Iowelas).

Nazwy wielu wyrobów fabrycznych, a także przedmiotów wykonanych ręcznie, wywodŸ;

się wprost od nazwisk właœcicieli fabryk, wynalazców czy konstruktorów; wymieńmy przy

kładowo kilka rodzajów broni: browning (Browning), kałasznikow (Katasznikow), kolt (Colt)

mauzer (Mauser), marki samochodów pochodne od nazwisk właœcicieli koncernów: forc

(Ford), peugeot (Peugeot), renault (Renault), instrumenty muzyczne nazwane od konstrukto

rów, np. stradwarius (Stradwari) czy założycieli fabryk, np. steinway (Steinway), a także na

zwy przedmiotów użytkowych (pióra, długopisy), utworzone od nazw firm, np. parker (Par-

ker), wate.rm.an (Waterman). Często mamy też do czynienia z nazwami jednostek fizycznych

od nazwisk uczonych, np. amper (Ampere), farad (Faraday), niuton (Newton), om (Ohm).

Proces przekształcania nazwy własnej w nazwę pospolitš polega na zmianie pisowni

(wielka litera na małš) i/lub jej koniecznym uproszczeniu (polonizacji). Wielkie litery zacho-

wujemy tylko w pisowni dzieł okreœlonych twórców (sš to użycia metonimiczne), np. kupić

Kossaka (obraz), grać Szopena (utwór), recytować Mickiewicza (wiersz).

Omawiane nazwy mogš przysparzać kłopotów poprawnoœciowych dotyczšcych odmiany,

zwłaszcza form B. Ip rodzaju męskiego (czy ma on być równy mianownikowi - na wzór rze-

czowników nieżywotnych, czy też dopełniaczowi - jak rzeczowników żywotnych oraz M. Im

(męskoosobowego czy niemęskoosobowego).

Wybór zależy w dużym stopniu od typu desygnatu - jeżeli sš to nazwy osób, wybieramy

w B. Ip końcówki żywotne, np. Widzę jakiegoœ goliata; Znam tego judasza; Poproœ tu naszego

herkulesa; a w M. Im — końcówki męskoosobowe, np. Przyszli obaj nestorzy. To nasi

donkiszoci. Użycie końcówek niemęskoosobowych byłoby znakiem ujemnego nacechowania

ekspresywnego, np. te donzuany, herkulesy, Iowelasy, przy czym wybór takiej formy wyzna-

czałby automatycznie postać gramatycznš okreœleń i orzeczeń (naiwne donkiszoty, katony nie

dopuœciły...).

Tradycyjne rzeczowniki, będšce nazwami przedmiotów, pochodzšcymi od nazw własnych,

majš w B. Ip formę nieżywotnš, np. kupić browning, ale w najnowszej polszczyŸnie zauważa

się bardzo silnš tendencję do używania biernika w formie dopełniaczowej; szczególnie wy-

raŸnie zwyczaj ten obejmuje nazwy pochodne od nazw firmowych, tzn. nazwy wyrobów prze-

mysłowych, np. sprawić sobie parkera, odbezpieczyć kolta, kupić kafasznikowa, wyprowadzić

peugeota z garażu. Taka odmiana kontynuuje zwyczaj utrwalony od dawna w języku pol-

skim, polegajšcy na posługiwaniu się dopełniaczowymi formami biernika rodzaju męskiego

m.in. w nazwach tańców, jednostek monetarnych (niekiedy pochodzšcych od nazw własnych,

np. tańczyć mazura, płacić napoleona), jest więc w pełni poprawna. Konsekwencjš tego zwy-

czaju jest znaczne zmniejszenie liczby form fleksyjnych tożsamych z formš mianownika, co

sprzyja wyrazistoœci funkcjonalnej (składniowej) konstrukcji w bierniku. (H.J.)

NEOLOGIZMY to nowe elementy języka (wyrazy, ich znaczenia, wyrażenia i zwroty),

które powstajš w wyniku jego nieustannego rozwoju. Mogš one być potrzebne i udane albo

zbędne i niepoprawne. Najczęstszymi przyczynami ich powstawania sš bieżšce potrzeby

1701

NORMA JĘZYKOWA

nazewnicze, zwišzane z nowymi przedmiotami, czynnoœciami, instytucjami, oraz chęć od-

œwieżenia słownictwa.

