1. Błędy słownikowe (wyrazowe)

a) używanie wyrazów w niewłaœciwym znaczeniu, czyli zbędna neosemantyzacja, np.

dywagacje 'rozważania' (poprawne znaczenie: 'odbieganie od tematu, rozwlekłe mówienie

lub pisanie nie na temat'), nostalgia 'tęsknota' (poprawnie: 'tęsknota za ojczyznš'),

enigmatyczny 'zdawkowy, lapidarny' (poprawnie: 'zagadkowy, tajemniczy'), wnioskować

'zgłaszać wniosek' (poprawnie: 'wysnuwać, wycišgać z czegoœ wniosek'), dokładnie 'właœnie

tak, zgoda, aha!' (poprawnie: 'œciœle, precyzyjnie');

b) mylenie znaczeń wyrazów podobnych brzmieniowo lub morfologicznie i ich niepopraw-

ne wymienne używanie, np. technika i technologia, adaptować i adoptować, formować i for-

mułować, efektowny i efektywny;

c) posługiwanie się pleonazmami, np. *zachować swoje incognito w tajemnicy, ^'konty-

nuować dalej, *akwen wodny;

d) nadużywanie wyrazów modnych, takich jak opcja, optyka, pakiet, lider, kreować, ge-

nerować, strukturalny.

2. Błędy frazeologiczne

a) zmiana formy frazeologizmów wskutek wymiany, redukcji lub uzupełnienia składu

zwišzku, np. *wywrzeć piętno (poprawnie: wycisnšć piętno), ^-przeczytać do deski (poprawnie:

przeczytać od deski do deski), *wypić jednym duszkiem (poprawnie: wypić duszkiem), * utopie

w przysłowiowej łyżce wody (poprawnie: utopić w łyżce wody);

b) zmiana formy frazeologizmu wskutek zmiany postaci gramatycznej jednego ze skład-

ników, np. *wiadomoœć wyssana 2 palców (poprawnie: wyssana z palca), *kurka domowa

(poprawnie: kura domowa), '^-przeciekać między palcami (poprawnie: przeciekać przez palce};

c) zmiana znaczenia frazeologizmu, np. potępiać, potępić (kogoœ, coœ) w czambuł 'bardzo

zganić, potępić kogoœ, coœ' (poprawnie: 'potępić wszystkich, wszystko bez wyjštku'),

d) użycie frazeologizmu w niewłaœciwym kontekœcie, powodujšcym odżycie znaczenia do-

słownego, np. Płodnoœć Polaków i dzietnoœć Polek schodzš na psy.

3. Błędy słowotwórcze

a) używanie formacji zbudowanej niezgodnie z polskimi modelami słowotwórczymi, np.

speckomisja (poprawnie: komisja specjalna), biznes informacje (poprawnie: informacje o biz-

nesie, informacje biznesowe);

b) zastosowanie niewłaœciwego formantu, np. *głupoœć (poprawnie: głupota), *matkowy

(poprawnie: matczyny);

c) wybór niewłaœciwej podstawy słowotwórczej, np. *eurosejm (poprawnie: europarla

ment; sejm jest nazwš w zasadzie tylko parlamentu polskiego).

Błędy fonetyczne

1. Niepoprawna wymowa głosek, np. š jako [om] na końcu wyrazu ([idom] zamiast [idšF

s jako [œi] (np. [œirodek] zamiast [œrodek]), przydechowe wymawianie głosek k, t, np. [k(h)c

lejny], [t(h)om];

2. Niepoprawna wymowa grup głoskowych, np. [kielner], [nogie] (zamiast [kelner], [n(

ge]), [czymać], [miszcz] (zamiast [tszymać], potocznie [czszymać]; [mistsz], potoczni

[misczsz] albo [miszczsz]);

3. „Literowe" odczytywanie wyrazów, np. [piętnaœcie] (poprawnie [piętnaœcie]), [zaczęł;

(poprawnie [zaczetal);

1623 BUDOWA SŁOWOTWÓRCZA WYRAZÓW

4. Redukcja głosek i grup głoskowych, np. [tszea] (poprawnie [tszeba], potocznie [czsze-

ba]), [pożonny] (poprawnie [pożondny]), [kalicja] (poprawnie [koalicja]).

