Istotna jest także funkcja dystorsyjna (zakłócajšca) — dezinformowania odbiorców przez

podawanie informacji dowolnie sterowanej, przekształcanej, fragmentarycznej lub zgoła fał-

szywej. Funkcja dystorsyjna jest swoistš funkcjš komunikatywnš a rebours, gdyż władza

przy pozorach informowania obiektywnego wprowadza œwiadomie informacje fałszywe (np.

wiadomoœć: „We Włoszech rozpoczšł się strajk generalny" bez poinformowania o tym, że jest

on zaplanowany na 24 godziny, jest właœnie wiadomoœciš manipulowanš o funkcji dystorsyj-

nej; stwarza bowiem wrażenie, że Włochy pogršżyły się w anarchii, skoro rozpoczšł się tam

strajk generalny, o którego długoœci trwania nic się nie mówi; może więc bezterminowy?).

NOWOMOWA 1706

Innš funkcjš nowomowy jest manifestowanie za jej pomocš przez władzę obecnoœci czy

raczej wszechobecnoœci i sprawowania pieczy nad wszystkim i wszystkimi. Temu służš licz-

ne komunikaty z działalnoœci najwyższych przedstawicieli władzy, celebrowane informacje

o odwiedzinach (I sekretarza, przywódcy, prezydenta itd.) w zakładach pracy, na budowach,

w szkołach, o akademiach „z okazji" i „ku czci" itd. Od tej funkcji już tylko krok do następ-

nej: funkcji rytualno-fatycznej nowomowy, przejawiajšcej się w koniecznoœci używania sta-

łych, takich a nie innych formuł, majšcych na celu, poza manifestacjš obecnoœci, także wy-

pełnienie kanału informacyjnego i podtrzymywanie kontaktu z odbiorcami (np. „Dziœ, jak co

roku, obchodzimy œwięto górniczego trudu, tradycyjnš Barbórkę", „Towarzysze i obywatele,

ludu pracujšcy miast i wsi, wierzšcy i niewierzšcy...").

Nowomowa może też pełnić funkcję organizowania emocji społecznych, a nawet narodo-

wych, przez wskazywanie wspólnoty („my"), przeciwstawianej jakiemuœ wspólnemu wrogowi

(„oni") i językowš charakterystykę tych dwóch antagonistycznych grup.

Wreszcie dla pewnej grupy osób (np. dziennikarzy) posługiwanie się nowomowš ma

funkcję kontrolnš. Chodzi o to, żeby przez właœciwe, zgodne z kanonem lub aktualnymi wy-

tycznymi władzy, używanie języka propagandy demonstrować swojš prawowiernoœć, lojal-

noœć wobec tej władzy.

Wszystkie te funkcje nowomowy służš wytwarzaniu nierzeczywistego, postulowanego

œwiata i językowego obrazu takiego œwiata. Œwiata, w którym to, co powiedziane, staje

się realne na mocy magicznej funkcji słowa pochodzšcego od władzy. Toteż najważniejszš

cechš nowomowy jest magiczne pojmowanie języka - kreowanie rzeczywistoœci za pomocš

słów. Coœ jest - i jest właœnie takie - albo czegoœ nie ma, dlatego że tak a nie inaczej

się powiedziało lub przemilczało. Następuje utożsamienie rzeczy z ich nazwami, a każdy

akt mowy staje się aktem performatywnym, stwarzajšcym nowe stany rzeczywistoœci.

