4. Orzecznik przybiera regularnie formę narzędnika, jeżeli jest rzeczownikiem lub zaim-

kiem osobowym, np. On jest wynalazcš; Chcę być kimœ. Przymiotniki (imiesłowy przymiotni-

kowe, zaimki dzierżawcze, liczebniki porzšdkowe, mnożne i wielorakie) przybierajš formę

narzędnikowš tylko w paru typach struktur: a) jako okreœlenia rzeczowników, np. On jest

młodym wynalazcš; Marcin jest poczštkujšcym architektem; b) przy bezokoliczniku i imiesło-

wie przysłówkowym, np. Lepiej być mšdrym niż bogatym; Będšc wykształconym, zyskasz

szansę zdobycia ciekawej pracy; c) w konstrukcjach symetrycznych, majšcych w jednym czło-

nie rzeczownik, np. Jak się jest studentem, to się jest ciekawym œwiata; On nie jest ani ka-

walerem, ani żonatym.

Narzędnik jest zastępowany przez mianownik tylko w konstrukcjach potocznych, z po-

miniętym podmiotem, oraz w formułach zawierajšcych imię i/lub nazwisko, np. To nasz

wychowawca; Brat adwokat, ojciec inżynier; To jest pan Krzysztof Piesiewicz; Jestem Teresa

Budzisz-Krzyzanowska. Por. BIERNIK, CELOWNIK, DOPEŁNIACZ, DOPEŁNIENIE, MIA-

NOWNIK, MIEJSCOWNIK, OKOLICZNIK, ZDANIE, ZWIĽZKI SKŁADNIOWE. (H.J.)

NAWIAS zob. INTERPUNKCJA.

NAZWISKA Nazwiska, obok imion, pseudonimów i przezwisk, tworzš oddzielnš klasę

nazw własnych. W stosunkach oficjalnych lub potencjalnych samo nazwisko może reprezen-

tować nazwę osobowš, choć bardziej eleganckie jest, nawet w sytuacjach oficjalnych, używa-

nie go łšcznie z imieniem. W języku polskim tradycyjnie przyjęty jest szyk: imię + nazwisko.

Szyk odwrotny stosowany jest w różnego typu wykazach, spisach alfabetycznych. W innych

wypadkach postrzegany jest jako oznaka braku wykształcenia, obycia towarzyskiego.

Z punktu widzenia norm poprawnoœciowych należy go uznać za błędny.

I. ODMIANA NAZWISK MĘSKICH - LICZBA POJEDYNCZA

Wymagania polskiej fleksji nakazujš, o ile tylko jest to możliwe, włšczanie nazwisk,

w tym także obcych, do modeli deklinacyjnych właœciwych rzeczownikom pospolitym. Pod-

stawš wyboru odpowiedniego wzoru fleksyjnego jest, zarówno dla nazwisk rodzimych, jak

i obcych, postać fonetyczna zakończenia nazwiska, a œciœlej jego ostatnia głoska (nie litera!).

Tak więc nazwiska zakończone na spółgłoskę oraz samogłoskę -a lub -o w liczbie pojedynczej

odmianiajš się jak rzeczowniki, nazwiska zaœ zakończone na samogłoski -i, -y, -e przyjmujš

wzór odmiany przymiotnikowej.

Wœród form fleksyjnych nazwisk - w odróżnieniu od innych rzeczowników - bardzo rzad-

kie sš użycia wołacza, chociaż teoretycznie możliwe jest jego utworzenie. Ma to być może

zwišzek z faktem, że w polskiej kulturze zwracanie się do kogoœ po nazwisku nie jest zbyt

grzeczne. Jeœli jednak okolicznoœci tego wymagajš, należy, używajšc polskich, męskich na-

zwisk, pamiętać o konsekwencjach stylistycznych. Tradycyjna forma wołacza, np. Rogiewi-

czu, Nowaku, bywa lekko pretensjonalna, czasem podniosła, utożsamienie zaœ jej z postaciš

mianownikowš nazwiska (panie Rogiewicz, panie Nowak) jest bardzo potoczne.

l. Nazwiska odmieniane według deklinacji rzeczownikowej

A. Nazwiska odmieniane według deklinacji męskoosobowej (4 grupy):

a) Nazwiska męskie zakończone na spółgłoskę miękkš: -s, -c, -Ÿ, dŸ, -ń oraz -l, -j, np.

