I michniki. Wobec przeciwników stosuje się też ostrzejsze epitety: zaplute karty reakcji,

agent imperializmu, zdrajca narodu, terrorysta, rzecznik syjonizmu, człowiek nienormalny,

obałamucony. Szczególnie wyrazista jest postać przeciwnika, a figura wroga jest najbardziej

typowš figurš stylistycznš nowomowy.

Skutki nowomowy wykraczajš daleko poza język i szkody semantyczno-stylistyczne. Ma

ona destrukcyjny wpływ na proces prawdziwego porozumiewania się łudzi. Nie istnieje moż-

liwoœć konfrontacji różnych systemów wartoœci - osoby o odmiennych poglšdach nie sš do-

puszczane do głosu. Upowszechnia się myœlenie schematyczne, uproszczone, niezindywidua-

lizowane. Poderwana zostaje wiara w słowo („słowa kłamiš"). Może to prowadzić do odrzu-

cania wszelkich wartoœci wyrażanych w języku. Język staje się prymitywny, czasem wulgar-

ny. Mogš wreszcie zanikać całe strefy myœlenia, wielu pojęć nie daje się już wyrazić ca

słowami, bo się słów tych nie zna. Koniecznoœć posługiwania się nowomowa w życiu publicz- '§

nym wytwarza zjawisko dwumowy: innego mówienia oficjalnego, innego w kontaktach B

ODMIANA NAZW MIEJSCOWYCH 1708

prywatnych. Dwumowa może zaœ prowadzić do dwumyœlenia i wytwarzania podwójnej mo-

ralnoœci: innej na użytek publiczny, innej w stosunkach prywatnych.

Antidotum na nowomowę jest zazwyczaj język potoczny, żywy, barwny, zaprawiony hu-

morem, często dosadny i „szargajšcy œwiętoœci" nowomowne. Sposobem przezwyciężania no-

womowyjest stałe jej obnażanie, mówienie o niej i przeœmiewczy stosunek do niej. Zasadni-

czy jednak wpływ na zminimalizowanie jej oddziaływania ma przełamanie monopolu infor-

macyjnego władzy, istnienie alternatywnych Ÿródeł informacji publicznej (np. zagranicznych

stacji radiowych, systemu informacji legalnych instytucji o charakterze opozycyjnym -

w Polsce w latach 1945 - 1989 np. Koœcioła katolickiego), nie podlegajšcych cenzurze pre-

wencyjnej.

Zjawisko nowomowy trudno jest jednak przezwyciężyć do końca, nawet po ustaniu wa-

runków, które jš wywołały. Sposoby argumentacji, słownictwo, typowe epitety, dwuwartoœ-

ciowoœć œwiata, a także magiczne pojmowanie języka, pozostały w języku politycznym także

po zmianie ustrojów w krajach komunistycznych, co każe niektórym naukowcom mówić

o zjawisku neonowomowy. (A.M.)

ODMIANA NAZW MIEJSCOWYCH Ta grupa nazw własnych, obejmujšca wszelkiego

rodzaju obiekty geograficzne (kontynenty, państwa, krainy, regiony, miasta, osady, wsie, gó-

ry, rzeki, jeziora, morza i oceany, dzielnice, ulice, place i inne wyodrębnione tereny, np.

Azja, Albania, Saksonia, Œlšsk, Grodno, Puszcza Mariańska, Maciejowice, Tatry, Nil, Wigry,

Bałtyk, Pacyfik, Mokotów, ul. Cieszkowskiego, pl. Lelewela, Cmentarz Łyczakowski) budzi

wiele wštpliwoœci normatywnych, przede wszystkim w zakresie odmiany i pisowni.

Problem zakresu odmiennoœci rozstrzygamy podobnie, jak w odniesieniu do nazw oso-

bowych, tzn. zalecamy odmianę wszystkich okreœleń rodzimych (poza paroma nietypowymi

użyciami, o których niżej) oraz tych obcych, które dadzš się włšczyć do polskiego systemu

deklinacyjnego. Jednak wybór właœciwego wzorca odmiany nazwy geograficznej może napot-

kać trudnoœci dotyczšce okreœlenia liczby i rodzaju gramatycznego. Niełatwo ustalić rodzaj

gramatyczny nazw występujšcych tylko w Im (pluralia tantum), np. Pieniny, Sudety, a tak-

że liczbę gramatycznš nazw zakończonych na -e, np. Międzylesie, Międzyzdroje, Końskie,

oraz -y, np. Kasprowy, Charzykowy, Rydultowy, a jest to przecież istotne przy wyborze koń-

cówek przypadków zależnych, zwłaszcza dopełniacza. Pewnš pomocš może być odwołanie się

do tradycji lokalnej (pisanej i ustnej). Niekiedy jednak trzeba dopuœcić dwojakie rozstrzyg-

nięcie poprawnoœciowe, aby uniknšć rozwišzania arbitralnego (D. Im Bieszczad ^Bieszcza-

dów). Kłopotów przybywa, jeœli nazwa jest w naszym języku zupełnie obca lub mało przy-

swojona. Niemożnoœć przedstawienia przekonujšcych argumentów, przemawiajšcych za

okreœlonym rozwišzaniem prowadzi do rezygnacji z odmiany, przy czym skala tego zjawiska

jest znacznie większa niż w obrębie nazw osobowych.