Osišga się to przez używanie zdań twierdzšcych tam, gdzie mówi się o postulowanych

stanach rzeczy. Hasło Stoimy na straży zdobyczy sojalizmu jest językowo sformułowane

tak, jakby opisywało rzeczywistoœć, choć w istocie jest tylko pewnš tezš zawierajšcš pożšda-

ny dla nadawcy, ale nie istniejšcy stan. Podobnš funkcję ma używanie tzw. wielkich kwa-

lifikatorów (wszyscy, zawsze, wszędzie, np. Wszyscy wiemy, ze Polska pozostanie na zawsze

socjalistyczna), a także posługiwanie się formami l. osoby liczby mnogiej (zwłaszcza czasow-

ników i zaimków), co ma sugerować jednoœć nadawcy i odbiorcy i jest próbš przypisania od-

biorcom poglšdów autorów tekstów (np. Byliœmy, jesteœmy, będziemy. Myœmy przyszłoœciš

narodu). Niekiedy postulatywnoœć jest wyrażana wprost, za pomocš wyrazów takich, jak po-

winniœmy, trzeba, należy, istnieje pilna potrzeba. W ten sposób kreuje się w nowomowie nie

rzeczywistoœć zewnętrznš, lecz „wspólnotę potrzeb i przekonań", jaka ma istnieć między au-

torem tekstu a jego odbiorcami („ i ja, i ty jesteœmy przekonani, że tak należy").

Ażeby wykreować rzeczywistoœć w kształcie pożšdanym dla twórców nowomowy, dokonu-

je się manipulacji semantycznych i pragmatycznych na wyrazach i wyrażeniach. Typowym

zabiegiem jest więc nie tylko częste używanie stów nacechowanych wartoœciujšce, lecz także

nadawanie takiego nacechowania aksjologicznego wyrazom, które go dotšd nie miały.

Użycie wyrazów bezpoœrednio oceniajšcych jest typowš technikš perswazyjnš używanš

w tekstach propagandowych (por. Prowokacyjne metody służby granicznej RFN; Agresywne

intrygi imperializmu i jego popleczników; Stuosobowa wycieczka robotników z PGR zapozna

się z przodujšcš agrotechnikš radzieckich sowchozów).

Bardziej wyrafinowanš technikš jest nadanie nacechowania wyrazom neutralnym. Nace-

chowanie dodatnie uzyskiwały na przykład neutralne w znaczeniu podstawowym termin;

wojskowe przyczółek (przyczółek nowych kontaktów osobistych), batalia (batalia o lepsze

przyszłoœć), walka (walka o plony). Rzeczownik propozycje był w polskiej nowomowie zawszi

używany w kontekœcie dodatnim (radzieckie propozycje rozbrojeniowe), zaœ deklaracje — z za

barwieniem ujemnym (deklaracje amerykańskie).

Innym typem manipulacji znaczeniowej na wyrazach jest w nowomowie zmiana pew

nych składników ich treœci, np. w definicję rzeczownika patriotyzm wpisywano okreœleni

'państwo' zamiast 'ojczyzna', uzupełniano rzeczownik demokracja przydawkami gatunkuje

cymi (demokracja socjalistyczna, demokracja ludowa), sugerujšc, że w treœci tego wyrazu ni

zawiera się pojęcie ludowładztwa. Jeœli zachodziła potrzeba, doszukiwano się subtelnyc

różnic znaczeniowych między wyrazami bliskoznacznymi (To nie sš naukowcy, lecz pn

1707 NOWOMOWA

cownicy naukowi), w innych wypadkach używano wyrazu raz w znaczeniu potocznym, raz

terminologicznym, utożsamiajšc owe znaczenia w jednym zdaniu (.Nie jest to proces politycz-

ny, bo polskie prawo karne nie zna pojęcia 'proces polityczny').

Ważnš cechš nowomowy jest istnienie tabu językowego. Pozwala to również na kreowa-

nie pożšdanej rzeczywistoœci, gdyż „to, o czym nie mówimy, nie istnieje".