Ze względu na genezę i strukturę wyróżniamy:

1. Neologizmy słowotwórcze, tworzone na gruncie danego języka od wyrazów już istnie-

jšcych, za pomocš odpowiednich formantów, np. frytkownica, oprogramowanie, oszołom, ka-

tolewica, kapeenowiec, programista.

2. Neologizmy znaczeniowe, czyli neosemantyzmy, wyrazy dobrze znane jako składniki

systemu słownikowego, używane w zupełnie nowym znaczeniu, ukształtowanym na gruncie

języka rodzimego lub zapożyczonym z języków obcych, np. nagłoœnić (sprawę) 'dużo o niej

mówić i pisać', totalny 'zupełny, ogólny, absolutny', impreza 'młodzieżowe spotkanie towa-

rzyskie', promocja 'reklama, popieranie, lansowanie, upowszechnianie' (promocja ksišżki,

zdrowego żywienia), opcja 'orientacja polityczna'.

3. Zapożyczenia wyrazowe z innych języków, np. hit, drwer, cappuccino, gastarbeiter,

peeling, wizażysta.

4. Neologizmy frazeologiczne, czyli nowe połšczenia wyrazów o charakterze względnie

stałym, np. dusić inflację, gasić strajki, pójœć na kuroniówkę, pułapka kredytowa, próg po-

datkowy, szara strefa, gruba kreska.

Spoœród wymienionych sposobów wzbogacania słownictwa na poparcie zasługujš neolo-

gizmy słowotwórcze, szczególnie wtedy, gdy ich powstaniu towarzyszy wypieranie wyrazów

obcych z codziennego języka. W stylu naukowym natomiast godne poparcia sš zapożyczenia

o zasięgu międzynarodowym (internacjonalizmy), które przyspieszajš wymianę myœli nauko-

wej.

Od neologizmów słowotwórczych oczekuje się, aby wypełniały luki nazewnicze, były zbu-

dowane zgodnie z zasadami polskiego slowotwórstwa, miały czytelnš strukturę i nie budzi-

ły zastrzeżeń estetycznych swojš postaciš graficznš czy brzmieniowš. Pożšdanš ich cechš

jest także jednorodnoœć genetyczna - łšczenie elementów rodzimych z rodzimymi, obcych

z obcymi.

W polszczyŸnie ostatnich lat obserwujemy powstawanie dużej liczby neologizmów eks-

presywnych, będšcych reakcjš na zmiany polityczne, gospodarcze i społeczne, np. komuch,

udecja, eurokracja, olszewik, falandyzacja. Innš zauważalnš tendencjš jest masowe tworze-

nie konstrukcji skrótowych. Jej przejawem sš:

a) wyrazy potoczne, zastępujšce neutralne, literackie okreœlenia dwuwyrazowe, np. (sfe-

ra budżetowa ->) budżetówka, (torba reklamowa ->) reklamówka, (chart afgański ->) afgan,

(kot perski ->) pers;

b) skrótowce od nazw wielowyrazowych, np. Rafako (<- Raciborska Fabryka Kotłów),

Polfa (<- Polska Farmacja), CBOS (<- Centrum Badań Opinii Społecznej).

Szczególnie aktywne przy tworzeniu nowych wyrazów sš przyrostki -owiec (ze.tchae.no-

wiec), -ista (postmodernista) w derywacji rzeczownikowej, -owy (rankingowy) w derywacji

przymiotnikowej, co może powodować powstawanie formacji ocenianych ujemnie.

Za zupełnie zbędne należy uznać zastępowanie przydawek dopełniaczowych i przyimko-

wych przez przydawki przymiotne z sufiksem -owy, np. (dach) garażu -ť *(dach) garażowy,

(cegła) z rozbiórki -> *(cegła) rozbiórkowa, (otoczenie) budynku -> *(otoczenie) budynkowe.

Nie wszystkie neologizmy wchodzš na stałe do danego języka; niektóre z nich sš tylko

przejœciowš modš, inne nie zyskujš aprobaty już przy pierwszych próbach stosowania.