Ponieważ nazwy geograficzne w zasadzie nie odmieniajš się przez liczby, wštpliwoœci

fleksyjne sprowadzajš się do wyboru modelu deklinacyjnego oraz końcówek poszczególnych

przypadków. Zależy to od budowy samej nazwy oraz od liczby, w której ona występuje.

Nazwy niezłożone występujšce w liczbie pojedynczej (singularia tantum) mogš mieć flek-

sję przymiotnikowš lub rzeczownikowš.

l. Według deklinacji przymiotnikowej odmieniajš się nazwy rodzime tożsame z przy-

miotnikami, np. Biała, Mokra, Sucha, lub majšce budowę przypominajšcš przymiotnik

(imiesłów bierny), np. Kasprowy, Limanowa, Zakopane.

Nazwy na -y odmieniajš się jak przymiotniki rodzaju męskiego (M. Kasprowy, D. .Kas-

prowego, C. Kasprowemu itd.), nazwy na -a — jak przymiotniki żeńskie (MW. Biała,

DCMs. Białej, BN. Białš), nazwy na -e - jak przymiotniki rodzaju nijakiego, z tš jednak

różnicš, że w N. i Ms. jest końcówka -em, nie -ym (MBW. Zakopane, D. Zakopanego,

C. Zakopanemu, NMs. Zakopanem). Ostatnia zasada dotyczy tylko nazw samodzielnych,

nie zaœ — podrzędnych składników nazw złożonych. Nazwę regionu Krakowskie (pisanš wiel-

kš literš) odmieniamy w N. i Ms. Krakowskiem, ale przymiotnik krakowskie (pisany małš

literš) jako okreœlenie rzeczownika (dawne województwo krakowskie) ma w N. i Ms. formę

(województwem, o województwie) krakowskim. Podobnie: w Kieleckiem, w województwie kie-

leckim; w Lubelskiem, w regionie lubelskim; w Poznańskiem, w województwie poznańskim.

1709 ODMIANA NAZW MIEJSCOWYCH

Włšczanie nazw o budowie przymiotnikowej do omawianego modelu odmiany nie jest

bezwyjštkowe. Takie okreœlenia, jak Częstochowa, Jabłonna, Jeziorna, Włoszczowa, Wscho-

wa, mimo oczywistego podobieństwa do przymiotników, odmieniajš się jak rzeczowniki żeń-

skie, np. M. Jeziorna, Wschowa; D. Jeziorny, Wschowy, CMs. Jeziornie, Wschowie, B. Jezior-

ne, Wschowę, N. Jeziornš, Wschowš, W. Jeziorna, Wschowo.

2. Większoœć nazw rodzimych i obcych odmienia się według deklinacji rzeczownikowej.

Przypisanie do okreœlonego rodzaju zależy od zakończenia wyrazu, tzn.:

a) Nazwy zakończone na spółgłoskę (w obcych liczy się wersja wymawiana) majš na ogół

rodzaj męski, przy czym jeżeli jest to spółgłoska twarda (oprócz -k, -g, -ch, -l), np. Biskupin,

Dublin, Peloponez, Rogów, Rzym, Sopot, Ursus, Wawer - obowišzuje twardotematowy wa-

riant odmiany (z Ms. na -'e), np. MB. Rogów, D. Rogowa, C. Rogowowi, B. Rogów, N. Rogo-

wem, MsW. Rogowie, a jeżeli jest to spółgłoska miękka, np. ń, œ, ć, stwardniała c, cz, sz, rz, z

oraz k, g, ch, l, np. Radzyń, Toruń, Brzeœć, Zamoœć, Sierpc, Rawicz, Matogoszcz, Kalisz,

Zgierz, Chociebuż, Gdańsk, Brzeg, Wałbrzych, Supraœl - nazwa odmienia się jak rzeczowniki

miękkotematowe (z miejscownikiem na -u), np. MB. Toruń, D. Torunia, C. Toruniowi,

N. Toruniem, MsW. Toruniu.

Odmianę miękkotematowš mogš też mieć niektóre rzeczowniki na -m, -w, np. Bytom -

Bytomia, Okocim — Okocimia, Oœwięcim — Oœwięcimia, Radom — Radomia, Stradom — Stra-

domia, Jarosław — Jarosławia, Wodzisław — Wodzisławia, Wrocław — Wrocławia.

Dopełniacz w deklinacji męskiej może przybierać końcówkę -a lub -u; jej wybór zależy od

tradycji, budowy i genezy wyrazu. Zakończenie -a jest typowe dla większoœci niezłożonych

nazw polskich, np. Brzeœcia, Krakowa, Lublina, Małogoszcza, Torunia, Wrocławia, Zamoœ-

cia, Zgierza, a także dla kilkunastu nazw obcych, na ogół dawno przyswojonych, np. Paryża,

Berlina. Większoœć nazw obcych przybiera w D. Ip końcówkę -u, np. Bostonu, Innsbrucku,