Imiona Imiona obok nazwisk, pseudonimów I przezwisk tworzš oddzielnš klasę nazw

własnych. W stosunkach nieoficjalnych właœnie imię może reprezentować całš nazwę osobo-

wš. Wœród imion spotykanych w polskich tekstach można wyróżnić trzy kategorie:

a) imiona polskie, np. Stanisław, Bogumiła, Bronisław;

b) imiona spolszczone, np. Monika, Klaudia, Natalia, Dominik;

c) imiona obce zachowane w brzmieniu i pisowni oryginalnej.

Współczeœnie utrwala się w języku polskim zwyczaj pozostawiania imion obcych w ory-

ginalnej postaci brzmieniowej. Przykłady spolszczenia dotyczš imion osób dobrze znanych,

utrwalonych w historii kultury europejskiej, np. Józef Haydn, Tomasz Mann, Piotr Curie,

Franciszek Liszt, Fryderyk Engels.

Sposób odmiany zarówno imion polskich, jak i obcych oraz spolszczonych jest uzależnio-

ny od ich rodzaju gramatycznego oraz od brzmienia ostatniej głoski w imieniu i przypomina

wzory odmiany analogicznych rzeczowników pospolitych. Pewnš osobliwoœć we fleksji imion

polskich i spolszczonych stanowi na tle odmiany rzeczowników pospolitych postać wołacza.

W liczbie pojedynczej żywa jest, zwłaszcza w polszczyŸnie mówionej, tendencja do używania

w tej funkcji form M. Ip, a więc: Bogumił! Jakub! Basia! Maciek! Teresa! Joanna! Małgosia!

Tomek! W staranniejszej, w tym pisanej, odmianie języka polskiego wskazane jest jednak

stosowanie tradycyjnej formy wołacza: Bogumile! Jakubie! Basiu! Maćku! Tereso! Joanno! Mał-

gosiu! Tomku!

Jeżeli imię jest poprzedzone przydawkš, należy zawsze używać formy tradycyjnej: Panie

Bogumile} (nie: *Panie Bogumił!) Drogi Bogumile! Panie Jakubie! (nie: *Panie Jakub!) Kochany

Jakubie! Pani Basiu! Droga Basiu! Panie Maćku! (nie: *Panie Maciek!) Miły Maćku! Pani Tere-

so! Szanowna Tereso! Pani Joanno! Najmilsza Joanno! Pani Małgosiu! Kochana Małgosiu! Panie

Tomku! (nie: *Panie Tomek!) Drogi Tomku!

">NA 1646

. niezdrobniałych kobiecych imionach o temacie zakończonym na -l (np. Adela, Maryla,

,ila, Aniela) wołacz może przybierać równolegle końcówki -o i -u: Adelo! albo Adelu! Teklo!

albo Teklu! Marylo! albo Marylu! Anielo! albo Anielu! Podobne imiona zdrobniałe na ogól

uzyskujš w wołaczu końcówkę -u: Alu! Melu! Helu!

l. ODMIANA IMION MĘSKICH - LICZBA POJEDYNCZA

Męskie imiona polskie w liczbie pojedynczej nie sprawiajš na ogół większych kłopotów

fleksyjnych. Znacznie więcej wštpliwoœci dostarczajš imiona pochodzenia obcego, tym bar-

dziej że męskie imiona obce przejęte w postaci oryginalnej wykazujš we współczesnym języ-

ku polskim tendencję do nieodmiennoœci. Stšd często spotykane formy np. dopełniacza: Pab-

lo Picassa, Jimmy Cartera, Willy Brandta. Nie jest to jednak praktyka godna aprobaty.