Tak było np. z publikatorami, które - wbrew oczekiwaniu różnych œrodowisk - nie zastšpiły

wyrażenia œrodki masowego przekazu', dziœ w tej funkcji przyjšł się już wyraz media. Por.

KRYTERIA POPRAWNOŒCI JĘZYKOWEJ, NOWE ZNACZENIA WYRAZÓW. (H.J.)

NIEDOKONANE CZASOWNIKI zob. CZASOWNIK.

O)

NORMA JĘZYKOWA Jest to zbiór tych elementów systemu językowego, a więc zasób 3

wyrazów, ich form i połšczeń oraz inwentarz sposobów tworzenia, łšczenia, wymawiania ^

i zapisywania wszelkich œrodków językowych, które sš w pewnym okresie uznane przez ja- ca

kas społecznoœć (najczęœciej przez całe społeczeństwo, a przede wszystkim przez jego war- g

stwy wykształcone) za wzorcowe, poprawne albo co najmniej dopuszczalne. Użycie œrodków K

NORMA JĘZYKOWA 1702

językowych należšcych do normy nie naraża autora tekstu na zarzut, że mówi (pisze) Ÿle,

błędnie, nie tak, jak to jest przyjęte.

We współczesnej polszczyŸnie ogólnej celowe jest wyróżnienie dwóch poziomów normy ję-

zykowej: normy wzorcowej i normy użytkowej. To, że takie zróżnicowanie

istnieje w rzeczywistoœci, potwierdza analiza zachowań językowych współczesnych Polaków

w różnych sytuacjach komunikatywnych, a także obserwacja potrzeb kulturalnej ęzykowych

użytkowników języka. Tak więc na przykład język używany w licznych sytuacjach nawet

przez osoby o wysokiej pozycji społecznej (np. przez polityków, dziennikarzy, przedstawicieli

inteligencji twórczej, księży) wykazuje wiele takich cech, które zgodnie z tradycyjnym ro-

zumieniem normy językowej należałoby zakwalifikować jako pozanormatywne, a które

w okreœlonych sytuacjach nie sš odbierane jako wykraczajšce poza normę. Jest to na przy-

kład akcent padajšcy na przedostatniš sylabę w formach typu [matematyka], a nawet

[osiemset] czy [chcielibyœmy], posługiwanie się neosemantyzmami, takimi jak nagłoœnić

(sprawę), sensat 'człowiek wszędzie doszukujšcy się sensacji', animator (kultury}, używanie

nietradycyjnych form odmiany wyrazów, np. napoi, bardziej tradycyjny, nowych połšczeń

składniowych, np. proszek przeciwko bólowi głowy, i nowych frazeologizmów, np. spełniać

role.

Na normę wzorcowš składajš się te elementy języka i wypowiedzi, które sš uży-

wane œwiadomie, z poczuciem ich wartoœci semantycznej i stylistycznej, a pozostajš w zgo-

dzie z tradycjš językowš, regułami gramatycznymi i semantycznymi polszczyzny oraz ten-

dencjami rozwojowymi, które można w niej obserwować. Sš to więc elementy akceptowane

przez zdecydowanš większoœć wykształconych Polaków, zwłaszcza zaœ przez osoby, które

polszczyznę ogólnš wyniosły z domu i majš wykształcenie więcej niż œrednie, a język trak-

tujš jako wartoœć, także samš w sobie. Aprobujšc jakiœ element języka lub wypowiedzi na

tym poziomie normy, należy się opierać na znajomoœci historii polszczyzny i jej współczes-

nych tendencji rozwojowych oraz na tradycji przekazywanej przez pokolenia w œrodowisku

tzw. starej inteligencji. Przy ocenie faktów językowych uwzględnia się więc w tym wypadku

kryterium autorytetu kulturalnego.