5. Niepoprawne akcentowanie wyrazów i form wyrazowych, np. [wizyta], [atmosfera]

(poprawnie [wizyta], [atmosfera]).

Błędy stylistyczne

l. Niewłaœciwy dobór œrodków językowych w okreœlonej wypowiedzi, niedostosowanie ich

do charakteru i funkcji tej wypowiedzi

a) używanie elementów oficjalnych w wypowiedziach potocznych, np. Dokonałem

zakupu maszynki do golenia; Skonsumowałeœ na obiad całš kartoflankę.

b) używanie elementów potocznych w wypowiedzi o charakterze publicznym, np. Następ-

nie zaobserwowałem, ze człowiek ten wykopyrtnšt się po wzięciu zakrętu; W wyniku ob-

serwacji ustalono, że facet przemieszkiwał w wymienionym obiekcie.

c) stylizacja językowa nie majšca uzasadnienia w treœci i charakterze stylowym wypo-

wiedzi, np. Onegdaj nasi zawodnicy odbyli tylko jeden trening; Mamy tu duże utrudnie-

nia, jako ze samochody muszš jechać jednš stronš jezdni.

d) naruszanie zasad jasnoœci, prostoty i zwięzłoœci stylu (Por. STYL).

Błędy zewnętrznojęzykowe

1. Błędy ortograficzne

a) używanie niewłaœciwych liter i połšczeń literowych w zapisie, np. *gura, *porzyczyć,

*chamak, *skoniczyć (poprawnie: góra, pożyczyć, hamak, skończyć).

b) niewłaœciwa pisownia łšczna lub rozdzielna; także niewłaœciwe użycie łšcznika, np.

*dzikorosnšcy, *wdal, *po œrodku, *jasno zielony, *inżynier-rolnik (poprawnie: dziko rosnšcy,

w dal, poœrodku, jasnozielony, inżynier rolnik)

c) niewłaœciwe używanie wielkich i małych liter na poczštku wyrazów, np. *jan kowal-

ski, *w ostatni Pištek, *Masto O Doskonałym Smaku.

2. Błędy interpunkcyjne

a) brak właœciwego znaku interpunkcyjnego, zwłaszcza przecinka

b) zbędne użycie znaku interpunkcyjnego

c) użycie niewłaœciwego znaku interpunkcyjnego.

Ze względu na rangę wszystkie błędy językowe można podzielić na rażšce, pospolite

i usterki językowe. Błędy rażšce sš naruszeniem podstawowych zasad poprawnoœcio-

wych. Ich popełnienie powoduje zakłócenie podstawowej, komunikatywnej funkcji przekazu

językowego. Tekst, który zawiera takie błędy, jest albo zupełnie niezrozumiały dla odbiorcy,

albo przekazuje mu informacje niezgodnie z intencjš nadawcy; w obu wypadkach prowadzi

to do nieporozumień. Tekst pełen błędów rażšcych może wreszcie utrudniać zrozumienie

treœci, np. wskutek zawiłoœci czy rozwlekłoœci. Rażšcym błędem jest na przykład forma *my-

szów w D. Im, powiedzenie * ja to zrobił, składnia dotknšć dziewczynę na ulicy (w znaczeniu

'lekko tršcić'; dotknšć dziewczynę znaczy bowiem 'urazić jš': dla wyrażenia znaczenia stycz-

noœci fizycznej należy użyć konstrukcji dotknšć dziewczyny), czy wymowa [kuje] zamiast

[kłuje]. Błędy pospolite nie powodujš na ogół nieporozumienia na poziomie semantycz-

nym, jednakże naruszajš normę panujšcš w danym œrodowisku i narażajš osobę, która je

popełnia, na negatywnš ocenę ze strony odbiorcy. Takim błędem jest np. brak odmiany

nazwiska polskiego *Idę do pana Moniuszko, wymowa *[zaczełem], *[wyłanczać] czy kon-

strukcja *używać szminkę. Usterki językowe to takie odstępstwa od normy, które naruszajš

jš tylko w niewielkim zakresie; takš usterkš będzie np. przesławny szyk zdania, użycie neo-

logizmu jeszcze nie zakorzenionego w języku, używanie formy przestarzałej albo wybór ta-

kiego wariantu, który ma mniejsze uzasadnienie w dotychczasowym rozwoju polszczyzny.

