4. Jeżeli podmiot jest uzupełniony przez dopowiedzenie (rozwijajšce jego treœć), formę

orzeczenia uzgadnia się z samym podmiotem, np. Mała Konstytucja, główny akt prawny

ostatnich lat, nie rozstrzygnęła wszystkich kwestii ustrojowych (nie: *nie rozstrzygnšł). Ter

rodzaj zależnoœci nazywamy zgodš gramatycznš.

O tym, jaki jest układ hierarchiczny składników podmiotu, przesšdza automatycznie

szyk - właœciwy podmiot stoi na pierwszym miejscu. Jeżeli jednak w dopowiedzeniu sš wy

razy będšce jednoznacznymi okreœleniami płci wykonawcy (wykonawców) czynnoœci, orzecze

nie ma rodzaj zgodny ze wskazanš płciš, np. Głowa państwa niemieckiego, prezydent Romar,

Herzog, przemawiał w Parlamencie Europejskim (nie: * przemawiała). Ten rodzaj zbieżnoœć

cech gramatycznych nosi nazwę zgody realnoznaczeniowej.

Takie struktury nie sš jednak zalecane w normie wzorcowej. Nieznaczne przeredagowa

nie zdania, np. nadanie mu postaci: Prezydent Roman Herzog, szef państwa niemieckiego

przemawiał w Parlamencie Europejskim, pozwala uniknšć konfliktu między zgodš grama

tycznš a realnoznaczeniowš.

5. Jeżeli jeden ze składników podmiotu jest rzeczownikiem męskoosobowym, orzeczenii

przy takim podmiocie musi mieć również formę męskoosobowš, np. Młoda aktorka i jej part

ner zebrali zasłużone brawa. Orzeczenie męskoosobowe użyte w zdaniu mimo braku rżę

czownika męskoosobowego wœród członów podmiotu sygnalizuje niejednorodnoœć jegi

składu (najczęœciej oznacza to podmiot zawierajšcy nazwę osoby płci żeńskiej oraz zwierzę

cia), np. Dziewczynka i niesforny Ÿrebak biegali wokół dworku.

6. Jeżeli na podmiot szeregowy składajš się różne zaimki osobowe, to orzeczenie prz:

takim podmiocie występuje w Im, przy czym:

a) ma ono formę l. os., jeżeli częœciami podmiotu sš zaimki ja lub my, np. My i wy zgo

dziłyœmy się/zgodziliœmy się od razu. Ani ja, ani on nie umieliœmy...;

b) ma formę 2. os., jeżeli w składzie podmiotu nie ma zaimków ja, my, sš natomiast za

imki ty, wy, np. Ty i on potrzebowaliœcie...; Wy i one wybrałyœcie/wybraliœcie...;

c) ma formę 3. os. tylko wtedy, kiedy podmiot złożony tworzš zaimki on, ona, ono, oni

one, np. I on, i one chcieli pozostać na prowincji; Ani ona, ani oni nie mogli sfinansować teg

przedsięwzięcia.

1715

PARTYKUŁA

7. W zdaniach bezpodmiotowych oraz z podmiotem w dopełniaczu orzeczenie ma zawsze

formę Ip oraz rodzaj nijaki, np. Nie starczyło nam czasu'. Chciało im się tańczyć z radoœci',

Zapasów ubywało w niepokojšcym tempie.

Orzeczenie złożone (analityczne) jest wyrażone najczęœciej za pomocš rzeczowników

i przymiotników (rzadziej: imiesłowów, zaimków, liczebników, czasowników w bezokoliczni-

ku), połšczonych z podmiotem w sposób poœredni, tzn. za pomocš czasowników być, bywać,

stać się, stawać się, zostać, zrobić się. Wszystkie one pełniš funkcję czasowników posiłko-

wych; częœć orzeczenia utworzonego za ich pomocš nazywamy łšcznikiem, a częœć orzekajšcš

coœ o podmiocie - orzecznikiem.

Forma gramatyczna orzecznika zależy przede wszystkim od tego, jakš jest częœciš mowy,

a mianowicie:

1. Orzecznik rzeczownikowy występuje w narzędniku, np. Tadeusz jest dermatologiem,

chyba że w zdaniu brak łšcznika lub użyte sš wyrazy to, oto - wtedy orzecznik ma formę

mianownika, np. To wasza ostatnia szansa; [Kim sš jego rodzice?] Ojciec dyplomata, matka

pianistka; Kasiu, Krzysztofie - oto moja nauczycielka fizyki.

