1675 Liczebnik

dopełniacza lub mianownika, np. Naszych siedem studentek zostało wytypowanych do rozgry-

wek finałowych; albo: Nasze siedem studentek zostało wytypowanych do rozgrywek finało-

wych. Por. hasła alfabetyczne pięć, szeœć, siedem itd. (do hasła dziewiętnaœcie), dwadzieœcia,

trzydzieœci itd. (do hasła dziewięćdziesišt), sto, dwieœcie itd. (do hasła dziewięćset).

LICZEBNIKI GŁÓWNE TYSIĽC, MILION, MILIARD, BILION Majš one odmianę rzeczow-

nikowš i rzšd dopełniaczowy. W większoœci kontekstów charakteryzuje je typowa składnia

liczebnikowa, tzn. orzeczenie w Ip, a w czasie przeszłym i trybie warunkowym - w rodzaju

nijakim, np. Tysišc osób pielgrzymowało do sanktuarium. Odstępstwa od tej zasady (tzn. za-

chowanie zwišzku zgody między liczebnikiem a orzeczeniem) sš dopuszczalne wtedy,

gdy:

1. orzeczenie poprzedza liczebnik, np. Zamieszkał tu tysišc emigrantów z Kurdystanu;

2. liczebnik oznacza liczbę jednostek miary, np. Milion ton pszenicy został przeznaczony

na zapasy;

3. liczebnik jest użyty w liczbie mnogiej, np. Trzy tysišce kibiców czekały na swoich ulu-

bieńców.

W zdaniach zawierajšcych liczebniki tysišc, milion, miliard w liczbie mnogiej, bez po-

przedzajšcych liczebników głównych, omawiane leksemy przestajš być wykładnikami iloœci

i przejmujš funkcję liczebników nieokreœlonych o znaczeniu 'dużo, mnóstwo, wiele', np. Ty-

sišce osób opowiedziało się przeciwko lokalizacji elektrowni atomowej; Miliony turystów zwie-

dziło Luwr; Miliardy bakterii atakujš Ÿle przechowywanš żywnoœć.

Omawiane liczebniki do typowych form zwišzku z orzeczeniem, stronš biernš i okreœle-

niem przymiotnikowym dołšczajš jeszcze (jako trzeciš) konstrukcję połšczonš zwišzkiem

zgody z liczebnikiem, np. Te miliony ludzi zostały perfidnie oszukane. Por. odpowiednie has-

ła alfabetyczne, tzn. miliard, milion.

LICZEBNIKI GŁÓWNE WIELOWYRAZOWE Wzorowa odmiana tych liczebników wymaga

deklinowania wszystkich elementów składowych, np. Tym wydziałem interesuje się oœmiuset

siedemdziesięciu trzech kandydatów; Uciekli stamtšd razem z trzema tysišcami siedmiuset

pięćdziesięcioma mieszkańcami miasta. Ze względów praktycznych pewne składniki liczebni-

ków wielowyrazowych mogš nie być odmieniane, np. Opowiedziałem o tysišc dwieœcie

osiemdziesięciu siedmiu wychowankach tej placówki. Nie możemy jednak nigdy rezygnować

z odmiany następujšcych członów liczebników wielowyrazowych:

a) dwóch ostatnich (np. Inwestor dysponuje trzema tysišcami akcji; Podarowali-

œmy ksišżki czterysta dziewięćdziesięciu dwom wyróżniajšcym się uczniom. Rozma-

wiano z tysišc szeœćset siedemdziesięcioma oœmioma członkami załogi; Ulgi podat-

kowe przyznano dwustu czterdziestu płatnikom.

b) liczebników oznaczajšcych dziesištki i jednostki, niezależnie od ich miejsca w ukła-

dzie dziesiętnym (mogš to być wielokrotnoœci tysięcy, milionów czy miliardów), np. Tłum

przyglšdał się dziewięćset dwudziestu czterem demonstrujšcym bezrobotnym; Dowie-

dzieliœmy się o czterech tysišcach pięciuset szeœćdziesięciu siedmiu skar-

gach, złożonych na nowego dyrektora przedsiębiorstwa (nie: *o cztery tysišce pięćset szeœć-

dziesięciu siedmiu). Każdy składnik znajdujšcy się po składniku już deklinowanym, również

wymaga odmiany, np. Na wiecu obiecano oœmiu tysišcom siedmiuset pięćdziesięciu zebranym

podjęcie odpowiednich regulacji prawnych (nie: *oœmiu tysišcom siedemset pięćdziesięciu);

Zawiadomiono o dwóch milionach stu ofiarach klęski ekologicznej (nie: *o dwóch milionach

sto ofiarach); Administrowanie trzema tysišcami osiemdziesięciu hektarami lasów wymagało

niemałych nakładów (nie: *trzema tysišcami osiemdziesišt); Szeœciu milionom jedenastu ty-

sišcom narodzin towarzyszył lekarz położnik (nie: *szeœć milionów jedenastu tysišcom).

W praktyce więc nieodmienne mogš pozostawać co najwyżej niektóre liczebniki oznacza-

jšce setki oraz wyrazy oznaczajšce pojedyncze tysišce, miliony, miliardy.

Składnia liczebników wielowyrazowych zależy prawie bezwyjštkowo od wymagań grama-

tycznych ostatniego elementu; tylko w liczebnikach zakończonych na jeden o formie rzeczow-

nika oraz orzeczenia przesšdza przedostatni składnik, np. Siedemdziesišt trzy student-

ki wyjechały na praktykę zagranicznš (jak trzy studentki); Osiemdziesišt dziewięć kobiet wy-

magało hospitalizacji (jak dziewięć kobiet); Czterystu jedenastu interesantów obsłużył bank

i

LICZEBNIK 1676

tamtej œrody (jak jedenastu interesantów); Pięćdziesięciu jeden harcerzy zdobyło odznaki

sprawnoœciowe (jak pięćdziesięciu harcerzy).