polskie: Œwirgoń, Ortoœ, Bugaj, Piechal, Kuć; obce: Montaigne [wym. Mšteń a. Monteń],

Nagy [wym. NodŸ], Barany [wym. Baran], Andrić, Benesić [wym. Beneszić], Hemingway

[wym. Hemingłej, rzšd. Hemingłej], Kodaly [wym. Kodaj], Berkeley [wym. Berklej], Zoil

[wym. Col], Littie [wym. Liti], Broglie [wym. Brój], Tołstoj, odmieniajš się analogicznie do

męskoosobowych rzeczowników pospolitych o takim samym zakończeniu (np. dziadunio).

Ten sam model odmiany majš nazwiska zakończone na -o, poprzedzone jednš z wyżej

wymienionych głosek (Ÿ, ć, s, dŸ, ń, j, l), np. polskie: Puzio, Cyzio, obce: Pirandello [wym.

Pirandello], Uccello [wym. Uczello], Boccaccio [wym. Bokaczjo], Badoglio [wym. Badoijo],

d'Annunzio [wym. Danuncjo].

1687

NAZWISKA

Wzór:

DB.

C.

N.

Ms.

Kucia

Kuciowi

Kuciem

Kuciu

Montaigne'a

Montaigne'owi

Montaigne'em

Montaigne'u

Hemingwaya

Hemingwayowi

Hemingwayem

Hemingwayu

Uccella

Uccellowi

Uccellem

Uccellu

dziadunia

dziaduniowi

dziaduniem

dziaduniu

UWAGA!

l. W nazwiskach, w których w wygłosie występuje nie wymawiana samogłoska e, np. Littie

[wy m. Liti], Montaigne [wy m. Mšteń a. Monteń], Gable [wy m. Gebl], Doyle [wym. Doji],

Broglie [wym. Brój], Braille [wym. Brajl], Corneille [wym. Kornej], końcówkę fleksyjnš od-

dziela się od oryginalnej postaci nazwiska apostrofem:

Wzór:

DB.

C.

N.

Ms.

Gable'a

Gable'owi

Gable'em

Gable'u

Braille'a

Braille'owi

Braille'em

Braille'u

Broglie'a

Broglie'owi

Broglie'em

Broglie'u

Doyle'a

Doyle'owi

Doyle'em

Doyle'u

2. Odmieniajšc nazwiska polskie dwu- lub więcejsylabowe, w których wyglosowe spółgłoski

-ń, -c sš poprzedzone samogłoskš e (zachodzi to w zakończeniach -eń, -eć), w przypadkach

innych niż mianownik opuszcza się e, jeœli tak jest w równobrzmišcych rzeczownikach

pospolitych: Kamień - D. Kamienia (nie: *Kamnia), bo kamień - D. kamienia; Kwiecień -

D. Kwietnia (nie: *Kwiecienia), bo kwiecień - D. kwietnia.

W nazwiskach nie majšcych odpowiedników wœród rzeczowników pospolitych o zachowa-

niu lub opuszczeniu e w przypadkach zależnych decyduje tradycja odmiany, np. Waleń —

D. Walenia, ale: Stępień - D. Stępnia.

W jednosylabowych nazwiskach na -eń, -eć samogłoska e zostaje w odmianie zachowana,

np. Bień - D. Bienia, Kmieć - D. Kmiecia.

3. Nazwiska polskie zakończone na -el, jeœli tylko w równobrzmšcych z nimi rzeczownikach

pospolitych tracš w odmianie samogłoskę e, odmieniane sš z opuszczeniem jej w przypad-

kach zależnych, np. Wróbel - D. Wróbla (nie: *Wróbela), bo wróbel - D. wróbla; Dekiel -

D. Dekla (nie: *Dekiela), bo dekiel - D. dekla.

W nazwiskach Polaków o postaci nietożsamej z rzeczownikiem pospolitym najczęœciej

w przypadkach zależnych zachowuje się e, np. Lelewel - D. Lelewela; Korbel - D. Korbela.

