Inne nieoficjalne odmiany mówione majš ograniczony zakres używania I nie obejmu

całego systemu językowego. Ich odrębnoœć w stosunku do polszczyzny oficjalnej czy potoc

nej zasadza się na różnicach słownikowych i frazeologicznych. Najbardziej typowy dla d;

siejszej polszczyzny jest rozrost gwar œrodowiskowych. Sš one tworzone jako jeży

grup poczuwajšcych się do odrębnoœci kulturowo-społecznej. Pełniš w nich funkcję utożs

miajšcš (członków grupy) i wyodrębniajšcš (grupę z reszty społeczeństwa). Językowymi (

chami takich gwar sš: ekspresywnoœć wyrazów, które na ogół nie nazywajš rzeczy i dział.

nie nazwanych, lecz okreœlajš na nowo to, co jest ważne dla członków grupy, znaczna syr

1661 Język I jego odmiany

nimicznoœć okreœleń i ich szybka zmiennoœć, a także mała zrozumiałoœć dla osób spoza gru-

py. Tak dzieje się na przykład w gwarze młodzieżowej, żołnierskiej, teatralnej, w gwarze

działaczy partyjnych itd. Swoistym typem gwar œrodowiskowych sš gwary tajne (np. wię-

zienna, przestępcza, ale także gwara œrodowisk konspiracyjnych), których głównym celem

jest zakamuflowanie treœci komunikatu, tak by był niezrozumiały dla niewtajemniczonych.

Gwary zawodowe — też ograniczajšce się do słownictwa i frazeologii — powstajš

w grupach powišzanych wykonywaniem wspólnego zawodu. Dawniej były to przede wszyst-

kim gwary rzemieœlników i robotników (np. gwara szewców, krawców, robotników przemy-

słu metalowego, stoczniowców), dziœ sš to głównie gwary osób wykonujšcych zawody tech-

niczne (np. zwišzanych z programowaniem czy obsługš komputerów) i usługi (tzw. akwizy-

torzy, twórcy reklam itp.). Słownictwo gwar zawodowych przede wszystkim nazywa (za po-

mocš profesjonalizmów) rzeczy i czynnoœci nienazwane w innych odmianach polszczyzny,

a ważne ze względów zawodowych. Jest ono ograniczone zakresowe do tej sfery, która doty-

czy danego zawodu, rzadko też jest ekspresywne.

Używanie gwar zawodowych i œrodowiskowych powinno być ograniczone do tych sytuacji,

które zachodzš wewnštrz grup. Posługiwanie się nimi poza grupš naraża mówišcego na nie-

zrozumienie, a często także na ujemnš ocenę towarzysko-społecznš. Gwary te nie powinny

być jedynš odmianš językowš używanš przez współczesnego Polaka, gdyż może to go prowa-

dzić do ograniczenia możliwoœci porozumiewania się z ludŸmi spoza grupy i narażać na nie-

przyjemnoœci. Ograniczony zasięg majš gwary tajne, a te z nich, które pochodzš ze œrodo-

wisk przestępczych, nie powinny być propagowane i upowszechniane, nie tylko ze względu

na (w większoœci wulgarny) charakter słownictwa, lecz przede wszystkim z powodu niemoż-

liwej do akceptacji filozofii życia w nich zawartej.

Na uwagę zasługuje odmiana dialogowa polszczyzny. Stoi ona na pograniczu

odmian oficjalnych i nieoficjalnych: jest to staranna wersja polszczyzny mówionej, używana

w takich sytuacjach, jak rozmowa w miejscach publicznych osób słabo się znajšcych (np. na

spotkaniu towarzyskim, na wycieczce, na koncercie), a także język rozmów nauczycieli

z uczniami i, szerzej, przełożonych z podwładnymi. Do tej odmiany należš także teksty roz-

mów radiowych i telewizyjnych. Polszczyzna dialogowa charakteryzuje się starannym dobo-

rem słownictwa, unikaniem okreœleń bardzo ekspresywnych i drastycznych, swobodnym po-

sługiwaniem się wyrazami zapożyczonymi, doœć starannš budowš zdań, wyrażajšcš się dba-

łoœciš o przejrzystoœć składniowš wypowiedzi, poprawnš artykulacjš. W tej wersji języka

(którš można nazwać standardowš starannš) obowišzuje wzorcowa norma językowa. Jest

to język możliwy do użycia w niemal każdej sytuacji, choć przez to trochę ograniczony, jeœli

chodzi o ekspresywnoœć i plastycznoœć.