Por. INNOWACJE JĘZYKOWE, KRYTERIA POPRAWNOŒCI JĘZYKOWEJ, NORMA

JĘZYKOWA, POPRAWNOŒĆ JĘZYKOWA, STYL, UZUS JĘZYKOWY. (A.M.)

BOHEMIZMY zob. ZAPOŻYCZENIA.

BUDOWA SŁOWOTWÓRCZA WYRAZÓW W analizie majšcej za punkt wyjœcia tylko

współczeœnie żywe zwišzki między derywatem a podstawš słowotwórczš jest to układ, czyli

relacja formalna i znaczeniowa między tematem (tematami) słowotwórczym(i) a formantem

(formantami). Rodzaj tego układu przesšdza o zakwalifikowaniu badanych wyrazów do

t

CELOWNIK 1624

okreœlonego typu derywatów. Budowa słowotwórcza wyrazów podlega ocenie normatywnej;

jest bardzo pożšdane, aby była przejrzysta (zrozumiała), ekonomiczna, harmonijna (nie wy-

woływała zastrzeżeń estetycznych) i jednorodna (w sensie pochodzenia składników). Osišg-

nięcie tych celów jest możliwe dzięki umiejętnemu połšczeniu tematu trafnie wybranej pod-

stawy słowotwórczej z wyspecjalizowanym, najlepiej jednoznacznym formantem. Neologizm

należšcy do terminologii naukowej czy technicznej musi spełniać więcej warunków popraw-

noœci niż neologizm języka ogólnego.

W analizie uwzględniajšcej historię wyrazu przez budowę słowotwórczš rozumie się

skład morfemowy badanej jednostki leksykalnej (np. morfemy przyrostkowe, przedrostkowe

oraz morfem rdzenny). Por. NEOLOGIZM, TERMINOLOGIA. (H.J.)

CELOWNIK jest trzecim przypadkiem deklinacji, wskazujšcym odbiorcę (adresata)

czynnoœci. Rzeczowniki i zaimki osobowe występujšce w tej formie fleksyjnej pełniš funkcję

dopełnienia dalszego.

Formy odmiany

I. W deklinacji rzeczownikowej wybór końcówki celownika w liczbie pojedynczej zależy od

rodzaju gramatycznego oraz od zakończenia tematu. Zgodnie z tym przyporzšdkowanie koń-

cówek wyglšda następujšco:

1. Rzeczowniki męskie zakończone w M. Ip na spółgłoskę prawie zawsze majš w celow-

niku końcówkę -owi, np. robotnikowi, prokuratorowi, słoniowi, wielorybowi, baobabowi, sufi-

towi, pomidorowi, Maserowi; nieliczne rzeczowniki tej grupy przybierajš końcówkę -u, np.

Bogu, bratu, chłopcu, diabłu, kotu, lwu, panu, psu. Imię męskie Lew (Tolstoj} przybiera koń-

cówkę -owi (Lwowi Tołstojowi).

2. Rzeczowniki rodzaju nijakiego majš wyłšcznie końcówkę -u, np. dšżeniu, dziecku, jag-

ništku, Kongu, lassu, łšczu, nasieniu, piętnu, tarciu, zdarzeniu.

3. Rzeczowniki twardotematowe żeńskie oraz męskie na -a przybierajš końcówkę -e, np.

bonie, matce, primabalerinie, mierze, lamadze, agrafie, artyœcie, wojewodzie; rzeczowniki

o temacie zakończonym na spółgłoskę miękkš oraz -l — końcówkę -i, np. myœli, radoœci, sieni,

topieli, ziemi, złoœci, natomiast rzeczowniki zakończone na spółgłoskę stwardniałš (c, cz, dz,

dż, rz, sz, ż) — końcówkę -y, np. burzy, grabieży, plaży, ciszy, mocy, tacy, cieczy, obręczy, wła-

dzy, maharadży.

W liczbie mnogiej nie ma zróżnicowania rodzajowego; wszystkie rzeczowniki przybierajš

w celowniku końcówkę -om, np. braciom, jezuitom, więŸniom, karpiom, pawiom; barman-

kom, wiolonczelistkom, antylopom, kukułkom; mottom, plemionom, daniom.

Liczebniki zbiorowe odmieniajšce się według tego modelu majš w celowniku końcówkę

-u: czworgu, dziesięciorgu, siedemdziesięciorgu.