W języku mówionym orzecznik mianownikowy może cechować wypowiedzi ekspresywne

typu: Jesteœ oszust i złodzieja lub formuły prezentacyjne, np. Jestem Adam Troskolański.

2. Orzecznik przymiotnikowy, którego funkcję może pełnić sam przymiotnik, zaimek,

imiesłów przymiotnikowy, liczebnik porzšdkowy, mnożny i wieloraki, występuje na ogół

w mianowniku, np. Iwona jest przeœliczna; Nasz syn jest prawdomówny; Obaj bracia stali

się bardzo odpowiedzialni. Formy narzędnikowe, spotykane w literaturze pięknej aż do dwu-

dziestego wieku, sš dziœ traktowane jako przestarzałe, np. Była młodš i ładnš, lecz za mšż

nie wyszła (B. Prus, „Lalka"). Orzecznik przymiotnikowy ma formę narzędnika tylko w wy-

jštkowych, nietypowych konstrukcjach, np.

a) przy łšczniku o postaci imiesłowu lub rzeczownika odczasownikowego, np. Będšc mło-

dym, energicznym i zdolnym, szybko zasłużył na awans; Bycie opanowanym to wielka zaleta

polityka;

b) jeżeli łšcznikiem jest bezokolicznik w funkcji podmiotu, np. Wspaniale być zdrowym;

c) w zdaniach bezpodmiotowych, np. Jak się jest mšdrym, to się jest uczciwym; Nie war-

to być obłudnym.

Szczególnš postaciš orzeczenia złożonego jest orzeczenie modalne. Składa się na nie je-

den z czasowników modalnych (tzn. wyrażajšcych subiektywny stosunek mówišcego do treœ-

ci własnej wypowiedzi) oraz konotowany bezokolicznik, np. pragnę wyjechać.

Orzeczenia modalne mogš tworzyć trzy rodzaje wyrazów:

a) czasowniki typu chcieć (porozmawiać), móc (wybierać), musieć (startować), raczyć (za-

uważyć), zamierzać (kandydować);

b) czasowniki nieosobowe, majšce tylko dwie formy koniugacyjne (3. os. Ip czasu te-

raŸniejszego i przeszłego), np. godzi się (wspomnieć), należy (podkreœlić), wypada (podzięko-

wać);

c) leksemy nieodmienne (nazywane też czasownikami niefleksyjnymi), używane w funk-

cji czasowników, np. można (wyjaœnić), niepodobna (zapomnieć), nie sposób (odmówić), trzeba

(naprawić), warto (przeczytać).

Przy orzeczeniach złożonych z czasowników grupy b) i c) nie występuje formalny pod-

miot; modalnoœć pozwala jednak dopatrywać się tu ukrytego podmiotu osobowego, por.

Czy powinniœmy przyjšć to zaproszenie^ — Nie wypada\ OdpowiedŸ jest przekładalna na kon-

strukcję z formš osobowš, np. Nie, raczej nie powinniœmy. Por. CZASOWNIK, DOPEŁNIE-

NIE, LICZEBNIK, MIANOWNIK, NARZĘDNIK, OKOLICZNIK, PODMIOT, ZAIMEK,

ZDANIE, ZWIĽZKI SKŁADNIOWE. (H.J.)

ORZECZNIK zob. ORZECZENIE.

OSOBA zob. CZASOWNIK.

PARTYKUŁA należy do nieodmiennych częœci mowy. Ma postać luŸnego morfemu

o funkcji modyfikujšcej znaczenie wyrazu lub wypowiedzi, np. ci, no, oby, tak, tam, też,

PLEONAZM 1716

to, tu, -że (To ci narzeczona'. Daj no ten scyzoryk'. Oby miał rację\ Tak należy'. Co mi tam dy-

rektor'. Też mi odkrycie'. A to ci zagadka'. Ja wam tu zaraz dam'. WeŸże ten skrypt'.}.

