I Tarnobrzeg — Tarnobrzega.

Złożenia majšce formę Im przybierajš w D. najczęœciej końcówkę -ów, również ze wzglę-

du na wymagania gramatyczne drugiego członu, np. brzegi — brzegów, Białobrzegów; zdroje

— zdrojów, Międzyzdrojów; lazy — tazów, Głuchołazów. Nazwy Lipce, Piekary, Ustrzyki majš

dopełniacz bezkońcówkowy, tzn. Lipiec, Piekar, Ustrzyk.

Rodzimej nazwy geograficznej nie należy odmieniać tylko wtedy, kiedy poprzedza jš od-

powiedni rzeczownik pospolity, np. w urzędowych sformułowaniach: mieszkańcy wsi Zator,

na jeziorze Wigry, do wyspy Uznam (ale: w Zatorze, na Wigrach, do Uznamu).

Zakres nieodmiennoœci nazw obcych jest dużo większy. W postaci mianownikowej pozo-

stawiamy często rzeczowniki zakończone na akcentowane i nie akcentowane -u, -o, np. Ba-

ku, Peru, Acapulco, Bordeaux, Borneo, Chicago, Colorado, Idaho, Kilimandżaro, Monte Car-

lo, Monte Cassino, Ohio, Palermo, San Domingo, Sorrento, Tokio, zakończone w wymowie

na -e, np. Belize, Chile, Miednoje, Saint-Tropez, na -i, np. Batumi, Capri, Delhi, Haiti, Mia-

mi, Missisipi, Soczi, na -y (wymawiane „i" lub „y"), np. Berkeley, Calgary, New Jersey, Na-

ncy. Rezygnujemy nawet z odmiany wielu rzeczowników zakończonych w wymowie na spół

głoskę, które można by z łatwoœciš włšczyć do polskiego systemu deklinacyjnego, np

Aachen, Baden -Baden, Bonn, Buenos Aires, Caracas, Greenwich, Grenoble, Gross-Rosen

Las Vegas, Lilie, Melbourne, Rauensbriick. Wszystkie nazwy nieodmienne majš rodzaj nija

ki. Por. NAZWY MIESZKAŃCÓW, ODMIANA NAZWISK MĘSKICH, ODMIANA NA

1711 Okolicznik

ZWISK KOBIET, MĘSKIE NAZWISKA DWUCZŁONOWE, RZECZOWNIK, ZESTAWIE-

NIE, ZŁOŻENIE, ZROST. (H.J.)

OKOLICZNIK jest podrzędnš (okreœlajšcš) częœciš zdania, tworzšcš zwišzek składnio-

wy z wyrazem nadrzędnym (najczęœciej orzeczeniem) na zasadzie luŸnej składni przynależ-

noœci. Informuje o okolicznoœciach, w których odbywa się akcja orzeczenia, takich jak:

miejsce, czas, sposób, cel, warunki, skutki, przyczyny. Rodzaje tych właœnie okolicznoœci

sš podstawš wyodrębnienia następujšcych typów okoliczników w opracowaniach składnio-

wych:

a) miejsca (odpowiadajšce na pytania gdzie? skšd? dokšd? którędy?), np. mieszkać t u t a j,

wyjechać z Polski, pobiec do lasu, wracać przez park, odpoczywać na werandzie',

b) czasu (kiedy? jak dawno? jak długo? jak często? odkšd? dopóki?), np. pracować teraz,

przebywać p r z e d laty, czekać dwa miesišce, bywać co tydzień, zaczšć po stu-

diach, odłożyć do matu ry, rzšdzić o d wy borów;

c) sposobu (jak? w jaki sposób?), np. narzekać głoœno, myœleć po nowemu, wykonać

bez zarzutu, odpowiadać z godnoœciš, zachowywać się jak d o rosi y, postępować

cynicznie, nawracać ogniem i mieczem;

d) stopnia i miary (jak bardzo? ile? do jakiego stopnia?), np. tańczyć do upadłego,

ostrzegać wielokroć, żałować trochę, kupić za grosz, mieć (czegoœ) pod dostat-

kiem, dowozić tonami, zbić na kwaœne jabłko;

e) przyczyny (dlaczego? przez co? z jakiego powodu?), np. potršcić p r z e z nieuwagę,

pominšć z roztargnienia, zmarznšć na złoœć rodzicom, opuœcić w skutek nie-

porozumienia, wyłšczyć z powodu awarii;

f) celu (po co? w jakim celu? z jakš intencjš?), np. pisać ku pokrzepieniu serc,

wycofać się dla zmylenia przeciwnika, zamalować dla niepoznaki, przypominać

ku przestrodze;

g) warunku (pod jakim warunkiem?), np. zadzwonić w razie spóŸnienia, być na

twoim miej sc u, spacerować przy dobrej pogodzie;

h) przyzwolenia (mimo czego? wbrew czemu?), np. iœć wbrew zakazowi, opubliko-

wać mimo zastrzeżeń.