II. W deklinacji przymiotnikowej współistniejš dwie końcówki Ip: żeńska -ej (powtarzajšca

się w dopełniaczu i miejscowniku), np. dobrej, miłej, rozrzutnej, oraz wspólna dla rodzaju

męskiego i nijakiego -emu, np. przewrotnemu, sympatycznemu, drugiemu, temu, mojemu, po-

trójnemu, czworakiemu.

W liczbie mnogiej przymiotniki wszystkich rodzajów majš końcówkę -im \\ -ym, np. tanim

ksišżkom, miękkim piórom, odpornym przedszkolakom.

III. W deklinacji zaimkowej występujš formy: komu, czemu, mnie, tobie, nam, wam. W od-

mianie zaimków ja, ty mogš wystšpić krótkie formy nie akcentowane mi, ci (daj mi, obiecuję

ci), które nigdy nie zajmujš pozycji inicjalnej w zdaniu.

IV. W deklinacji liczebnikowej końcówka -om łšczy się z leksemem dwa (dwom księżnicz-

kom), -em — z leksemami trzy, cztery (trzem ambasadom, czterem sportowcom), natomiast

-u—z pozostałymi leksemami (pięciu, dwunastu, trzydziestu oœmiu). W formach celownika

nie występuje zróżnicowanie rodzajowe.

Składnia

l. Do czasowników rzšdzšcych celownikiem należš m.in. narazić się, podchlebić się, po-

dobać się, towarzyszyć, ubliżać, wtórować, wygrażać, zagrażać, złorzeczyć.

1625

CZASOWNIK

2. Formy celownika przy poszczególnych czasownikach mogš być używane wespół z do-

pełnieniami biernikowymi, np. darować, ofiarować, podpowiedzieć, podsunšć, przebaczyć,

przypomnieć, ułatwić, wręczyć, załatwić - komuœ coœ. W częœci tych konstrukcji celownik mo-

że być używany wymiennie z wyrażeniem zawierajšcym przyimek dla z dopełniaczem, np.

wyjednać, załatwić komuœ [| wyjednać, załatwić dla kogoœ. Zróżnicowanie składniowe może

być następstwem różnicy znaczeń; w parze poœwięcić komuœ || poœwięcić dla kogoœ pierwszy

czasownik ma znaczenie 'dedykować', drugi - 'wyrzec się1.

3. Dopełnienie w celowniku można często zastšpić wyrażeniem przyimkowym z ele-

mentem przed, od, do, np. wyżalal się przyjacielowi \\ wyżalat się przed przyjacielem; u-

dekt opiekunowie uciekł od opiekuna; przekazał przesyłkę wujkowi \\ przekazał przesyłkę do

wujka.

4. Konstrukcje celownikowe rzšdzone przez przymiotniki sš równoważne strukturom za-

wierajšcym przyimek dla z rzeczownikiem w dopełniaczu, np. mity, niezbędny, obcy, potrzeb-

ny, przydatny, przyjazny komuœ || dla kogoœ.

5. Jeżeli celownikiem rzšdzš rzeczowniki odczasownikowe na -anie, -enie, -cię, to zamia-

na ich na rzeczowniki o innej budowie słowotwórczej wišże się często ze zmianš schematu

składniowego, np. pomaganie ubogim, ale: pomoc dla ubogich; służenie krajowi, ale: służba

dla kraju; odpowiadanie komuœ, ale: odpowiedŸ dla kogoœ. Por. BIERNIK, DEKLINACJA,

DOPEŁNIACZ, DOPEŁNIENIE, MIEJSCOWNIK, NARZĘDNIK, ZDANIE, ZWIĽZKI

SKŁADNIOWE. (H.J.)

CUDZYSŁÓW zob. INTERPUNKCJA.

CYTATY zob. ZAPOŻYCZENIA.

