1619 Biernik

Drugie, mniej rozpowszechnione, znaczenie terminu archaizm to: element dawnego sys-

temu językowego występujšcy do dziœ jako relikt (najczęœciej wariant recesywny) w pol-

szczyŸnie, wchodzšcy w skład jej normy. Takie archaizmy okreœla się mianem wyjštków,

nie odczuwa się jednak ich archaicznoœci. Sš nimi na przykład formy: rękoma, w ręku, oczy-

ma, w Niemczech, wykonywa, puœcić płazem, mšdrej głowie doœć dwie słowie. To znaczenie

terminu archaizm spotyka się przede wszystkim w fachowej literaturze językoznawczej.

Por. STYLIZACJA. (A.M.)

ASPEKT zob. CZASOWNIK, KONIUGACJA.

BEZOKOLICZNIK zob. CZASOWNIK.

BIAŁORUTENIZMY zob. ZAPOŻYCZENIA.

BIERNA STRONA zob. CZASOWNIK, KONIUGACJA.

BIERNIK jest czwartym przypadkiem deklinacji. Rzeczowniki, zaimki osobowe, liczebni-

ki główne i zbiorowe użyte w tej formie fleksyjnej pełniš najczęœciej funkcję dopełnienia bliż-

szego; pozostałe częœci mowy (przymiotniki, częœć zaimków, imiesłowy przymiotnikowe) peł-

niš funkcję okreœleń (przydawek) wyrazów nadrzędnych.

Formy odmiany

I. W deklinacji rzeczownikowej swoistš końcówkę -ę majš tylko rzeczowniki żeńskie zakoń-

czone w M. Ip na -a, -i oraz męskie (odmieniajšce się w Ip jak rzeczowniki żeńskie samo-

głoskowe) zakończone w M. Ip na -a, np. ciocię, czapkę, lampę, maskę, sarnę, tršbę, wodę,

zjawę, żmiję; artystę, atletę, banitę, poetę, wierszokletę. Wyjštkiem jest rzeczownik żeński

pani, który ma końcówkę -š (paniš).

Pozostałe rzeczowniki nie majš odrębnych końcówek biernika; w zależnoœci od budowy

morfologicznej i/lub znaczenia przyjmujš w odmianie albo formę mianownika, albo dopełniacza.

Formę fleksyjnš biernika równš mianownikowi majš:

l. W liczbie pojedynczej:

a) rzeczowniki rodzaju żeńskiego zakończone w M. Ip na spółgłoskę, np. kupiłam maœć,

, usłyszeliœmy pieœń, wywietrzyliœmy sień, przezwyciężyłem słaboœć, przetransportowano ciecz,

'• popełniono grabież, zaszczepić mysz, przynieœć radoœć',

; b) wszystkie rzeczowniki rodzaju nijakiego, np. Wybierał radio, tresuję szczenię, umiesz-

\ czarny motto, wyciœnięto piętno, usunšł znamię, czekać na lato;

| c) rzeczowniki męskie nieżywotne (oprócz grup wymienionych niżej, w pp. l a)-d), np.

\ obsługujesz komputer, sprzedajmy rower, wybrano program, nagrywam koncert, podlej

, jesion.

I 2. W liczbie mnogiej wszystkie rzeczowniki niemęskoosobowe, np. Zapraszamy panie, ob-

'; serwujcie kormorany, przenoszę bagaże, pielesz grzšdki, fotografuję obłoki.

• Formę fleksyjnš biernika równego dopełniaczowi przyjmuje pewna częœć rzeczowników

g rodzaju męskiego zakończonych w M. Ip na spółgłoskę, a mianowicie:

l. W liczbie pojedynczej:

a) wszystkie rzeczowniki żywotne, np. widzę komara, kota, łososia, nosorożca, słonia, sło-

wika, szczupaka, szpaka, węgorza, wołu, bawołu;

b) rzeczowniki będšce nazwami osób zmarłych, straszydeł, istot nadprzyrodzonych, fan-

tastycznych itp., np. widzieliœmy nieboszczyka, topielca, trupa, umrzyka, upiora, wampira,

wisielca; namalował anioła, diabła, ducha, krasnoludka, skrzata;

c) rzeczowniki nieżywotne będšce nazwami tańców, np. tańczono poloneza, walca,

fokstrota, slow-foxa, nazwami większoœci gier, np. grać w badmintona, w brydża, w preferan-

sa, w hokeja, wyrobów fabrycznych, np. oglšdać mercedesa, zapalić papierosa, nazwami fi-

gur szachowych i kart, np. wzišć pionka, króla, waleta, skoczka; nazwami wielu potraw,

owoców i grzybów, np. zjeœć gołšbka, hamburgera, kotleta, rolmopsa, œledzia marynowanego,

loda, chipsa, ananasa, banana, ogórka, pomidora; znaleŸć koŸlarza, muchomora, podgrzyb-

ka, rydza, smardza.

t

BIERNIK 1620

UWAGA!