Przestrzeganie normy wzorcowej jest pożšdane we wszystkich kontaktach i rodzajach

wypowiedzi o charakterze oficjalnym, zwłaszcza zaœ w tych, które sš wzorotwórcze i kultu-

rotwórcze. Dšżenie do osišgnięcia poziomu normy wzorcowej powinno więc cechować pol-

szczyznę płynšcš ze sceny, z ambony, norma ta winna być przestrzegana w języku dzienni-

karzy i publicystów, polityków, ludzi nauki i innych intelektualistów. Należy też nauczać jej

w szkołach. Norma wzorcowa jest normš wysokš, to znaczy, że ci, którzy chcš jej przestrze-

gać, muszš się zastosować do doœć istotnych ograniczeń, na przykład w zakresie wariantyw-

noœci elementów językowych. Jest ona względnie jednolita, ponadœrodowiskowa, ale zróżni-

cowana nieco regionalnie (chodzi o te regionalne elementy, zwłaszcza fonetyczne i słowniko-

we, które uznaje się za równoprawne).

Na poziomie tej normy znajduje się, na przykład w zakresie wymowy, tradycyjny akcent

na trzeciej sylabie od końca we wszystkich typach form uznawanych za wyjštki od akcentu

standardowego, np. [logika], [tego fizyka], [opera], [widzieliœcie], [czekaliby], [dziewięćset],

[żebyœcie]. Ten poziom normy reprezentuje także wymowa [mistsz], [tszy], [kapitalizm],

[jabłko], Ijusz nie ma] || [już nie ma] itd. W zakresie fleksji do poziomu normy wzorcowej na-

leżš na przykład formy bezokoliczników mleć, pleć, słać, formy czasu przeszłego mettem, peł-

łaœ, słał itd.; formy D. Ip wolu, bawołu, B. Ip (jem) kotlet, (podlewam) kaktus, M. Im postaci

\\postacie, aniołowie \\anieli \\anioty, D. Im uczniów, napojów, szabel \\ szabli, B. Im rysuje

krasnoludki, anioły, N. Im gatęŸmi; stopniowanie syntetyczne odporny - odporniejszy, spo-

kojny - spokojniejszy. W zakresie składni w normie wzorcowej pozostaje zróżnicowanie zna-

czeń konstrukcji dostarczać coœ 'całoœć' - dostarczać czegoœ 'częœć, trochę', używanie kon-

strukcji opierać się na czymœ (w znaczeniu przenoœnym, np. opierać się na wynikach badań);

posługiwanie się liczebnikami zbiorowymi w połšczeniu z nazwami istot niedorosłych

i niektórymi rzeczownikami z grupy pluralia tantum, np. szeœcioro prosišt, oœmioro drzwi,

dwoje nożyc; stosowanie sformułowania wystać coœ pod adresem, używanie zwrotu adresa-

tywnego niech państwo przyjdš itd. W zakresie słowotwórstwa dla poziomu normy wzorco-

wej znamienne jest występowanie na przykład formacji typu matczyny, Kasiny, obuwniczy

czy tworzenie zestawień typu dzień roboczy, alarm samochodowy. W zakresie słownictwa

1703

NORMA JĘZYKOWA

charakterystyczne jest tradycyjne rozumienie wyrazów, np. sensat ('człowiek przesadnie po-

ważny' albo: 'człowiek mędrkujšcy'), pasjonat ('człowiek łatwo wpadajšcy w pasję'), optyka

('dziedzina fizyki'), a także posługiwanie się wyrazami w tradycyjnej postaci morfologicznej,

na przykład wyprzedaż, nadwerężyć. Cechš normy wzorcowej jest używanie zwišzków fra-

zeologicznych w tradycyjnej formie, np. odgrywać rolę, spełniać funkcję, twardy orzech do

zgryzienia, i tradycyjnym znaczeniu, np. cienko przšœć 'być słabego zdrowia albo być

w kłopotach finansowych'.

Norma użytkowa obejmuje zestaw wyrazów, ich form i połšczeń charakterystycz-

nych dla tych typów kontaktów, w których język traktuje się jako wartoœć użytkowš, a kon-

kretnie jako narzędzie (przekazu informacji, perswazji itd.). Chodzi więc o zespół œrodków

językowych używanych w kontaktach swobodnych, przede wszystkim nieoficjalnych, o różno-

rodnej tematyce. Opisujšc pewne elementy językowe jako pochodzšce z poziomu normy

użytkowej, a więc aprobujšc je na tym poziomie, bierze się pod uwagę stopień rozpowszech-

nienia pewnego œrodka językowego, jego użytecznoœć i sprawnoœć komunikatywnš (np. eko-

nomicznoœć, prostotę, wyrazistoœć), w mniejszym zaœ stopniu - zgodnoœć z tradycjš czy sys-

temem językowym.