Formy męskoosobowe dwaj, trzej, czterej nie mogš być składnikami liczebników złożo-

nych; w tej funkcji używane sš wyłšcznie formy dwóch, trzech, czterech, np. Zgłosiło się trzy-

dziestu dwóch doborowych tancerzy (nie: *Zgłosili się trzydziestu dwaj doborowych tancerzy;

nie: *Zglosili się trzydzieœci dwaj doborowi tancerze).

Wyrazy tysišc, milion, miliard w liczebnikach wielowyrazowych przyjmujš takie formy

gramatyczne jak rzeczowniki, np. dwa tysišce, pięć tysięcy, siedem milionów. Na-

wet w połšczeniu z liczebnikami dwa, trzy, cztery cały liczebnik może się łšczyć z orzecze-

niem tak jak liczebniki powyżej pięciu, np. Dwa tysišce zakładników zginęło w tym obozie.

LICZEBNIKI ZBIOROWE (OKREŒLONE I NIEOKREŒLONE) Podobnie jak liczebniki głów-

ne, wskazujš one na liczbę obiektów (osób, zwierzšt, przedmiotów). Sš używane zamiast li-

czebników głównych, jeżeli łšczš się z:

1. niektórymi rzeczownikami majšcymi tylko liczbę mnogš (pluralia tantum), np. czworo

ust, pięcioro urodzin, dziesięcioro wrót;

2. rzeczownikami rodzaju nijakiego oznaczajšcymi istoty młode, których nazwa kończy

się na -ę, np. troje Ÿrebišt, czworo pisklšt, pięcioro dziewczšt, jedenaœcioro kaczšt;

3. rzeczownikami nazywajšcymi obiekty występujšce w parach, np. dwoje oczu, uszu,

ršk;

4. rzeczownikami lub zaimkami odnoszšcymi się do grup osób różnopłciowych, np. kilko-

ro uczestników, nas czworo, oboje rodzice, jedenaœcioro wycieczkowiczów.

W języku polskim liczebniki zbiorowe sš również używane w kilku tradycyjnych zwro-

tach frazeologicznych, np. doktor obojga praw, dziesięcioro przykazań. Królestwo Obojga Sy-

cylii.

Odmiana liczebników zbiorowych opiera się na wzorze rzeczowników rodzaju nijakiego,

przy czym temat przypadków zależnych (oprócz biernika) jest rozszerzony o spółgłoskę -g-

(M. dziewięcioro, D. dziewięciorga, C. dziewięciorgu, B. dziewięcioro, N. dziewięciorgiem,

Ms. dziewięciorgu).

Grupa liczebników zbiorowych jest nieliczna, obejmuje bowiem odpowiedniki liczebników

głównych od dwóch do dziewiętnastu, liczebników głównych oznaczajšcych równe dziesištki

od dwudziestu do dziewięćdziesięciu, dwa liczebniki nieokreœlone: kilkoro, kilkanaœcioro oraz

liczebnik oboje (obydwoje).

W strukturach wielowyrazowych co najmniej ostatni element musi mieć postać liczebni-

ka zbiorowego, np. ?1 promie zmieœciło się jeszcze trzydzieœci szeœcioro rozbitków. Również

słowne odpowiedniki dziesištek mogš mieć formę liczebników zbiorowych, np. Dwadzieœcioro

troje turystów przyglšdało się monumentalnej budowli; nie mogš jej natomiast mieć słowne

odpowiedniki setek, gdyż nie ma ich w polskim systemie językowym, por. Dwieœcie siedem-

dziesięcioro pięcioro zawodników defilowało na stadionie.

Składnia liczebników zbiorowych występujšcych z rzeczownikami jest prawie taka sama

jak liczebników głównych od pięciu wzwyż. Różnica między nimi polega tylko na tym, że li-

czebniki zbiorowe łšczš się ze swoimi okreœleniami w zwišzki zgody w celowniku i miej-

scowniku, podczas gdy liczebniki główne łšczš się tak jeszcze w narzędniku, np. C. Podaro-

wał pamištki pięciu uczniom - pięciorgu uczniom; Ms. Myœlę o pięciu uczniach - pięciorgu

uczniach, ale N. Kieruję pięcioma uczniami — pięciorgiem uczniów.

Liczebniki zbiorowe występujšce z zaimkami rzeczownymi mogš być używane w dwóch

typach połšczeń: a) my troje, ci czworo, wy oboje (zwišzek zgody) albo: b) nas troje, ich oœ-

mioro (zwišzek rzšdu). Konstrukcje typu a) łšczš się z orzeczeniem w Im, np. Ci troje

pierwsi wpadli na ten pomysł, konstrukcje typu b) - w Ip, np. Nas dwoje umiało to zasto-

sować w praktyce; Ich czworo załatwiło sobie stypendia już wiosnš.

We współczesnym języku polskim liczebniki zbiorowe sš używane coraz rzadziej. Wiele

z nich można zastšpić kontekstami zawierajšcymi wyraz para, np. dwie pary nożyc, cztery

pary spodni. W grupie nazw istot młodych bardzo popularne sš rzeczowniki z przyrostkiem

-ak, nie wymagajšce liczebników zbiorowych (jako męskie), np. dwa kurczaki, trzy Ÿrebaki,

siedem kociaków, pięć cielaków. Nawet w zdaniach z wyrazem dziecko, majšcym bardzo