W nazwach potraw, owoców, grzybów i niektórych sportów biernik może być także równy

mianownikowi, np. zjadł kotleta \\ kotlet, ugotował kalafiora \\ kalafior, kupił ananasa \\ ana-

nas, przy czym w polszczyŸnie potocznej typowy jest B. = D., a w odmianie staranniejszej

B. = M.

d) rzeczowniki nieżywotne w składzie utartych zwišzków frazeologicznych z nadrzędnym

czasownikiem majšcym rzšd biernikowy, np. dać/dostać klapsa; mieć stracha, nosa; nabić gu-

za; dać nura, drapaka; spiec raka; utrzeć, zadzierać nosa; wywinšć kozła, młynka; zabić ćwieka.

2. W liczbie mnogiej biernik równy dopełniaczowi majš wszystkie rzeczowniki męskooso-

bowe, np. zaprosiłam tych lekarzy; odwiedziliœmy naszych rekonwalescentów; uhonorowali-

œmy zwycięzców; zapisaliœmy studentów (na wycieczkę),

Liczebniki zbiorowe odmieniajšce się według tego modelu majš biernik równy mianow-

nikowi, np. Znam pięcioro pracowników tej instytucji; Poprosiłam troje prawników o opraco-

wanie regulaminu; W naszym hotelu podejmowaliœmy trzydzieœcioro turystów z Norwegu.

II. W deklinacji przymiotnikowej nie ma swoistych końcówek biernika. W liczbie pojedynczej

leksemy rodzaju żeńskiego przybierajš końcówkę -š (tak jak narzędnik), np. Znam jednš

utalentowanš skrzypaczkę, leksemy rodzaju nijakiego - końcówkę mianownika, np. Zwiedzi-

liœmy niezwykle muzeum. Użycie dopełniaczowych lub biernikowych form rodzaju męskiego

zależy od postaci fleksyjnych okreœlanego rzeczownika, np. Spotkaliœmy wybitnego skrzypka;

Przyniesiono wartoœciowy obraz.

Zaimek ten, ta, to, odmieniajšcy się jak przymiotnik, ma w rodzaju żeńskim nietypowš

(rzeczownikowš) końcówkę -ę, np. Chcę tylko tę torebkę; takiej formy wymaga przede wszyst-

kim polszczyzna pisana; w języku mówionym dopuszczalna jest forma tš, np. PrzyprowadŸ-

cie no mi tš dziewczynę.

W liczbie mnogiej biernik równy dopełniaczowi majš tylko okreœlenia rzeczowników

męskoosobowych, np. Przestraszyliœmy tych wszystkich niedzielnych myœliwych.

III. W deklinacji zaimkowej formy biernikowe majš postać dopełniaczowš: mnie, ciebie, nas,

was, kogo; tylko zaimek pytajno-względny co jest równy mianownikowi. W odmianie zaimka

ty może ponadto wystšpić krótsza formš cię; analogiczna forma od zaimka ja (mię} systema-

tycznie wychodzi z użycia, szczególnie w polszczyŸnie mówionej.

IV. W deklinacji liczebnikowej wybór końcówki dopełniacza (-och, -ech, -u) lub mianownika

zależy od rodzaju wyrazu nadrzędnego - nazwy męskoosobowe wymagajš okreœlenia dopeł-

niaczowego, np. Znam trzech znakomitych cywilistów; Zawiadomiliœmy wszystkich siedmiu

zainteresowanych; Widziano dwóch podejrzanych osobników; pozostałe - mianownikowego,

np. Znam obie wasze sztuczki.

Składnia

Rzšd biernikowy jest cechš wielu czasowników, np. znać, wybierać, lubić, przekonać

zjednać - kogo?; czytać, jeœć, mieć, niszczyć, pisać, reklamować, szyć, zasypać - co?. Jeżel

czasownik rzšdzšcy biernikiem występuje po przeczeniu, zmienia rzšd na dopełniaczowi

Znamy wybitnš œpiewaczkę -> Nie znamy wybitnej œpiewaczki; Wybieracie najciekawsze i

twory -> Nie wybieracie najciekawszych utworów; Lubiłeœ dojrzałe winogrona -> Nie lubili

dojrzałych winogron.

Analogiczne zjawisko zachodzi wtedy, gdy od czasownika rzšdzšcego biernikiem twórz

my rzeczownik na -anie, -enie, -cię, np. czytam utwory pamiętnikarskie -> czytanie utworć

pamiętnikarskich; drzeć pierze -ť darcie pierza; obsługiwać komputer -> obsługiwanie koi

putera; pisać ksišżki młodzieżowe -> pisanie ksišżek młodzieżowych.

Czasownik może rzšdzić i dopełniaczem, i biernikiem, jeœli jest wieloznaczny, np. dosi

w znaczeniu 'otrzymać' wymaga biernika (prezent, ostrzeżenie, naganę), a w znaczeniu 'i

bawić się' - dopełniacza (anginy, grypy, zapalenia płuc, żółtaczki); przestrzegać + D. (c

go?) znaczy "respektować, honorować' (przestrzegać przepisów drogowych, regulaminu gi

przestrzegać + B. (kogo, co?) znaczy 'ostrzegać' (przestrzegać matkę przed nadużywaniem

ków), dotknšć + B. (kogo, co?) znaczy 'obrazić' (dotknšć babcię), dotknšć + D. (kogo, czeg

znaczy 'wejœć w kontakt za pomocš dotyku' (dotknšć lampy, fortepianu).