Imiona obce, także w wersji oryginalnej, należy, jeœli to tylko możliwe, włšczać do typów

deklinacyjnych właœciwych rzeczownikom polskim, na zasadach ogólnie przyjętych, to jest

bioršc pod uwagę fonetyczne zakończenie imienia.

l. Imiona męskie odmieniane według deklinacji rzeczownikowej

A. Imiona męskie odmieniane według deklinacji męskoosobowej

a) Imiona zakończone na spółgłoskę miękkš (-s, -Ÿ, -ć, -dŸ, -ń) lub głoskę -/, -j oraz na

samogłoskę -o poprzedzonš któršœ z wymienionych spółgłosek, np. polskie: Andrzej, Franio,

Bodzio, Bartłomiej, Kornel, Gucio, Tadzio, Maciuœ, Józio, Kazio oraz obce: Stanicy [mym.

Staniej], Charles [wym. Szari], Wasilij, Emile [wym. Emil], Paul [wym. Poi], Pablo odmie-

niajš się analogicznie do męskoosobowych rzeczowników pospolitych o takim zakończeniu

(np. dziadzio, wuj):

Wzór:

M. Bartłomiej Stanicy Wasilij Paul wuj

DB. Bartłomieja Stanieya Wasilija Paula wuja

C. Bartłomiejowi Stanieyowi Wasilijowi Paulowi wujowi

N. Bartłomiejem Stanieyem Wasilijem Paulem wujem

Ms. Bartłomieju Stanieyu Wasiliju Paulu wuju

Wzór:

M. Tadzio

DB. Tadzia

C. Tadziowi

N. Tadziem

Ms. Tadziu

dziadzio

dziadzia

dziadziowi

dziadziem

dziadziu

UWAGA!

l. W imionach o postaci oryginalnej, w których końcowa częœć imienia ma wymowę różnš od

pisowni, np. Charles [wym. Szari], Emile [wym. Emil], końcówkę fleksyjnš oddziela się

od zasadniczej częœci imienia apostrofem, np.

Wzór:

M. Charles [Szari]

DB. Charles'a [Szarla]

C. Charles'owi [Szarlowi]

N. Charles'em [Szarlem]

Ms. Charles'u [Szariu]

Emile [Emil]

Emile'a [Emila]

Emile'owi [Emilowi]

Emile'em [Emilem]

Emile'u [Emilu]

2. Zastępowanie formy mianownika polskich męskich imion zdrobniałych typu: Stasio (Staœ),

Kazio, Rysio (Ryœ), Bodzio, Czesio, Edzio, Gucio, Jasio (Jaœ), Krzysia (Krzyœ), Mięcia, Józio

wołaczem: Stasiu, Kaziu, Rysiu, Bodziu, Czesiu, Edziu, Guciu, Jasiu, Krzysiu, Mięciu, Józiu,

np. Józiu jest chory, jest charakterystyczne dla polszczyzny regionalnej: południowej i za-

chodniej, i w jej ramach dopuszczalne.

b) Imiona zakończone na głoskę historycznie miękkš: -c, -dz, -sz, -ż (także zapisywane

jako -rz), -cz, -dz, np. polskie: Tadeusz, Kazimierz, Arkadiusz, Włodzimierz, Łukasz, Wawrzy-

1647 IMIONA

nieć, obce: Georges [wym. Dżordż] odmieniajš się tak jak męskoosobowe rzeczowniki pospo-

lite o takim zakończeniu (np. murarz.):

Wzór:

M. Kazimierz

DB. Kazimierza

C. Kazimierzowi

N. Kazimierzem

Ms. Kazimierzu

murarz

murarza

murarzowi

murarzem

murarzu

UWAGAI

W imionach o postaci oryginalnej, w których końcowa częœć imienia ma wymowę różnš od

pisowni, np. Georges, końcówkę fleksyjnš oddziela się od zasadniczej częœci imienia apostro-

fem:

Wzór:

M. Georges [Dżordż]

DB. Georges'a [Dżordża]

C Georges'owi [DŸordżowi]

