1. Służy do zapisu przytoczeń: cytatów wielozdaniowych, wypowiedzeń, wyrażeń I poje-

dynczych wyrazów, np. Autorka pisze, że „Czerwonka bakteryjna jest chorobš zakaŸnš i za-

raŸliwš, wywoływanš przez różne grupy pałeczek Shigella". „Porozumienia okršgłego stołu"

to frazeologizm, który powstał w roku 1989. W cudzysłów ujmuje się zwłaszcza tytuły czaso-

pism i ksišżek, np. W ostatniej „Polityce" zamieszczono wywiad z marszałkiem Sejmu. „Mo-

ralnoœć pani Dulskiej" to najbardziej znana sztuka Gabrieli Zapolskiej. Cudzysłowu można

użyć do wyodrębnienia pewnych nazw własnych: pseudonimów, kryptonimów różnych orga-

nizacji, nazw firmowych itp., np. Organizacja Obrony Podróżnych „Sator". Oddziałem dowo-

dził „Wilk". Samochód marki „Toyota".

2. Służy do wyodrębnienia wyrazów użytych ironicznie, np. „Hrabina" okazała się zwykłš

oszustkš.

Cudzysłów jest znakiem nadużywanym i używanym niepoprawnie, zwłaszcza w tekstach

dziennikarskich i publicystycznych. Nie należy ujmować w cudzysłów zwišzków frazeologicz-

nych występujšcych w tekœcie, np. niepoprawnie: Wydawało się jej, ze „złapała Pana Boga

za nogi", poprawnie: Wydawało się jej, że złapała Pana Boga za nogi. Rażšce jest zwłaszcza

umieszczanie w cudzysłowie frazeologizmu poprzedzonego (też niepotrzebnymi) okreœleniami

tak zwany, przysłowiowy, np. niepoprawnie: Pytanie nie zapędziło żadnego z uczestników

w tak zwany „kozi róg", poprawnie: Pytanie nie zapędziło żadnego z uczestników w kozi

róg. Niepoprawnie: Utopiłaby go w przysłowiowej „łyżce wody", poprawnie: Utopiłaby go

w łyżce wody. W cudzysłów nie należy także ujmować wyrazów użytych przenoœnie, np. nie-

poprawnie; „Na starcie" mieli kłopoty ze znalezieniem odpowiednich wykonawców, popraw-

nie: Na starcie mieli kłopoty ze znalezieniem odpowiednich wykonawców. W cudzysłów nie

ujmuje się także wyrazów mało znanych piszšcemu ani słów z innej warstwy stylistycznej,

np. niepoprawnie: Posługiwała się „laptopem", poprawnie: Posługiwała się laptopem. Niepo-

prawnie: „Wkuwał" gramatykę łacińskš, poprawnie: Wkuwał gramatykę łacińskš. Naduży-

wanie cudzysłowu może prowadzić do dezorientowania czytelnika, który nie wie, czy pewien

wyraz lub wyrażenie sš użyte ironicznie, czy w sensie pozytywnym, np. Premier „solennie

obiecał", że nauczyciele dostanš „znaczne" podwyżki uposażeń.

Nawias jest znakiem wydzielajšcym te fragmenty tekstu, które majš charakter uzupeł-

niajšcy, wprowadzajš wyjaœnienia dodatkowe, dotyczš szczegółów drugoplanowych. Nawias

wydziela takie fragmenty wyraziœciej niż - możliwe w takim wypadku do zastosowania -

dwa myœlniki czy dwa przecinki. Współczeœnie używa się nawiasów różnego typu. Najczęst-

sze sš nawiasy okršgłe: O, rzadziej używa się nawiasów kwadratowych: [ L Inne typy na-

wiasów: proste / /, klamrowe { ) i ostrokštne < ) sš w zasadzie używane tylko w tekstach

specjalistycznych, naukowych i technicznych. Tekst umieszczony w nawiasie rozpoczyna

się w zasadzie małš literš, a inne znaki interpunkcyjne potrzebne w zdaniu głównym

umieszcza się po zamknięciu nawiasu (przecinek, œrednik, kropkę) lub przed jego otwarciem

