I nieosobowych mamy do czynienia zwłaszcza przy rzeczownikach na -ak, np. BliŸniak, cher-

lak, chojrak, chuderlak, cwaniak, junak, krewniak, łajdak, nieborak, pijak, prostak, próż-

niak, starszak, sztywniak, uczniak, ważniak, zdechlak, żebrak, żołdak. Alternatywne morfe-

my fleksyjne -(c),y (osób.) || -(k)i (nieosob.) można by już dodawać także do rzeczowników ty-

pu chrzeœniak, kułak, partyjniak, wczeœniak, przy których wymieniane sš tylko końcówki

osobowe, a także do nazw nie rejestrowanych przez wydawnictwa normatywne, np. pierw-

szak, ponurak, œredniak, tajniak, umarlak, wapniak. O wyborze elementu fleksyjnego prze-

sšdzałoby w tym wypadku kryterium funkcjonalno-stylistyczne.

Większš ostrożnoœć należy natomiast zachować przy kwalifikowaniu nielicznych warian-

tów typu doktorzy - doktorowie, profesorzy - profesorowie jako systemowych opozycji stylis-

MIEJSCOWNIK 1682

tycznych, w których człon pierwszy jest nienacechowany (neutralny), a człon drugi - pod-

niosły. Między formami na -i \\ -y a -owie, będšcymi nazwami funkcji, stanowisk i zawodów

o dużym prestiżu, panuje względna równowaga iloœciowa; z jednej strony mamy postaci:

burmistrzowie, generałowie, inżynierowie, kardynałowie, królowie, marszałkowie, ministro-

wie, monarchowie, posłowie, sędziowie, szefowie, wodzowie, wojewodowie, z drugiej zaœ: ad-

wokaci, ambasadorzy, biskupi, docenci, dostojnicy, dyrektorzy, dziekani, kierownicy, premie-

rzy, prezesi, prezydenci, prokuratorzy, przywódcy, rektorzy. Między formami na -i \\ -y oraz

-omie zachodzš pewne różnice znaczeniowe, np. doktorzy to raczej 'lekarze', a doktorowie

'osoby ze stopniem naukowym' (także honoris causa oraz doktorowie Koœcioła); profesorzy

'nauczyciele szkół œrednich', profesorowie 'osoby z tytułem naukowym'. Można więc co naj-

wyżej stwierdzić, że w parach z końcówkami -i(-y) \\ -owie forma druga łšczy odcień pod-

niosłoœci ze specjalizacjš znaczeniowš. Liczba wyrazów z końcówkš -owie we współczesnej

polszczyŸnie wyraŸnie maleje w porównaniu z XIX wiekiem.

Zróżnicowanie fleksyjne form M. Im może mieć także Ÿródło znaczeniowe, tzn. oddzielać

użycia pierwotne i wtórne rzeczowników polisemicznych. W parach form na -owie \\ -y;

-owie || -e; -'e || -y końcówki męskoosobowe zarezerwowano dla znaczeń podstawowych, koń-

cówki rzeczowe dla użyć pochodnych, wtórnych, np. Arabowie 'mieszkańcy Arabii' — araby

'konie arabskie'; Cyganie 'reprezentanci narodu Romów' — cygany 'oszuœci, krętacze'; dzia-

dowie 'przodkowie, rodzice rodziców' - dziady 'żebracy, biedacy, oberwańcy'; faworyci 'ulu-

bieńcy, protegowani' — faworyty 'bokobrody'; królowie 'monarchowie, panujšcy' — króle 'figu-

ry w szachach, kartach' lub - skrótowo - 'króliki'. Odpowiedni dobór elementów fleksyj-

nych jest tu podporzšdkowany kryterium funkcjonalno-znaczeniowemu; sprzyja tym samym

jednoznacznoœci wypowiedzi.

Wyrazy w mianowniku (rzeczowniki, zaimki) sš w zdaniach najczęœciej podmiotami.

Przymiotniki mogš być także orzecznikami, np. Ten kraj jest suwerenny. Jeżeli funkcję

orzecznika pełni rzeczownik, występuje na ogół w narzędniku, np. Ojciec jest senatorem; for-

ma mianownikowa jest wymagana w następujšcych typach kontekstów:

a) przy łšczniku poprzedzonym (lub zastšpionym) zaimkiem to, np. To (jest) wzięty adwokat;

b) w zdaniach z orzecznikiem będšcym imieniem i/lub nazwiskiem, np. Jestem Monika Rad-

gowska; Jestem Kozietulski; Jestem Marek.