W specjalistycznych opracowaniach składniowych (np. Z. Klemensiewicza) wymienia się

jeszcze okoliczniki akcesoryjne, wprowadzajšce dodatkowe, drugorzędne szczegóły zwišzane

z czynnoœciš lub stanem, uwydatniajšce jakiœ ich rys charakterystyczny, np. szukać p o

ciemku, pielgrzymować wœród burzy i piorunów, atakować œród gradu kul.

Ten typ okoliczników łatwo wzišć za okoliczniki sposobu; nieporozumieniu zapobiega dopie-

ro szczegółowa analiza znaczeniowa, pozwalajšca ustalić, że wyrażenia po ciemku, wœród bu-

rzy i piorunów, wœród gradu kul nie okreœlajš sposobów wykonania czynnoœci, lecz okolicz-

noœci im towarzyszšce. Wskazane czasowniki mogš być uzupełnione zarówno okolicznikami

sposobu, jak i okolicznikami akcesoryjnymi, np. atakować zażarcie wœród gradu kul, piel-

grzymować wytrwale wœród burzy i piorunów, szukać cierpliwie po ciemku.

Poprawne stosowanie okoliczników w zdaniu wymaga respektowania następujšcych za-

sad:

1. Okoliczniki miejsca, majšce w swoim składzie nazwę kraju czy miasta, sš poprzedzo-

ne przyimkiem w, np. w Kanadzie, w Egipcie, w Hiszpanii, w Japonii, w Kopenhadze,

w Pradze, w Łodzi, w Pułtusku (wyjštki: na Białorusi, na Litwie, na Łotwie, na Ukrainie,

na Węgrzech), a zawierajšce nazwę regionu lub dzielnicy przyimkiem na, np. na Pomorzu,

Na Œlšsku, na Podhalu, na Mazowszu, na Mokotowie, na Starym Mieœcie, na Pradze, na Ur-

synowie (wyjštki: w Wielkopolsce, w Matopolsce, w Œródmieœciu).

2. Okolicznik czasu, odpowiadajšcy na pytanie jak często, składa się najczęœciej z zaimka

co i rzeczownika w mianowniku, np. co rok, co godzina, co chwila, co kwadrans; dopuszczal-

ne sš także konstrukcje: co roku, co godzinę, co chwilę.

3. Okoliczniki sposobu wyrażone przysłówkiem stawiamy na ogół przed wyrazem okreœ-

lanym, np. Ustalono, jak najwygodniej zainstalować suszarkę do ršk.

4. Okoliczniki przyczyny majš następujšce postaci składniowe:

a) 2 + dopełniacz (przyczyna wewnętrzna), np. usychać z tęsknoty, umierać z za-

zdroœci;

ORTOGRAFIA 1712

b) od + dopełniacz (przyczyna zewnętrzna), np. ogorzeć od słońca, ochrypnšć od

krzyku, poczerwienieć od mrozu (ale: dygotać z zimna);

c) przez + biernik (przyczyna czynnoœci lub stanu), np. zniszczyć p r z e z zemstę, zmar-

nować przez gapiostwo, nie wspomnieć p r z e z grzecznoœć; sš to konstrukcje obocz-

ne do podanych w p. a).

5. Okoliczniki przyzwolenia, w których składzie występujš przyimki mimo, pomimo, łš-

czš się z rzeczownikami w dopełniaczu (nie - w bierniku), np. zwyciężyć mimo oporu,

wyjœć pomimo niepogody. Por. DOPEŁNIENIE, ORZECZENIE, PODMIOT, PRZY-

DAWKA, ZDANIE. (H.J.)

