

(Awansował błyskawicznie; Wyszliœmy wczeœnie; Zrobimy to dzisiaj; wyjštkowo przystojny,

bardzo inteligentny, trochę próżny). Pełniš też funkcję orzeczników w orzeczeniach złożonych

(Było nam beztrosko i radoœnie). Czasem przysłówek jest elementem nacechowujšcym mo-

dalnie jakšœ częœć zdania np. niewštpliwie usłyszał, być może wygramy, trudno przypuœcić.

Częœć przysłówków (odprzymiotnikówych) rzšdzi swoimi okreœleniami; członem podrzęd-

nym zwykle jest wyraz w dopełniaczu, poprzedzony przyimkiem, np. analogicznie -f do + D.;

daleko -> od + D.; mšdrzej -> od + D.; słabiej -> od + D.; najwyraŸniej ->• ze + D.

Niektóre wyrazy mogš - w zależnoœci od kontekstu - występować w funkcji przysłówków

I przyimków, np. Mieszkać obok; Podejœć bliżej; Rozejrzeć się dokoła (użycia przysłówkowe),

ale: Przejœć obok biblioteki; Podejœć bliżej œwiatła; Sprawdzić stan siatki dokoła domu (uży-

cia przyimkowe).

Przysłówki, które okreœlajš przymiotniki oraz imiesłowy, pisane sš na ogół oddzielnie,

np. trudno dostępny, bardzo wygodny, lekko strawny, czysto teoretyczny; powszechnie znany,

niedawno wykryty, często spotykany, samotnie rosnšcy, interesujšco napisany; sprawdziwszy

dokładnie; wszedłszy niespodziewanie; krótko mówišc; czytajšc głoœno; odpowiadajšc uprzej-

mie. Najbardziej znane wyjštki od tej reguły to: jasnowidzšcy, równouprawniony, równo-

brzmišcy. Por. OKOLICZNIK, PARTYKUŁA, PRZYIMEK, SPÓJNIK, STOPNIOWANIE

PRZYMIOTNIKÓW I PRZYSŁÓWKÓW, WYKRZYKNIK, ZDANIE, ZWIĽZKI SKŁADNIO-

WE. (H.J.)

PYTAJNIK zob. INTERPUNKCJA.

REGIONALIZMY Sš to elementy językowe - cechy wymowy, wyrazy, formy wyrazowe,

konstrukcje składniowe - używane powszechnie przez ogół mieszkańców (a więc także przez

osoby wykształcone) pewnego regionu Polski, różnišce się od form uznanych za ogólnopol-

skie, nienacechowane. Regionalizmy wchodzš (jako warianty) w skład ogólnej polszczyzny

mówionej, niektóre z nich (zwłaszcza wyrazy lub formy wyrazowe) spotyka się także w od-

mianach pisanych. Sš one dobrze osadzone w tradycji regionu, używane od wielu dziesišt-

ków lat i znacznej większoœci z nich nie można traktować jako błędów językowych. Od re-

gionalizmów należy odróżnić dialektyzmy, które sš wtrętami gwarowymi (z gwar ludowych)

spotykanymi w tekstach mówionych, rzadziej pisanych, językiem ogólnym.

Współczeœnie można wyróżnić regionalizmy co najmniej pięciu częœci Polski. Umownie

nadaje się im nazwy od wielkich miast, będšcych głównymi oœrodkami regionów, ale należy

pamiętać o tym, że sš one używane we wszystkich miastach regionu, a także przez tych

mieszkańców wsi, którzy posługujš się polszczyznš ogólnš. Mówi się więc o regionalizmach

warszawskich, poznańskich, krakowskich, białostockich i œlšskich (w tym ostatnim wypadku

mamy właœciwie do czynienia z całš regionalnš odmianš językowš, używanš powszechnie

na całym obszarze Górnego Œlšska, o licznych cechach różnych od języka ogólnego, czyli ty-

pem bliskim w swej strukturalnej odrębnoœci gwarom ludowym).