(znak zapytania, wykrzyknik, wielokropek). Pisze się więc: Wyjechał z Kielc (tej wiosny wy-

jštkowo ożywionych); trzeciego dnia byt już za granicš. Wyjechał z Kielc? (nikt się tego nit

spodziewał). Znaki interpunkcyjne odnoszšce się do tekstu w nawiasie umieszcza się, oczy

1657 INTERPUNKCJA

wiœcie, wewnštrz nawiasu, np. Wyjechał z Kielc (kto by się spodziewał!). Niekiedy uwaga na-

wiasowa jest tekstem do tego stopnia samodzielnym, że zapisuje się go jako samodzielne

zdanie, rozpoczynajšce się wielkš literš. W takim wypadku kropkę stawia się przed nawia-

sem i po nim, ale nie wewnštrz nawiasu, np. Tej wiosny wyjechał na zawsze z Kielc. (Miał

wówczas dwadzieœcia trzy lata). Należy unikać zbiegu dwóch nawiasów w tekœcie.

Myœlnik albo pauza to znak używany zarówno w funkcjach składniowych, jak i prozo-

dycznych.

1. Jako znak funkcji składniowych

a) zastępuje pominięty człon zdania, np. Rano pijał herbatę, wieczorem - mleko, także

wyrazy jest, sš przed zaimkiem to wprowadzajšcym orzecznik: Reforma gospodarki - to za-

danie skomplikowane.;

b) poprzedza wyrazy bšdŸ wyrażenia uogólniajšce treœć wprowadzonš poprzednio, np.

Zwalony pień drzewa, drzwi, skrzynka na listy - tyle pozostało z dawnego mieszkania Sowy.;

c) zastępuje wyrazy od, do albo mniej więcej między liczbami zapisanymi cyframi, np.

Sklep czynny w godz. 8 - 18. W pokoju było 5-6 osób.

2. Jako znak funkcji prozodycznych myœlnik jest używany:

a) przed wyrazami, których czytelnik się nie spodziewa, dla zaznaczenia niezwykłoœci

sytuacji, wywołania zdziwienia itp., np. Szukali wielkich skarbów, znaleŸli - starš szmatę.

Chciał zostać milionerem, został - pucybutem.

b) dla wprowadzenia wypowiedzi kolejnych osób, uczestniczšcych w dialogu, np. - Po-

wiedz mi, jak mnie kochasz. - Powiem. - Więc? - Kocham cię w słońcu. (K. I. Gałczyński);

c) dla wyodrębnienia członów wtršconych i fragmentów należšcych do wypowiedzi auto-

ra, wplecionych w rozmowę przytaczanš (stosuje się wówczas zazwyczaj dwa myœlniki -

przed przytoczeniem i po nim), np. Kiedy wyjeżdżał do stryja - było to póŸnš jesieniš - obie-

cał, ze wróci na Boże Narodzenie. PrzyjedŸ - powiedziała wtedy matka - bo Œwięta bez cie-

bie, to nie Œwięta.

3. Myœlnik stosuje się też między wyrazami, które chcemy odgraniczyć, by uniknšć dwu-

znacznoœci tekstu, np. Dyszšc ciężko - chory szedł po schodach.

4. Myœlnika używa się także przy zestawianiu wyrazów o znaczeniu przeciwstawnym,

np. długi - krótki, cierpliwy - niecierpliwy. W wielu wypadkach myœlnika można używać za-

miast innych znaków interpunkcyjnych, np. przecinka, œrednika. Stosowanie go jest czasem

sprawš indywidualnego wyboru, pozostawionš piszšcemu.

Myœlnika nie należy mylić z łšcznikiem, znakiem stosowanym w pisowni wyrazów złożo-

nych, np. niebiesko-czarny, Bielsko-Biała, herod-baba.

Wielokropek, znak składajšcy się z trzech kropek, jest używany po to, by wskazać, że za-

pisane wypowiedzenie jest niepełne, urwane, a przede wszystkim dla zaznaczenia emocji pi-

szšcego lub tego, czyje słowa sš zapisane, np. Tak bardzo chciałbym.... Nie, przez gardło

przejœć mi to nie może... Wielokropka używa się też po to, by wprowadzić treœć zaskakujšcš,

nieoczekiwanš dla czytelnika, np. Wyszedł po zapałki...! wrócił po dziesięciu latach. Uczył,

uczył, aż...się nauczył. Wielokropka w nawiasie używa się dla zaznaczenia miejsc opuszczo-

nych w cytacie. Stosuje się wówczas nawias kwadratowy, rzadziej — okršgły, np. Natenczas

Wojski chwycił [...] swój róg bawoli. Wielokropka nie należy mylić z wykropkowaniem, któ-

rym zastępuje się litery opuszczone ze względów cenzuralnych, np. A co on, k...., tutaj robi?