O wiele bardziej sprecyzowany zasięg używania majš pozostałe odmiany polszczyzny ofi-

cjalnej. Polszczyzna monologowa (mówiona) to język przemówień i innych wystš-

pień publicznych, a więc odmiana używana w mowach politycznych, w kazaniach; tu trzeba

zaliczyć także język wykładów. Charakterystyczne jest tu łšczenie œrodków językowych z po-

zajęzykowymi (gesty, mimika). Często pojawiajš się sygnały nawišzywania kontaktu ze słu-

chaczami przez bezpoœrednie zwroty do nich. Słownictwo jest dobierane starannie, z u-

względnieniem wyrazów obcych i erudycyjnych, ekspresywizmy używane celowo (w pewnych

typach wystšpień, np. na wykładach - bardzo rzadko). Często występujš językowe œrodki

perswazji, pozwalajšce odwołać się do do rozumu, woli bšdŸ emocji słuchaczy. Składnia jest

staranna i doœć skomplikowana. Używajšc tej odmiany języka, powinniœmy pamiętać o tym,

że Ÿle odebrane może być zarówno nasycanie jej zwrotami i wyrażeniami szablonowymi,

utartymi, jak i zbytnie upotocznianie tekstu.

Oficjalne odmiany pisane noszš od dawna nazwę stylów funkcjonalnych. Majš one ogra-

niczony kršg twórców (nadawców), a często także ograniczony zasięg odbiorców. Te dwie ce-

chy sš najwyrazistsze w stylu naukowym. Celem tekstów naukowych jest przekazywa-

nie uogólnionych informacji (prawd) o pewnym wycinku rzeczywistoœci. Teksty te, skierowa- '"""B"

ne do wšskiej grupy specjalistów, sš nasycone terminologiš z okreœlonej dyscypliny wiedzy. 3

Przez doœć skomplikowanš składnię (zwanš interpretacyjnš) oddajš swoisty, zhierarchizowa- ^

i ny obraz pewnego fragmentu œwiata. Cel wypowiedzi i typ odbiorców wypowiedzi naukowej a)

powodujš, że nie muszš być one zrozumiałe dla tzw. przeciętnego człowieka; majš natomiast §

być logiczne, a ich autorzy powinni posługiwać się wewnętrznie spójnym systemem pojęć K

KALKI JĘZYKOWE 1662

i terminów. Powszechniej zrozumiałe winny być natomiast teksty popularnonaukowe, sš one

bowiem przeznaczone dla szerszego grona odbiorców, a służš popularyzacji wiedzy z okreœ-

lonej dziedziny nauki. Jako odmianę stylu naukowego należy też traktować teksty z różnych

dziedzin techniki, tworzšce tzw. styl techniczny.

Mały kršg nadawców, ale szeroki zasięg oddziaływania, majš teksty stylu urzędo-

wo-kancelaryjnego. Ich celem jest poinformowanie przez przedstawicieli władzy

o okreœlonych aktach urzędowych albo nakłonienie obywateli do podporzšdkowania się ta-

kim aktom przez wykonanie okreœlonych poleceń bšdŸ też wstrzymanie się od pewnych

działań. Stšd też w tekstach urzędowych występuje sporo wyrazów i ich form o charakterze

perswazyjnym bšdŸ nakazowym, np. zaleca się, należy, wzywa się, a także formy bezosobo-

we, które majš służyć obiektywizacji przekazywanych informacji i poleceń. Treœć tekstów

urzędowych bywa ujmowana w punkty, co ma sprzyjać przejrzystoœci przekazu. Ich składnia