W nazwiskach pochodzenia obcego na -el o zachowaniu lub opuszczeniu e w odmianie

decyduje najczęœciej stopień adaptacji nazwiska do języka polskiego. Tak więc nazwiska ma-

jšce na gruncie polskim dłuższš tradycję, jak Hegel, Wedel, Mendel, także: Havel, na ogół

tracš w odmianie e: Hegel - D. Hegla, Wedel - D. Wedla, Mendel - D. Mendla, Havel -

D. Havla.

W odmianie nazwisk osób współczeœnie żyjšcych, nazwisk nie doœć ugruntowanych

w polskiej tradycji językowej, najczęœciej zachowuje się e, np. Orwell - D. Orwella, Fernan-

del - D. Fernandela, Cromwell - D. Cromwella, Kinkel - D. Kinkela.

Wyjštek stanowiš nazwiska francuskie, w których ostatnia sylaba jest akcentowana,

np. Ciaudel [wym. Klodel]. Zawsze zachowujemy w ich odmianie samogłoskę e: Ciaudel

- D. Ciaudela, Ravel - D. Ravela.

b) Nazwiska męskie zakończone na spółgłoskę historycznie miękkš, a więc -c, -cz, -di,

-sz, -z (także zapisywane jako rz), np. polskie: Przybysz, Mazowiec, Bohomolec, Drawicz,

Magdziarz, obce: Toeplitz [wym. Teplic], Delaroche [wym. Delarosz], Leibniz [wym. Lajbnic],

Nitsch [wym. Nicz], Savage [wym. Saważ], Lelouch [wym. Lelusz], Mackintosh [wym. Mekin-

tosz], Lodge [wym. LodŸ], tworzš II grupę deklinacyjnš nazwisk (np. piekarz).

piekarza

piekarzowi

piekarzem

piekarzu

Wzór:

DB. Staszica Leibniza

C. Staszicowi Leibnizowi

N. Staszicem Leibnizem

Ms. Staszicu Leibnizu

NAZWISKA 1688

UWAGA!

1. W nazwiskach, w których w wygłosić występuje nie wymawiana samogłoska e, np.

Delaroche [mym. Delarosz], Sauage [wym. Saważ], Lodge [wy m. LodŸ], w zapisie końcówki

fleksyjne oddzielamy od oryginalnej postaci nazwiska apostrofem:

Wzór:

DB. Delaroche'a Savage'a Lodge'a

C. Delaroche'owi Savage'owi Lodge'owi

N. Delaroche'em Savage'em Lodge'em

Ms. Delaroche'u Savage'u Lodge'u

2. W nazwiskach polskich zakończonych połšczniem -ec w przypadkach zależnych e zostaje

opuszczone, jeœli w tożsamym brzmieniowo rzeczowniku pospolitym jest opuszczane, np. Li-

piec — D. Lipca (nie: *Lipieca), bo lipiec — D. lipca; Malec — D. Malca (nie: *Maleca), bo ma-

lec — D. malca.

W nazwiskach nie majšcych odpowiedników wœród rzeczowników pospolitych o zachowa-

niu lub opuszczeniu e w odmianie decyduje swojskoœć lub obcoœć nazwiska, np. Wujec -

D. Wujca, Janiec - D. Jańca, Pawelec - D. Pawelca, ale: Perec - D. Pereca.

W jednosylabowych nazwiskach na -ec zawsze w odmianie zachowujemy e, np. Stec -

D. Steca.

c) Nazwiska męskie zakończone na spółgłoskę -k, -g, -ch (zapisywane jako litera h lub

dwuznak ch), np. polskie: Stańczyk, Syryjczyk, Pieróg, Pach, Bodych, Pawlak, Szczepanik,

Walczak, Ostroróg, obce: Spock [wym. Spok], Signac [wym. S-iniak], Remaršue [wym. Re-

mark], Lebesgue [wym. Łebek], Locke [wym. Lok], van Gogh [wym. wan Gog], Young

[wym. Jar)k, rzšd. Jank], Offenbach [wym. Ofenbach], Bessmertnych, Maetternich [wym. Me-

temich], odmieniamy jak analogiczne męskie rzeczowniki pospolite (np. rolnik).

Wzór:

DB. Syryjczyka Spocka Signaca Remarque'a rolnika

C. Syryjczykowi Spockowi Signacowi Remarque'owi rolnikowi

N. Syryjczykiem Spockiem Signakiem Remarkiem rolnikiem

Ms. Syryjczyku Spocku Signacu Remarque'u rolniku

W. Syryjczyku Spocku Signacu Remarque'u rolniku

UWAGA!