N. Georges'em [Dżordżem]

Ms. Georges'u [Dżordżu]

c) Imiona zakończone na spółgłoskę -k, -ch, -g, a także samogłoskę -o poprzedzonš któ-

ršœ z wymienionych spółgłosek, np. polskie: Patryk, Wojciech, Henryk, Michatek, Jarek, Fryde-

ryk, Roch, Jacek, Jasko, obce: Heinrich [wym. Hajnrich], Jacques [wym. Żak], Domenico

[wym. Domeniko] przyjmujš końcówki analogiczne do męskoosobowych rzeczowników pospo-

litych o takim zakończeniu (np. muzyk):

Wzór:

M. Patryk

DB. Patryka

C. Patrykowi

N. Patrykiem

Ms. Patryku

Domenico

Domenica

Domenicowi

Domenikiem

Domenicu

muzyk

muzyka

muzykowi

muzykiem

muzyku

UWAGA!

1. W imionach o postaci oryginalnej, w których końcowa częœć imienia ma wymowę różnš od

pisowni, np. Jacques, końcówkę fleksyjnš, z wyjštkiem narzędnika, oddziela się od zasadni-

czej częœci imienia apostrofem:

WZÓR:

M. Jacques [Żak]

DB. Jacques'a [Żaka]

C. Jacques'owi [Żakowi]

N. Jakiem [Żakiem]

Ms. Jacques'u [Żaku]

2. W imionach obcych, w których spółgłoska k jest zapisywana przez literę c (np. Domenico),

zachowujemy tę literę we wszystkich przypadkach z wyjštkiem narzędnika (Domenikiem,

nie: *Domeniciem).

d) Imiona zakończone na pozostałe spółgłoski twarde: -s, -z, -t, -d, -f, -w, -p, -b, -r, -l, -n, - __

m oraz samogłoskę -o poprzedzonš jednš z wymienionych spółgłosek, np. polskie: Kle- '—g"

mens, Krzysztof, Ferdynand, Melchior, Gustaw, Michał, Jan, Jakub, Hieronim, Hipolit, 3

obce: John [wym. Dżon], William [wym. Łyliam], Truman, Jean [wym. 'Zań], Philippe [wym. ^

Filip], Maurice [wym. Moris], Vincenzo [wym. Winczenco], Thomasso [wym. Tomaso], nj

Benito, odmieniajš się jak męskoosobowe rzeczowniki pospolite o takim zakończeniu (np. '§

kelner): K

IMIONA 1648

Wzór:

M. Jakub Jean kelner

DB. Jakuba Jeana kelnera

C. Jakubowi Jeanowi kelnerowi

N. Jakubem Jeanem kelnerem

Ms. Jakubie Jeanie kelnerze

UWAGA!

l. W imionach o postaci oryginalnej, w których końcowa częœć imienia ma wymowę różnš od

pisowni, np. Philippe [wym. Filip], Pierre [wym. Pier] końcówkę fleksyjnš, z wyjštkiem

miejscownika, oddziela się od zasadniczej częœci imienia apostrofem:

Wzór:

M. Philippe Pierre

DB. Philippe'a Pierre'a

C. Philippe'owi Pierre'owi

N. Philippe'em Pierre'em

Ms. Philippie Pierze

2. Według omawianego wzoru fleksyjnego odmieniajš się imiona zakończone na -eo typu

Romeo. W miejscowniku jednak pozostajš nieodmienne:

Wzór:

M. Romeo

DB. Romea

C. Romeowi

N. Romeem

Ms. Romeo

Imiona Apollo, Bruno, Iwo, Hugo odmieniajš się z dodatkowym elementem tema-

tycznym -in dla imienia Apollo; -on - dla imion Bruno, Hugo, Iwo, czyli:

Wzór:

M. Apollo

DB. Apollina

C. Apollinowi

N. Apollinem

Ms. Apollinie

Bruno

Brunona

Brunonowi

Brunonem

Brunonie

Hugo

Hugona

Hugonowi

Hugonem

Hugonie

Iwo

Iwona

Iwanowi

Iwonem

Iwonie

Odmiana z pomięciem tego elementu, np. *Bruna, *Huga, a także pozostawienie tych

imion w postaci nie odmienionej (np. *szkoła imienia Hugo Kotłštaja) jest niepoprawne.

