VIII. Tworzenie nazwisk odmężowskich I odojcowskich

System języka polskiego stwarza możliwoœć utworzenia od częœci polskich lub spolszczo-

nych nazwisk męskich form używanych w odniesieniu do córek i żon. Sposób ich tworzenia

jest uzależniony od zakończenia nazwiska męskiego. Nazwiska żon sš tworzone za pomocš

przyrostka -owa dla nazwisk zakończonych spółgłoskš oraz -inal-yna dla nazwisk zakończo-

nych samogłoskš -a, np. Zajdel - Zajdlowa, Mniszek - Mniszkowa, Sapieha - Sapieżyna,

Skarga - Skarżyna, Manteuffel [wym. Mantojfel] — Manteuffiowa, Skucha — Skuszyna,

Nazwiska córek mężczyzn o nazwiskach I grupy sš tworzone za pomocš przyrostka

-ówna, zaœ II grupy przyrostkiem -anka: Zajdlówna, Kucówna, Manteuffiówna, Sapiezanka,

Skarzanka, Skuszanka.

Za pomocš przyrostka -anka tworzone sš także nazwiska odojcowskie od nazwisk zakoń-

czonych na -g, -go, -ge, co pozwala uniknšć niemiłego dla ucha zakończenia -gówna, np.

Hartwig — Hartwigowa, ale: Hartwiżanka (nie: *Hartwigówna); Kolago — Kolagowa, ale: Ko-

lażanka (nie: *Kolagówna); Lange — Langowa, ale: Lanżanka (nie: *Langówna).

UWAGA!

We wschodniosłowiańskich nazwiskach kobiet - zarówno panien, jak i mężatek, zakończo-

nych na -owa, np. Sottykowa, nie zamienia się tego zakończenia na -owowa czy -owówna.

1697 Nazwiska

(Błędne sš formy: *Sottykowowa, *Sottykowówna). Podobnie nazwiska żon i córek, zakończo-

ne na -ina, np. Puszkina, nie otrzymujš typowo polskich przyrostków tworzšcych nazwiska

kobiece. Za błędne trzeba zatem uznać żeńskie postaci tych nazwisk w formach: *Puszkino-

wa, *Puszkinówna (poprawnie: pani Puszkin, panna Puszkin).

Kobiece nazwiska odmężowskie i odojcowskie wychodzš z użycia, w tekstach często zys-

kujš nacechowanie stylistyczne: sš potoczne. Używajšc ich, należy pamiętać zarówno o kon-

sekwencjach stylistycznych, jak i zasadach ich odmiany, o których pisano wyżej.

K. ZASADY PISOWNI NAZWISK

Los nazwisk obcych w zakresie pisowni jest różny. Jedne zachowujš oryginalnš postać

ortograficznš, inne, pisane oryginalnie w alfabecie innym niż łaciński, podlegajš transkryp-

cji, jeszcze inne wreszcie występujš w dwóch obocznych postaciach: oryginalnej lub spol-

szczonej.

1. Nazwiska obce zachowujšce oryginalnš postać ortograficznš

Licznš grupę nazwisk tworzš te, których zapis jest zgodny z oryginałem, np. Strauss, Tha-

ckeray, Harrison, Joule, van Gogh, Andriolli, Lothe, Toth, Eiffel, Bunsch, Gluck, Schopenhauer.

Przyczynš zachowania oryginalnej pisowni sš przede wszystkim trudnoœci spolszczenia

wynikajšce najczęœciej z obecnoœci w ich wymowie dŸwięków obcych systemowi fonetyczne-

mu języka polskiego (np. w nazwisku Krilger dŸwięku u) oraz utrwalona tradycja w zakresie

ich zapisu. Œwiadectwem ich adaptacji do języka polskiego jest to, że utworzone od nich wy-

razy pochodne — przymiotniki — często zapisywane sš zgodnie z regułami ortografii polskiej,

a więc np. Byron — bajronowski, Pasteur — pasterowski, Schiller — szylerowski, Bismarck —

bismarkowski.

Podobnie jest z zapisem terminów z zakresu fizyki, utworzonych od nazwisk obcych, np.

Hertz - herc, Coulomb - kulomb, Ampere - amper, Ohm - om, Watt - mat.

2. Nazwiska zapisywane w postaci oryginalnej lub spolszczonej

Wœród nazwisk majšcych w zapisie postać obocznš można wymienić między innymi: Cho-

pin — Szopen, Yoltaire — Walter, Haulicek — Hawliczek, Komensky — Komeński, Moliere — Mo-

lier, Rousseau — Russo, Washington — Waszyngton, Balzac — Balzak, Shakespeare — Szekspir.