CZASOWNIK jest (wespół z rzeczownikiem, przymiotnikiem, liczebnikiem i zaimkiem)

odmiennš częœciš mowy, pełnišcš w zdaniu na ogół funkcję orzeczenia. System odmiany cza-

sownika (cały zbiór jego form fleksyjnych) nosi nazwę KONIUGACJI. W gramatyce współ-

czesnej nie stosuje się już podziału czasowników na cztery koniugacje, opartego na kryte-

rium różnic między formami l. i 2. osoby czasu teraŸniejszego poszczególnych czasowników

(I koniugacja: -ę, -esz; II: -ę, -isz; III: -am, -asz; IV: -em, -esz). Powszechnie przyjęty jest na-

tomiast podział na 11 grup koniugacyjnych, wyzyskujšcy kryterium obocznoœci

tematycznych (dużo ważniejszych niż różnice końcówek). W częœci alfabetycznej tego

słownika przy każdym czasowniku podano numer grupy koniugacyjnej, do której należy.

Zbiór trudnych form fleksyjnych podano również przy każdym czasowniku nieregularnym.

Formš hasłowš czasownika jest nieodmienny BEZOKOLICZNIK. W zdaniu pełni on naj-

częœciej funkcję dopełnienia czasowników fazowych, np. zaczšć, skończyć, oraz czasowników

i konstrukcji modalnych, tzn. oznaczajšcych chęć, postanowienie, zamiar, np. pragnšć, pró-

bować, woleć, zdecydować się, usiłować. W tego typu kontekstach bezokolicznik jest często

używany zamiennie z rzeczownikiem odczasownikowym.

Jednak po czasownikach przestać, jšć, kazać, móc, musieć, œmieć, postanowić, usiłować

można używać wyłšcznie bezokolicznika, np. Musiał go przeprosić, a po czasowni-

kach planować, projektować, proponować, postulować — wyłšcznie rzeczownika odczasowni-

kowego, np. Projektowaliœmy podróż po Krymie, nie: *Projektowaliœmy podróżować po Kry-

mie.

Jeżeli przy danym czasowniku może wystšpić i dopełnienie w postaci bezokolicznika,

i dopełnienie w postaci rzeczownika odczasownikowego, to w języku mówionym powinniœmy

raczej posłużyć się bezokolicznikiem, np. Uwielbiam czytać kryminały, a w języku pisanym,

zwłaszcza w jego odmianie urzędowej - rzeczownikiem odczasownikowym, np. Uwielbiam

czytanie; Wolę pracę fizycznš niż umysłowš.

Swoista dla czasownika jest odmiana przez osoby, czasy, tryby i strony, np. myję — my-

jesz; myję — myłam — będę myła; myję — myłabym; myję —jestem myta — myję się. Ponadto

czasowniki odmieniajš się przez liczby (jak rzeczowniki, przymiotniki i niektóre zaimki), np.

myję - myjemy, a pewne formy także przez rodzaje (jak przymiotniki i częœć zaimków),

np. myłyœmy - myliœcie. Imiesłowy przymiotnikowe, mimo że tworzone od czasowników, od-

jmienišjš się przez przypadki, liczby i rodzaje, np. myta — mytej, mytej — mytych, myte — myci.

o.

ffi

CZASOWNIK 1626

Szczegółowego omówienia wymagajš zagadnienia poprawnoœciowe zwišzane z takimi ce-

chami czasowników, jak: ASPEKT, OSOBA, CZAS, TRYB, STRONA, a także kwestie doty-

czšce tworzenia form WIELOKROTNYCH od JEDNOKROTNYCH.

ASPEKT Czasowniki występujš albo w formie niedokonanej, np. grać, kroić, mierzyć, wy-

chowywać, albo w formie dokonanej, np. zagrać, pokroić, zmierzyć, wychować. Tylko nielicz-

ne wyjštki można interpretować jako dwuaspektowe, np. abdykować, anulować, awansować,

kazać, potrafić, zdołać. Zasób form fleksyjnych czasownika zależy od aspektu. Czasowniki

niedokonane nazywajš czynnoœć (stan, proces) trwajšcš lub powtarzajšcš się. Majš czas te-

raŸniejszy, przeszły i przyszły złożony, imiesłów przymiotnikowy czynny oraz imiesłów przy-

słówkowy współczesny, nie majš natomiast czasu przyszłego prostego, imiesłowu przysłów-

kowego uprzedniego i imiesłowu przeszłego. Czasowniki dokonane nazywajš czynnoœć skoń-

czonš, jednokrotnš. Majš one czas przeszły i przyszły prosty, imiesłów przeszły oraz imie-

słów przysłówkowy uprzedni, a nie majš czasu teraŸniejszego, czasu przyszłego złożonego,