jest doœć skomplikowana, choć przeważajš zdania pojedyncze rozwinięte. Odmianš stylu

urzędowego jest styl korespondencji między instytucjami i organizacjami. Typowe jest

w nim odwoływanie się i nawišzywanie do innych pism i nasycanie tekstu okreœleniami fa-

chowymi, odpowiednimi dla działalnoœci danej instytucji. Na pograniczu stylu urzędowego

i technicznego można umieœcić teksty dotyczšce obsługi rozmaitych urzšdzeń technicznych,

przeznaczone dla użytkowników, często niefachowców. Posługiwanie się elementami stylu

urzędowego (słownictwem, konstrukcjami składniowymi, swoistš frazeologiš) poza tš odmia-

nš języka jest uznawane za przejaw niedostatecznego opanowania polszczyzny ogólnej w jej

wersjach swobodniejszych, mniej sformalizowanych i za niepotrzebnš ucieczkę od polszczyz-

ny potocznej w obawie przed oœmieszeniem się. To właœnie kancelaryzmy „zdradzajš" osoby

ich używajšce jako te, które nie umiejš posługiwać się swobodnie polszczyznš nieoficjalnš.

Styl dziennikarski to odmiana polszczyzny używana w informacjach prasowych

i artykułach dziennikarskich. Teksty pisane tym stylem majš przekazywać wiadomoœci, za-

zwyczaj aktualne, z różnych dziedzin. Typowe jest dla nich posługiwanie się słownictwem

wspólnym różnym odmianom polszczyzny, wzbogaconym z jednej strony okreœleniami facho-

wymi, z drugiej zaœ potocznymi. W komunikatach prasowych pewnš częœć tekstu zajmujš

wyrazy niezależne od jego autora (takie jak daty, nazwy miejscowe i osobowe). Składnia jest

różnorodna, choć przeważajš rozbudowane zdania pojedyncze. W zasadzie teksty takie nie

powinny zawierać wyrazów i wyrażeń oceniajšcych ani perswazyjnych, w praktyce dzienni-

karskiej sš one jednak trudne do uniknięcia. Charakterystyczne dla tekstów dziennikar-

skich jest posługiwanie się okreœleniami szablonowymi, a także upowszechnianie wyrazów

modnych, zwłaszcza nowych zapożyczeń.

W przeciwieństwie do z założenia obiektywnego stylu dziennikarskiego styl publi-

cystyczny odznacza się tym, że przekazuje subiektywne poglšdy autora tekstu (np. w ko-

mentarzu czy felietonie) i zawiera wyrażenia jawnie impresywne (perswazyjne). Pewne ga-

tunki tej odmiany języka (reportaż, felieton) zbliżajš się do tekstów literatury pięknej, z jej

bogactwem językowym i stylistycznym.

Wymienione i omówione dotšd odmiany języka tworzš tę jego częœć, którš można na-

zwać polszczyznš użytkowš. W opozycji do niej pozostajš teksty literatury

pięknej, charakteryzujšce się tym, że wykorzystuje się w nich wszelkie dostępne œrodki

językowe i stylistyczne. Można jedynie dodać, że kanony literackie wykorzystywane współ

czeœnie nie pozwalajš uznawać języka dzieł literatury za wzorzec językowy polszczyzny

co było regułš jeszcze w połowie XX wieku. Por. DIALEKTYZMY, NORMA JĘZYKOWA

POSTAWY WOBEC JĘZYKA, PROFESJONALIZMY, REGIONALIZMY, STYL, STYLIZA

CJA, ŒWIADOMOŒĆ JĘZYKOWA. (A.M.)

KALKI JĘZYKOWE zob. ZAPOŻYCZENIA.

KATEGORIE NIEZALEŻNE CZASOWNIKA zob. KONIUGACJA.

KATEGORIE ZALEŻNE CZASOWNIKA zob. KONIUGACJA.

KODYFIKACJA NORMY JĘZYKOWEJ Przez kodyfikację normy należy rozumii

wszelkie te działania, których celem jest podtrzymanie swoistoœci i integralnoœci języka ogć