ORTOGRAFIA I. Zespół reguł, ustalajšcych sposób zapisu dowolnego tekstu w jakimœ

języku. Zapisanie wypowiedzi umożliwia komunikowanie się niezależne od czasu i przestrze-

ni. Ortografia każdego języka jest zawsze oparta na pewnej umowie, nigdy nie jest w pełni

fonetyczna, choćby z tego powodu, że nie może uwzględniać upodobnień dŸwiękowych zacho-

dzšcych w konkretnym tekœcie mówionym. W języku polskim rozbieżnoœci między mowš

a pismem wynikajš także z tego, że do zapisu tekstów polskich użyto w przeszłoœci alfabetu

łacińskiego, w którym brak było graficznych odpowiedników (pojedynczych liter) dla oddania

pewnych głosek polskich (np. s, sz, ę); dlatego alfabet ten należało wzbogacić połšczeniami

liter i literami z dodatkowymi znaczkami (znakami diakrytycznymi).

Przestrzeganie zasad ortograficznych wynika z przekonania, że okreœlony, ujednolicony

zapis tekstów ułatwia, a czasem wręcz umożliwia, porozumienie. Ortografia jest czymœ ze-

wnętrznym w stosunku do języka, nie jest jego częœciš składowš, lecz tylko sposobem notacji

tekstów językowych, choć opiera się w pewnym stopniu na zjawiskach morfologicznych i se-

mantycznych. Polska ortografia zaczęła się kształtować w œredniowieczu (pierwsza próba jej

ujednolicenia, traktat o ortografii Jakuba Parkoszowica, pochodzi z roku 1440), zmieniała

się w cišgu wieków, a dzisiejszy jej kształt pochodzi z roku 1936 (uchwały Komitetu Orto-

graficznego); po wojnie wprowadzono tylko drobne zmiany pisowni (w roku 1956 i nieliczne

- w latach 1993 -1997).

Współczesna polska ortografia opiera się na czterech zasadach:

1. fonetycznej — zachodzi wówczas całkowita i stała odpowiednioœć między głoskš a lite-

rš. Jednej głosce odpowiada zawsze ten sam, jeden znak graficzny. Według zasady fonetycz-

nej piszemy np. wyrazy Zaœ, baton, brytan, do, domek, syn, suma, woda, zamek.

2. morfologicznej - różnica między wymowš a zapisem jest spowodowana koniecznoœciš

zachowania zwišzku między różnymi formami morfologicznymi wyrazu (formami fleksyjny-

mi i wyrazami pokrewnymi słowotwórczo). Według zasady morfologicznej pisze się wyrazy

i ich formy takie, jak: towka (- ława), brud. (-brudu), proœba, (-prosić).

3. historycznej — pewne formy pisze się tak, a nie inaczej, żeby zachować ich zwišzek

z tradycjš. Dotyczy to pisowni znaków rz, h i ó nie oddajšcych wymowy innych głosek niż

znaki ż, ch i u, lecz zachowywanych w polszczyŸnie.

4. konwencjonalnej - sposób zapisu został ustalony na podstawie pewnych reguł seman-

tycznych i (rzadziej) gramatycznych i przyjęty przez kompetentne gremium jako obowišzu-

jšcy. W ten sposób jest uregulowane stosowanie wielkich i małych liter, pisownia łšczna,

rozdzielna i z łšcznikiem, stosowanie apostrofu itd.

Kłopoty ortograficzne sprawiajš przede wszystkim formy językowe pisane według zasady

historycznej i konwencjonalnej. O ile jednak pisowni rz — z, ch - h, ó - u można się stosun-

kowo łatwo nauczyć, a wštpliwoœci zawsze da się rozstrzygnšć przez zajrzenie do słownika

ortograficznego, o tyle skomplikowanie przepisów dotyczšcych pisowni łšcznej, rozdzielnej

i z łšcznikiem, a także zasad użycia wiekich liter na poczštku wyrazu powoduje, że ta częœć

ortografii polskiej jest najczęœciej atakowana przez użytkowników języka, którzy postulujš

uproszczenie jej zasad.

Zasady pisowni sš nieodłšcznš częœciš słowników ortograficznych. Najpełniejszy ich ze-

staw znajduje się w „Nowym słowniku ortograficznym PWN" pod red. Edwarda Polańskiego,

w częœci wstępnej, zatytułowanej „Zasady pisowni i interpunkcji".