Inne użycia mianownika w tej funkcji można akceptować tylko w wypowiedziach potocz-

nych, np. Jesteœ Anglik czy Szkot?, lub nacechowanych ekspresywnie, np. Zuch jesteœ; Jesteœ

leń patentowany; Jesteœ obwieœ i ladaco. Por. CZASOWNIK, ODMIANA IMION POLSKICH

I OBCYCH, ODMIANA NAZWISK POLSKICH, PODMIOT, RODZAJ GRAMATYCZNY,

RZECZOWNIK, WOŁACZ, ZDANIE. (H.J.)

MIEJSCOWNIK jest szóstym przypadkiem deklinacji. W zdaniu wyrazy majšce tę for-

mę fleksyjnš sš zawsze poprzedzone przyimkiem (na, o, po, przy, w). Konstrukcje składnio-

we w miejscowniku pełniš na ogół funkcję dopełnienia dalszego, np. mówić, opowiadać,

przypominać, rozmawiać, wspomnieć — o kimœ, o czymœ; biegać, chodzić, deptać, jeŸdzić, spa-

cerować, stšpać — po czymœ; polegać, wzorować się — na kimœ; koncentrować się, opierać się,

siedzieć, skupiać się, zasadzać się — na czymœ; obstawać, upierać się — przy czymœ, lub oko-

licznika miejsca, np. mieszkać w małym miasteczku, przebywać w więzieniu, przechowywać

(biżuterię) w sejfie, zagubić się w kniei, zasiadać w radzie nadzorczej. Znacznie rzadziej

miejscownik bywa okolicznikiem czasu, np. załatwić przy okazji, zapalić po wyjœciu, wrócić

o zmroku, a zupełnie sporadycznie - okolicznikiem sposobu lub warunku, np. przeżyć o chle-

bie i wodzie, zwyciężyć przy odrobinie szczęœcia, zaryzykować w sprzyjajšcych okolicznoœ-

ciach.

Formy odmiany

W deklinacji rzeczownikowej Ms. Ip ma końcówki -e, -u, -i, -y; ich dobór zależy od rodza-

ju gramatycznego oraz zakończenia tematu, to znaczy:

l. Rzeczowniki męskie i nijakie, których temat kończy się na spółgłoskę twardš oprócz

-k, -g, -c/i, -l, majš miejscownik z końcówkš -e, np. (o) standardzie, banale, głazie, malkon-

tencie, mieszczaninie, piętnie, cieœcie. Zakończone na spółgłoskę miękkš, stwardniałš (c, cz,

dz, dż, rz, sz, ż) i -k, -g, -c/l, -l majš miejscownik z końcówkš -u, np. (o) œniegu, piachu,

kowalu, cieniu, liœciu, graczu, haszyszu, łożu, psotniku.

1683 MODA W JĘZYKU

2. Rzeczowniki żeńskie majš w miejscowniku końcówkę -e, jeœli ich temat kończy się na

spółgłoskę twardš oprócz -l, np. (o) słocie, lamie, stodole, urodzie, metaforze, kolebie, tapioce,

altanie; -i po temacie zakończonym na spółgłoskę miękkš i -l, np. (o) stali, kšpieli, nosogar-

dzieli, tradycji, posesji, monarchini, miłoœci, gałęzi, armii, ziemi', oraz końcówkę -y po tema-

cie kończšcym się na spółgłoskę stwardniałš, np. (o) cieczy, niszy, łupieży (r. ż), macierzy,

macy, miedzy.

Rzeczowniki w Im majš w Ms. końcówkę -ach, np. (o) butach, krowach, bagnach, wyjšt-

kami sš trzy nazwy państw: (w) Niemczech, (na) Węgrzech, (we) Włoszech.

Podane reguły nie dotyczš następujšcych wyrazów:

1. Rzeczowników dom, pan, syn, które majš w Ms. Ip końcówkę -u, mimo twardego za-

kończenia tematu;

2. Rzeczownika dzień, który ma w Ms. Ip formy oboczne (w) dniu \\ (we) dnie; druga

z nich jest obligatoryjnym składnikiem wyrażenia we dnie i w nocy;

3. Rzeczownika ręka, majšcego w Ms. Ip dwie poprawne formy: (regularnš) w ręce oraz

(nieregularnš) w ręku.