- spytał typas.

Wykrzyknik jest znakiem sygnalizujšcym zabarwienie emocjonalne wypowiedzenia. Sta-

wia się go na końcu wykrzyknień, zdań wykrzyknikowych i zdań o treœci rozkazujšcej, nie-

koniecznie wyrażonej trybem rozkazujšcym, np. Aaa!, Boli!, Hop! hop! WyjdŸ stšd! Wyjœć

stšd natychmiast! Wyjdziesz stšd albo cię wyniosš! Dla oddania silnych emocji można posta-

wić dwa, a nawet trzy wykrzykniki, np. Przestań!! Przestań wreszcie!!! Wykrzyknika w na-

wiasie używa się dla podkreœlenia, że nie zachodzi pomyłka, lecz chodzi o fakt zaskakujšcy,

zadziwiajšcy, np. Swój pierwszy milion zarobił w wieku 16 (!) lat, a także dla zaznaczenia, ^

ze w cytowanym tekœcie jest błšd, który przytacza się œwiadomie, np. Napisał, że w atmo- ca

sferze ziemskiej jest 27% (!) tlenu. W tym wypadku często dopisuje się w nawiasie także la- '§

cińskie okreœlenie się [wym. s-ik]. K

ITALIANIZMY 1658

Pytajnik albo znak zapytania to znak interpunkcyjny kończšcy zdania pytajne. W zda-

niach złożonych pytajnik stawia się wtedy, gdy charakter pytajny ma zdanie nadrzędne,

bez względu na kolejnoœć członów zdania, np. Czy wiesz, ze on wyjechał? On wyjechał, czy

wiesz? Nie stawia się pytajnika po zdaniu złożonym z pytajnš częœciš podrzędnš, np. Nikt

nie wie, jak się to zdarzyło. Pytajnika w nawiasie używa się po to, by podkreœlić, że kwes-

tionuje się prawdziwoœć wyrazu poprzedzajšcego, np. Widział kobietę (?) z brodš.

II. Stawianie w tekstach pisanych znaków interpunkcyjnych. W tym znaczeniu używa się

terminu interpunkcja w wypowiedzeniach typu: Powinieneœ poprawić interpunkcję w swoich

sprawozdaniach. Zła, wzorowa interpunkcja w nowo wydanej ksišżce. (A.M.)

ITALIANIZMY zob. ZAPOŻYCZENIA.

JEDNOKROTNE CZASOWNIKI zob. CZASOWNIK.

JĘZYK I JEGO ODMIANY Język, którym się posługujemy, to system umownych zna-

ków - w uproszczeniu można przyjšć, że sš nimi wyrazy - i reguł łšczenia tych znaków

w większe całoœci. Znajšc owe znaki i reguły, możemy tworzyć teksty językowe, opisujšce

i interpretujšce œwiat i oddajšce nasze myœli, odczucia, przeżycia itd. Teksty językowe służš

zaspokojeniu potrzeb komunikatywnych pewnej społecznoœci, takich, jak poinformowanie ko-

goœ o czymœ, przekonanie kogoœ do czegoœ, przekazanie okreœlonej wizji œwiata, wyrażenie

swoich uczuć i innych stanów wewnętrznych, nawišzanie i podtrzymywanie kontaktów mię-

dzy ludŸmi, wyrażenie odczuć estetycznych itd.

Język jest więc narzędziem pozwalajšcym zaspokajać różnorakie potrzeby jego użytkow-

ników, ale nie jest to jego jedyna funkcja. W tekstach językowych jest bowiem utrwalona

wielowiekowa historia narodu, który tego języka używa, można też z niego odczytać system

wartoœci, który był wyznawany, poznać tradycje, zwyczaje, a także sposoby myœlenia za-

krzepłe w strukturze znaczeniowej i słowotwórczej wielu wyrazów. Język jest zatem skarb-

nicš wiedzy o przeszłoœci narodu i tezaurusem kultury narodowej, a także spoiwem narodu,