W tym słowniku nie odnotowujemy wyrazów tylko ze względu na ich pisownię, choć -

oczywiœcie — wiele informacji ortograficznych można wyczytać z samych wyrazów hasłowych

i form ich odmiany. Pewne uwagi ortograficzne, dotyczšce pisowni łšcznej, rozdzielnej lub

1713 ORZECZENIE

z łšcznikiem znajdujš się w poszczególnych hasłach szczegółowych (por. np. hasło nie)

i w odpowiednich hasłach problemowych.

II. Sposób zapisu konkretnego tekstu, pisanie według ustalonych reguł. W tym znacze-

niu używa się terminu ortografia w wypowiedzeniach typu: Dobra, skandaliczna ortografia

jakiegoœ tekstu. Ortografia twojego wypracowania pozostawia wiele do życzenia. (A.M.)

ORZECZENIE jest najważniejszš częœciš zdania, za pomocš której informuje się (orze-

ka) o czynnoœci, stanie lub cesze, np. Chirurg operuje; Dziadek zasnšł; Właœciciel sklepu jest

niezwykle uprzejmy.

Ze względu na strukturę wyróżnia się: orzeczenie proste (czasownikowe) i orzeczenie zło-

żone (analityczne).

Orzeczenie proste jest formš osobowš czasownika, połšczonš bezpoœrednio z podmiotem,

np. Architekt projektuje; Statek wpłynšł do portu; Słońce zaszło. Cechy gramatyczne podmio-

tu takie, jak liczba i osoba, sš przejmowane przez orzeczenie; w czasie przeszłym i w trybie

warunkowym ma ono ponadto końcówkę rodzajowš, także uzgodnionš z rodzajem podmiotu,

np. Samochód przyspieszył; Marynarze odpoczywajš; Ty musisz wytrwać; Oni pomogli po-

trzebujšcym; Polka dostała nagrodę; Instruktor tańca pokazał nowš figurę.

Forma orzeczenia przy podmiocie z elementem liczebnikowym zależy i od wskazywanej

liczby, i od typu liczebnika, a mianowicie:

1. W połšczeniach z liczebnikami jeden, jedna, jedno orzeczenie ma formę Ip, w czasie

przeszłym i trybie warunkowym zróżnicowanš rodzajowo, np. Jeden górnik ocalał'. Jedna

ekspedientka odpowiadała fachowo; Jedno dziecko uniknęło infekcji.

2. Jeżeli w składzie podmiotu sš liczebniki główne 2—4, tworzšce zwišzki zgody z wy-

razami okreœlanymi, orzeczenie ma formę liczby mnogiej, np. Dwie (trzy, cztery) turystki

zeszły ze szlaku. Takš samš składnię majš wszystkie liczebniki główne wielowyrazowe, za-

kończone na dwa, trzy, cztery, np. Sto dwadzieœcia trzy pasażerki narzekały na niewygody.

3. Jeżeli w składzie podmiotu sš liczebniki tworzšce zwišzki rzšdu z wyrazami okreœla-

nymi, np. liczebniki główne 2, 3, 4 przy rzeczownikach męskoosobowych: dwóch studentów,

trzech dziennikarzy, czterech sportowców, oraz niezłożone liczebniki główne od pięciu do

dwudziestu jeden, liczebniki zbiorowe, ułamkowe i nieokreœlone, to orzeczenie przybiera for-

mę liczby pojedynczej, a w czasie przeszłym i w trybie warunkowym ma ponadto wykładnik

rodzaju nijakiego, np. Czterech aktorów kłaniało się zachwyconej publicznoœci; Jedenastu pił-

karzy pomyœlnie przeszło badania antydopingowe; Pięcioro podróżnych rozprawiało ze znaw-

stwem o architekturze baroku; Trzy czwarte zebranych było zaproszonych przez prezesa; Wie-

lu akowców nie doczekało rehabilitacji.

Orzeczenie w liczbie mnogiej można dopuœcić (jako oboczne) tylko przy ułamkach złożo-

nych, m.in. z liczebników dwa, trzy, cztery, np. Dwie trzecie uczestników konferencji mówiły

(lub: mówiło) po francusku.