Partykuły nie majš na ogół samodzielnego akcentu, sš enklitykami, np. [Pozwółże mu

mówić]; [Daj no ten scyzoryk]; [Czemu to milczycie]?, lub - rzadziej - proklitykami, np.

([Nie pozwalam.] [Nie stójcie tak]; [Nie wychodŸ]. Akcent może padać tylko na partykułę

przeczšcš nie przed czasownikiem jednosylabowym (wtedy jest on enklitykš), np. [Nie

dam]; [Nie płacz]; [Nie ma].

Partykuła -że występuje również w postaci obocznej -z; forma krótsza jest używana po

samogłoskach, np. Tegoż dnia; Gdzież ojciec? Któż to wie? Ileż ludzi'. Kiedyż on wróci?, a for-

ma dłuższa po spółgłoskach, np. Dajże odpoczšć; tejże sprawy; tenże chłopak. Najczęœciej uży-

wa się tej partykuły, aby wzmocnić formę trybu rozkazujšcego czasownika, np. Kończcież ten

deser, Zamilknijże wreszcie; Zróbmyż coœ pożytecznego. Może również wzmacniać wyrazy, przy

których stojš końcówki osobowe czasownika, np. Jakżeœmy ci współczuli'. Takie użycia należy

jednak odróżniać od błędnych połšczeń końcówek osobowych czasownika z elementem -że

nie pełnišcym funkcji partykuły, np. *Jakżeœcie stamtšd wyszli [...]. Konstrukcje

niepoprawne nie mogš być przekształcone tak, żeby końcówka osobowa stała z powrotem

przy czasowniku, por. *Jakże stamtšd wyszliœcie.

Pisownia Partykułę -że \\ -ż piszemy zawsze łšcznie z wyrazem poprzedzajšcym, np. Daj-

że ten długopis; Tegoż dnia skończył artykuł; partykuły by, nie mogš być pisane łšcznie lub

rozdzielnie, w zależnoœci od wyrazu, z którym się łšczš; zawsze oddzielnie piszemy partyku-

ły: ci, no, oby, tak, tam, też, to, tu, np. A to ci nowina'. Przynieœ no ten pierœcionek'. Oby na za-

wsze'. Tak trzymać'. Co tam deszcz'. Też mi mšdrala'. Ja cię tu zaraz nauczę'. (H.J.)

PLEONAZM (gr. pleonasmos 'nadmiar') jest niepoprawnym wyrażeniem lub zwrotem,

w którym częœć podrzędna gramatycznie zawiera elementy treœciowe występujšce w wy-

razie nadrzędnym, np. *wrócić z powrotem, *'kontynuować nadal, *polegać na sobie wzajem-

nie, *poprawić się na lepsze, *''potencjalne możliwoœci, *cofnqć się do tyłu, *przychylna akcep-

tacja. Konstrukcje pleonastyczne składajš się często z wyrazów spokrewnionych sło-

wotwórczo lub wyrazów obcych, których znaczenia nie rozumiejš twórcy wadliwej wypo-

wiedzi. Szczególnym rodzajem pleonazmów sš takie połšczenia wyrazów, w których

ta sama treœć jest wprowadzona za pomocš œrodków leksykalnych i gramatycznych, np.

formy stopnia wyższego przymiotników, niepotrzebnie uzupełniane przysłówkiem bardziej,

np. *bardziej zrozumialszy, *bardziej odporniejszy, *bardziej odpowiedniejszy. Poprawa kon-

strukcji pleonastycznej polega na usunięciu z niej składnika podrzędnego, dublujšcego treœć

częœci nadrzędnej. Przytoczone wyżej przykłady powinny mieć postać: wrócić, kontynuować,

polegać na sobie, poprawić się, możliwoœci, cofnšć się; zrozumialszy, odporniejszy, odpowied-

niejszy.

Niekiedy twórcy wypowiedzi literackich używajš pleonazmów œwiadomie, aby wyostrzyć

niektóre składniki tekstu lub rozbawić czytelników karykaturalnym powtarzaniem pewnych

treœci. Por. TAUTOLOGIA. (H.J.)

PODMIOT jest to częœć zdania, która wchodzi w skład zwišzku głównego, stanowišcego

trzon struktury zdaniowej. Nazywa on osobę, rzecz, zjawisko, o których się w zdaniu orzeka