Norma użytkowa zawiera wiele elementów współfunkcyjnych, o różnych typach warian-

tywnoœci. Jest zróżnicowana zarówno ze względu na zasięg, jak i na jakoœć używanych œrod-

ków językowych. Z tego powodu można w niej wyróżnić: normę potocznš ogólnš,

normę potocznš regionalnš i normę profesjonalnš. Norma potoczna regio-

nalna obejmuje te regionalizmy, które sš traktowane jako pozostajšce poniżej normy wzor-

cowej, np. Przyszedł wujciu Józiu, żeby oglšdnšć kurczęta na polu; pewna częœć

regionalizmów mieœci się bowiem (jako formy wariantywne) w normie wzorcowej. Norma

profesjonalna obejmuje te elementy języka prymamie pisanego, używane w kontaktach sfor-

malizowanych (w tekstach piœmiennictwa naukowego, technicznego i kancelaryjnego), które

sš aprobowane w danym œrodowisku, ale które pozostajš poniżej normy wzorcowej (np.

składnia badania na coœ, np. na cukier, w odpowiedzi na..., w nawišzaniu do..., w oparciu

o..., neologizmy: elektrofiltr, tonokilometr, zachorowalnoœć, roboczodni, neosemantyzmy: try-

wialny 'nieodkrywczy, banalny', generacja 'typ, rodzaj', formuła 'typ, zestaw' itd.). Jeœli cho-

dzi o normę potocznš ogólnš, to stanowi ona trzon normy użytkowej, a jest charakterys-

tyczna dla tekstów nieformalnych, na tematy niewyspecjalizowane, powstajšcych w sy-

tuacjach między dobrze znajšcymi się uczestnikami aktu komunikacji, czyli w tej odmianie

polszczyzny, którš wielu badaczy nazywa językiem potocznym.

W zakresie wymowy na poziomie normy użytkowej dopuszczalne jest akcentowanie na

przedostatniej sylabie niemal wszystkich wyrazów i ich form (z wyjštkiem pewnych wyra-

zów-cytatów i okreœlonego typu skrótowców), czyli [logika], [tego fizyka], [opera], [dziewięć-

set], [żebyœcie], wymowa typu [miszczsz], [czszy], [kapitalism], Ijapko] (Na granicy akcepto-

walnoœci jest akcentowanie na przedostatniej sylabie form czasu przeszłego i trybu przy-

puszczajšcego: [robiliœcie], [przyszlibyœmy]). W normie potocznej regionalnej mieœci się po-

nadto wymowa [piżmy], [suha] czy [czwarty], [Litwa]. W zakresie fleksji na poziomie

normy użytkowej sš na przykład formy bezokoliczników mielić, pielić, œcielić; formy czasu

przeszłego mieliłem, pieliłaœ, œcielił itd., formy D. Ip woła, bawoła, B. Ip (jem} kotleta, (pod-

lewam) kaktusa, (kup mi) loda; M. Im anioły, B. Im (rysuję) krasnoludków, aniołów, N. Im

gałęziami; stopniowanie: odporny — bardziej odporny, spokojny — bardziej spokojny. Jeœli

chodzi o składnię, to w zakresie normy użytkowej mieœci się konstrukcja dostarczać coœ

(bez zróżnicowania 'całoœć - częœć'), zwrot opierać się o coœ (w znaczeniu przenoœnym, np.

opierać się o dane uzyskane z ankiet), używanie liczebników głównych w połšczeniu

z nazwami istot niedorosłych i pewnymi rzeczownikami z grupy pluralia tantum, np. szeœć

prosišt, osiem drzwi, a okreœleń ze słowem para z innymi wyrazami tego rodzaju, np. dwie

pary nożyc, zwrot wysłać coœ na adres, używanie zwrotu adresatywnego przyjdŸcie państwo