Zakaz używania pewnych słów czy wyrażeń to najbardziej drastyczny przejaw nowomow-

nego tabu. W odniesieniu do rzeczywistoœci socjalistycznej nie wolno było np. używać słów

strajk, recesja, kryzys, inflacja, co miało oznaczać, że takich zjawisk nie ma (skoro nie ma

nazwy, nie ma zjawiska — znowu przejaw utożsamiania rzeczy ze słowami). Innš odmianš

tabu było używanie wyrażeń omownych, łagodzšcych, pomijajšcych (drastycznš lub niewy-

godnš dla autorów) istotę rzeczy czy zjawiska (wydarzenia marcowe, wydarzenia grudniowe,

kult jednostki, okres miniony, okres błędów i wypaczeń) albo sugerujšcych, że zjawiska ne-

gatywne miały bardzo ograniczony charakter i znikomy wpływ na pozytywnš rzeczywistoœć

(chwilowe przerwy w pracy, zakłócenia w rytmicznych dostawach na rynek, wystšpienie malej

garstki stale tych samych wrogów ustroju). Można było także posługiwać się jaskrawymi eu-

femizmami (obóz pracy, obóz koncentracyjny zamiast obóz œmierci, ostateczne rozwišzanie

kwestii żydowskiej zamiast wymordowanie Żydów).

Innš cechš nowomowy jest rytualizacja tekstu, używanie zwrotów konwencjonalnych,

stereotypowych, ujmowanie myœli w schematy; miało to ułatwiać zapamiętywanie przekazu

i łatwiejsze przyswajanie zawartych w nim treœci (dalsze zacieœnianie braterskiej współpracy,

kolejne wielkie osišgnięcie narodu radzieckiego, szerokie poparcie, szerokie konsultacje spo-

łeczne, o dalszy dynamiczny rozwój...). Pewne sformułowania musiały się pojawić w okreœlo-

nych miejscach tekstu, by zaœwiadczyć obecnoœć władzy i jej stałe czuwanie. Przekonaniu

odbiorców miało służyć także używanie wytartych metafor i metonimii (to, co znane, jest le-

piej odbierane), takich jak ojczyzna wodza rewolucji, owoc rolniczego trudu, widać œwiatło

w tym tunelu, pistolet strajkowy. Często stosuje się także hiperbolę, nazywajšc np. niemal

każde posiedzenie gremium partyjnego historycznym lub przełomowym, a lot Polaka w kos-

mos wielkim osišgnięciem narodu polskiego.

Teksty nowomowy odznaczajš się ubóstwem leksykalnym, składniowym i stylistycznym.

W wersji mówionej jest to „język krzykliwego agitatora" (okreœlenie V. Klemperera), pełen

frazesów i powtórzeń, wyzyskujšcy spostrzeżenie, że kłamstwo wielokroć powtarzane staje

się w końcu prawdš (to znaczy przestaje być postrzegane jako kłamstwo). W wersji pisanej

nowomowa odznacza się jednolitoœciš, czy raczej monotoniš stylistycznš, najpełniej prezen-

towanš w komunikatach z posiedzeń gremiów władzy i artykułach wstępnych gazet. Leksy-

ka skupia się na kilku kręgach tematycznych (postęp, rozwój, technika, walka), z których

wyrazy wyzyskiwane sš bardzo często do użyć metaforycznych. Wyrazy z takich kręgów te-

matycznych, jak moralnoœć, religia, sš używane bardzo rzadko i bardzo wybiórczo.

Œwiat wykreowany przez nowomowę to œwiat czarno-biały, dwuwartoœciowy i bardzo

prosty. Jest on podzielony według schematu: my - oni. My jesteœmy oceniani wyłšcznie po-

zytywnie. Jest nas zdecydowana większoœć, nasze racje zwyciężajš (zaimki my i nasz sš

częste i wyłšcznie z konotacjami pozytywnymi). Oni sš nieliczni, rozproszeni, często okreœ-

lani enigmatycznie jako okreœlone kręgi, pewne siły, nieliczne grupy lub pogardliwie jako

chuligani polityczni, bandy wyrostków, ekstrema, elementy przestępcze, te wszystkie kuronie