Wštpliwoœci poprawnoœciowe dotyczšce struktury orzeczenia wišżš się bardzo często

z użyciem podmiotu szeregowego w zdaniu. Ogólna zasada, jakš się przyjmuje dla tego typu

połšczeń jest następujšca: orzeczenie przy podmiocie szeregowym ma formę liczby mno-

giej. Ta reguła jednak nie wystarcza, aby radzić sobie z właœciwym doborem postaci orze-

czenia przy bardzo różnych strukturalnie podmiotach złożonych. Pomocniczo można się kie-

rować następujšcymi wskazówkami:

l. Jeżeli składniki podmiotu sš połšczone spójnikami (łšcznymi) i, oraz - orzeczenie

ma formę liczby mnogiej. Tylko wtedy, gdy wszystkie częœci podmiotu sš rzeczownikami

abstrakcyjnymi majšcymi ten sam rodzaj gramatyczny, dopuszczalne jest orzeczenie

w Ip, np. Orkiestra i dyrygent zajęli już swoje miejsca na scenie; Profesor i jego asystent pra-

cujš nad nowym podręcznikiem; Umiejętnoœć obserwacji oraz autentyczne zafascynowanie po-

litykš skłoniły go do ubiegania się o mandat poselski; ale: Biologia i medycyna interesowały

go od wielu lat albo: Biologia i medycyna interesowała go od wielu lat.

Liczba pojedyncza orzeczenia jest dopuszczalna także wtedy, kiedy orzeczenie stoi przed

podmiotem; jednak w wypadku podmiotów różnorodzajowych przy orzeczeniu w czasie

przeszłym lub w trybie warunkowym, połšczenia takie nie sš zalecane. Przykłady: Pisze do

nas ciocia oraz jej sšsiadka; Wraca już akompaniator i solista. Zamiast *Zaprosiła nas na

ORZECZENIE 1714

niedzielę przyjaciółka i kuzyn należy jednak powiedzieć lub napisać Zaprosili nas na niedzie-

lę przyjaciółka i kuzyn (aby nie powstało niezręczne składniowo połšczenie: Zaprosiła nas...

kuzyn).

2. Orzeczenie w Ip dopuszcza się także przy podmiotach połšczonych spójnikami albo,

lub, czy, ani..., ani, przy czym pozostajš w mocy wszystkie zastrzeżenia i ograniczenia po-

dane wyżej, np. Długi spacer lub wysiłek fizyczny ułatwi (lub: ułatwiš) ci odzyskanie równo-

wagi; Ani wykładowca, ani najlepszy ze słuchaczy nie wzišł (albo: nie wzięli) pod uwagę in-

nej możliwoœci; ale: Ani rzecznik praw obywatelskich, ani opozycja parlamentarna nie wystš-

pili przeciwko tej decyzji (nie:...*raie wystšpił, nie: *nie wystšpiła).

3. Przy podmiocie szeregowym, którego składniki sš połšczone przyimkiem z, orzeczenie

może mieć i formę Ip, i formę Im. Wybór taki ma jednak konsekwencje znaczeniowe: użycie

Ip sugeruje, że składnik podmiotu stojšcy przed przyimkiem jest z jakichœ powodów waż-

niejszy; użycie Im zrównuje pod względem hierarchicznym obie częœci podmiotu, np. Król

Belgii z małżonkš udał się na koncert do filharmonii; Przedstawicielka MEN-u z dzieka-

nem wręczali najlepszym absolwentom dyplomy z wyróżnieniem.

Należy jednak zauważyć, że norma zalecajšca stosowanie orzeczenia w Im po podmiocie

szeregowym powinna być brana pod uwagę w pierwszej kolejnoœci. Jej respektowanie umoż-

liwia bowiem właœciwy wybór podmiotu, niezależnie od jego cech formalnych (jak np. rodzaj

gramatyczny) i znaczeniowych (jak np. konkretnoœć czy abstrakcyjnoœć rzeczowników skła-

dowych), nie niesie ryzyka błędu w żadnym kontekœcie. O takiej normie można powiedzieć,

że ma zasięg ogólnosystemowy. Tymczasem nadanie liczby pojedynczej orzeczeniom niektó-

rych zdań z podmiotem szeregowym wymaga automatycznej korekty choćby przy zamianie

czasu teraŸniejszego na przeszły, czy trybu orzekajšcego na warunkowy. Takie ograniczenie

czyni z omawianej reguły składniowej zasadę jednostkowš, doraŸnš, a tym samym - małe

praktycznš.

Liczba pojedyncza jest jedynš dopuszczalnš formš orzeczenia, kiedy składniki podmiotu

sš rozbite, np. Ksišżę udał się, podobnie jak jego œwita, na spacer po Starym Mieœcie.