Pewien kłopot może sprawiać spolszczony zapis nazwisk Słowian piszšcych alfabetem ła-

cińskim. Dopuszczalne jest zastępowanie oryginalnych liter œ, ć, r przez polskie dwuznaki

sz, cz, rz (np. Jurcie albo Jurczicz), oraz litery z przez ż, a także e przez -te. Zamiast cze-

skich i słowackich d, e, i, y, li oraz czeskiego v można pisać n, e, i, y, u, a literę v zastšpić

przez w. W nazwiskach serbsko-chorwackich, np. Gundulić zachowuje się oryginalne zakoń-

czenie -ić. (Zapis *Gundulicz jest zatem błędny).

3. Nazwiska obce zapisywane w transkrypcji fonetycznej

Osobnš grupę nazwisk tworzš nazwiska rosyjskie, białoruskie, ukraińskie, bułgarskie,

macedońskie i serbskie pisane w oryginale alfabetem innym niż łaciński, np. Szolochow,

Gonczarow, Gogol, Paustowski, Botew, Kotas, Mohylnycki, Natywajko.

Ich zapis w języku polskim może być dokonywany na trzy sposoby:

a) poprzez œcisłš transliterację, tzn. oddawanie okreœlonej litery zawsze tš samš literš

alfabetu łacińskiego bez względu na odpowiadajšce jej brzmienie;

b) poprzez transkrypcję bibliotecznš, tzn. oddawanie w przybliżeniu brzmień obcych

z wykorzystaniem polskiego systemu ortograficznego;

c) poprzez transkrypcję wydawniczš uwzględniajšcš polszczenie pewnych brzmień,

a także zakończeń nazwisk.

Szczegółowe zasady ostatniego, w praktyce najczęœciej stosowanego systemu zapisu,

można odnaleŸć na przykład w „Nowym słowniku ortograficznym PWN" pod red. Edwarda

Polańskiego.

4. Zapis nazwisk łacińskich i greckich ^

Problem z pogranicza ortografii i słowotwórstwa stanowi kwestia graficznej postaci na- g

zwisk łacińskich i greckich. Przyjmuje się zasadniczo ich pisownię zgodnš z ustalonš tršdy- K

NAZWY MIESZKAŃCÓW 1698

ej š polskš, np. Horacjusz (obok Horacy), Wergiliusz (obok Wergili), Ajschylos (obok Eschyl),

Owidiusz, Cyceron.

Tylko w tekstach naukowych stosowany jest ich zapis zgodny z oryginałem, np. Hora-

tius, Cicero, Aischylos.

Inaczej traktuje się nazwiska neołacińskie zakończone na -ius, np. Sarbievius, w których

zwykle pozostawia się zakończenie -ius. Wyjštek stanowiš nazwiska o utrwalonym zakoń-

czeniu -iusz (-jusz), np. Knapiusz, Kartezjusz.

5. Zapis nazwisk polskich

Nazwiska polskie znanych postaci historycznych żyjšcych przed XIX w. zapisuje się

zgodnie z zasadami dzisiejszej ortografii. Zapisujemy zatem Mikołaj Rej (nie: *Rey), Tadeusz

Rejtan (nie: *Reytan).

Nazwiska osób żyjšcych w wieku XIX i XX piszemy zgodnie z ich oryginalnš pisowniš,

np. Władysław Reymont (nie: *Rejmont), Jerzy Giedroyć (nie: *Giedrojć), Aleksander Giey-

sztor (nie: *Giejsztor).

ZASADY AKCENTOWANIA W WYMOWIE NAZWISK.

Problemy akcentowe dotyczš nazwisk pochodzenia obcego. Zasadniczo należy je akcento-

wać tak jak w języku, z którego pochodzš, np. Pompidou [wym. Pompidu], Lindenberg

[wy m. Lindenberk].

1. W nazwiskach francuskich akcent pada zawsze na ostatniš sylabę, np. Maginot [wym.

Mażino], Barbusse [wym. Barbus], Cousteau [wym. Kusto], Cezanne [wym. Sezan].

2. W nazwiskach czeskich, słowackich, łużyckich akcent spoczywa na pierwszej sylabie,

np. Haulicek [wym. Hawliczek], Ćisinski [wym. Cziszinski].

3. W nazwiskach angielskich i niemieckich akcentowana jest sylaba rdzenna, w praktyce

oznacza to pierwszš sylabę, np. Ehrenberg [wym. Erenberk], Hamilton [wym. Hamilton],

Luksemburg [wym. Luksemburk].