Miejscownik rzeczowników twardotematowych jest formš fleksyjnš, w której zachodzi

najwięcej wymian głoskowych: końcówka -e automatycznie zmiękcza spółgłoskę wygłosowš,

np. arab - (o) arabie, korab - (o) korabie, œlad - (o) œladzie, traf - (o) trafie, tron - (o) tronie,

szlem — (o) szlemie, cep — (o) cepie, sznur — (o) sznurze, bunt — (o) buncie, knut — (o) knucie,

wišz — (o) wišzie, a ponadto powoduje w wielu wyrazach także wymiany samogłoskowe, np.

jazda — (o) jeŸdzie, wiara — (o) wierze, cokół — (o) cokole, kocioł — (o) kotle, las — (o) lesie,

wiatr - (o) wietrze, miasto - (o) mieœcie.

W deklinacji przymiotnikowej Ms. ma w Ip swoistš końcówkę -im\\-ym, np. tanim, tam-

tym, dobrym, niekiedy błędnie rozszerzanš (pod wpływem południowopolskim) do postaci

*-em, np. *tamtem, *dobrem; takie formy mogš przybierać tylko niektóre nazwy geograficzne

w użyciach rzeczownikowych, np. w Kieleckiem, Lubelskiem, Poznańskiem.

Deklinacja zaimkowa ma odrębne końcówki miejscownika dla poszczególnych typów lek-

semów, natomiast w odmianie liczebników stosowana jest bezwyjštkowa końcówka -u. Por.

BIERNIK, CELOWNIK, DOPEŁNIACZ, DOPEŁNIENIE, NARZĘDNIK, OKOLICZNIK,

ZDANIE, ZWIĽZKI SKŁADNIOWE. (H.J.)

MODA W JĘZYKU (NADUŻYWANIE ELEMENTÓW JĘZYKOWYCH)

Pierwszym sygnałem wskazujšcym na to, że jakiœ wyraz lub pewne wyrażenie stajš się

modne, jest zauważalny wzrost częstoœci ich użycia, nie usprawiedliwiony potrzebami infor-

macyjnymi. Przyczyn dużej frekwencji tekstowej należy szukać przede wszystkim w ich po-

czštkowej atrakcyjnoœci, niebanalnoœci. W ostatnich latach ta atrakcyjnoœć służy przede

wszystkim zwiększeniu wartoœci — często w celach reklamowych — desygnatów wielu okreœ-

leń poprzez wyszukanš, czasem pretensjonalnš nazwę, „efektowne" tło wyrazowe. W tym

prawdopodobnie tkwi Ÿródło popularnoœci salonów konfekcyjnych, fryzjerskich, kosmetycz-

nych oraz... salonów odzieży używanej (zamiast: sklepów, punktów usługowych); filozofii

sprzedaży w naszym sklepie, poszukiwania mecenasów, docierania do inwestorów, pomocy

najuboższym (zamiast: metody, sposobu, idei); nowej generacji samochodów, kosmety-

ków, sprzętu audio-uideo (zamiast: nowoczesnych); ekologicznych produktów spożyw-

czych, proszków do prania, farb, lakierów, opakowań (zamiast: zdrowych, nieszkodliwych,

naturalnych). W modnej konwencji stylistycznej można by więc napisać: Setki atrakcji

o globalnym zasięgu oferuje się potencjalnym odbiorcom, aby po ich nabyciu

mieli superwarunki do realizowania siebie.

Swoistego dowartoœciowania może potrzebować i użytkownik języka, z różnych powodów

zabiegajšcy o popularnoœć czy uznanie. Aby osišgnšć ten cel, ozdabia swoje teksty wyrazami

używanymi przez œrodowiska czy osoby cieszšce się dużym autorytetem (aktorzy, dziennika-

rze, parlamentarzyœci, politycy, sportowcy) albo zaczerpniętymi z tych odmian języka, które

uchodzš (nie zawsze słusznie) za wzorcowe (np. styl publicystyczny, urzędowy). W polu za-