Istnieje grupa nazwisk obcych do tego stopnia zaadaptowanych do języka polskiego, że

dopuszczalna jest nie tylko ich polska pisownia, ale również akcentowanie zgodne z zasada-

mi języka polskiego, to jest na przedostatniej sylabie, np. [wym. Molier a. Molier], [wym.

Walter a. Wolter].

Należy pamiętać o tym, że wszystkie nazwiska pochodzenia obcego, jeœli tylko się odmie-

niajš, w przypadkach innych niż mianownik uzyskujš akcent na przedostatniej sylabie, jeœli

liczba sylab jest większa niż w mianowniku. Ta zasada dotyczy także nazwisk pochodzenia

rosyjskiego, np. [wym. Oniegina, nie: Oniegina], [wym. Potiomkina, nie: Potiomkina],

[wym. Szukszyna, nie: Szukszyna], [wym. Suworowa, nie: Suworowa], [wym. Turgieniewa,

nie: Turgieniewa]. Jeżeli liczba sylab formy nazwiska w narzędniku i miejscowniku jest ta-

ka sama, jak liczba sylab w mianowniku, to pozostaje akcent taki, jak w mianowniku, czyli

np. w nazwiskach francuskich na ostatniej sylabie: M. Valery [wym. Wałem], Debussy

[wym. Debis-i], Beaumarchais [wym. Bomarsze] - NMs. Yalerym [wym. Walerim], Debus-

sy m [wym. Debis-im], Beaumarchais'm [wym. Bomarszem]. W nazwiskach anglosaskich ty-

pu Kennedy [wym. Kenedi] dopuszczalne jest w formach narzędnika i miejscownika oprócz

wymowy zgodnej z powyższš zasadš [wym. Kenedim], akcentowanie na przedostatniej syla-

bie [wym. Kenedim]. (D.Z.J.)

NAZWY MIESZKAŃCÓW (kontynentów, państw, krain, regionów, prowincji, miast,

wsi, dzielnic i planet) tworzymy następujšco:

I. NAZWY MĘSKIE

l. Przez dodanie do podstawy słowotwórczej, którš jest najczęœciej nazwa miejscowa, wy-

specjalizowanych przyrostków, tzn.

a) -anin (przy podstawach obcych -Janin || -ianin), np. Afrykanin, Rosjanin, Łużyczanin,

Podolanin, Małopolanin, Galicjanin, kijowianin, opolanin, maciejowiczanin, zoliborzanin,

Marsjanin, Wenusjanin, Ziemianin;

b) -czyk, np. Angolczyk, Baskijczyk, Duńczyk, hanowerczyk, Galilejczyk, Kanadyjczyk,

Kreteńczyk, Kubańczyk, Macedończyk, malborczyk, salzburczyk, Wenezuelczyk;

1699 NAZWY MIESZKAŃCÓW

c) -ak, np. Austriak, Boœniak, Kujawiak, olsztyniak, Podlasiak, Polak, poznaniak. Pru-

sak, Sybirak, Œlšzak, Warmiak;

d) -ec, np. Niemiec, Słoweniec, Ukrainiec, Zaporożec;

e) -in, np. Białorusin, Gruzin, Litwin, Rusin, Żmudzin;

Wyjštkowo można też wyodrębnić w nazwach mieszkańców izolowane przyrostki -ata

(Azjata), -ik (Anglik}, -uk (Poleszuk), -ysz (Łotysz).

2. Przez odcięcie końcowej częœci podstawy słowotwórczej (bezprzyrostkowo), np. Abchaz

(<- Abchazja), Belg (<- Belgia), Etrusk (<- etruski), Katmuk (<- Kałmucja), Kaszub (<- Ka-

szuby), Kurd (<- Kurdystan), Malgasz (<- malgaski), Norweg (<- Norwegia), Rumun (<- Ru-

munia), Słowak (<- Słowacja), Turek (<- Turcja), Turkmen (<- Turkmenistan).

Przyrostki -anin i -in zmiękczajš końcowš spółgłoskę tematu (Kraków <- krakowianin,

Litwa <- Litwin). Przy tworzeniu nazw mieszkańców miast można różnicować stylistycznie

niektóre derywaty: wybór przyrostka -anin daje strukturę neutralnš, przyrostka -ak - potocz-

nš (łomżynianin — łomzyniak). Przyrostek -ak nie występuje w nazwach miast niepolskich.