Nazwa własna Apollo jako nazwa amerykańskiego statku kosmicznego odmienia się ina-

czej niż imię Apollo, Apolla, Apollu itd. Mówimy więc: poezje Apollina Korzeniowskiego, ale:

załoga Apolla 8.

B. Imiona męskie odmieniane według deklinacji żeńskiej

Imiona męskie zakończone w mianowniku na -a, np. polskie: Barnaba, Bonawentura,

Kosma, obce: Sasza, Grisza, Kola, Tonda w liczbie pojedynczej odmieniajš się jak rzeczow-

niki rodzaju żeńskiego (np. kobieta, ciocia):

Wzór:

M. Barnaba

DB. Barnaby

C. Barnabie

B. Barnabę

N. Barnaba

Ms. Barnabie

kobieta

kobiety

kobiecie

kobietę

kobietš

kobiecie

Zbynia

Zbyni

Zbyni

Zbynię

Zbynia

Zbyni

ciocia

cioci

cioci

ciocię

ciociš

cioci

K.^BSftS-

1649

IMIONA

2. Imiona męskie odmieniane według modelu przymiotnikowego

Imiona męskie zakończone na samogłoski -i l-y, np. polskie: Ambroży, Idzi, Antoni, Me-

tody, Gerwazy, Eustachy, Innocenty, Jacenty, obce: Jarry [wym. Dżery], Henry, Anthony

[mym. Antony], Giouanni [wym. Dżiowani], Luigi [wym. Luidżi], Harry [wym. Hary] uzys-

kujš w liczbie pojedynczej końcówki fleksyjne jak przymiotniki (np. tani, uroczy):

Wzór:

M. Antoni . tani

DB. Antoniego taniego

C. Antoniemu taniemu

NMs. Antonim tanim

Ambroży uroczy

Ambrożego uroczego

Ambrożemu uroczemu

Ambrożym uroczym

UWAGA!

l. Postaci imion typu: *Ignac, *Ksawer, *Marcel, *Aleks oraz ich odmiana rzeczownikowa:

*Ignaca, *Ksawera, *Marcela, *Aleksa itd. zamiast form Ignacy, Ksawery, Marceli, Aleksy

i poprawnej odmiany przymiotnikowej: Ignacego, Ksawerego, Marcelego, Aleksego itd., sš

błędem.

2. W imionach, w których wygłosowe -i jest poprzedzone spółgłoskš l, należy pamiętać

o wymianie miękkiego l' w mianowniku na l twarde w dopełniaczu, bierniku i celowniku,

np. DB. Marcelego (nie: *Marceliego), C. Marcelemu (nie: *Marceliemu).

II. ODMIANA IMION MĘSKICH - LICZBA MNOGA

W mianowniku Im imiona męskie zawsze, niezależnie od tego, jak się odmieniajš w Ip,

przyjmujš końcówkę -owie, np. Maciejowie, Grzegorzowie, Antoniowie, Jerzowie, Bonawentu-

rowie, Junoszowie.

Imiona męskie zakończone na -a, np. Jarema, Bonawentura, Kosma (odmieniane w Ip

jak rzeczowniki rodzaju żeńskiego), w liczbie mnogiej, także w przypadkach zależnych, uzys-

kujš końcówki fleksyjne typowe dla deklinacji męskiej, a więc: M. Bonawenturowie, DB. Bo-

nawenturów (nie: *Bonawentur); Kosma - M. Kosmowie, DB. Kosmów (nie: *Kosm) itd.

Imiona męskie zakończone na -i /-y (odmieniane w Ip jak przymiotniki) w liczbie

mnogiej, poza mianownikiem, zachowujš odmianę przymiotnikowš, np. D. Ignacych, Ger-

wazych.

W imionach pochodzenia obcego występujšcych w postaci oryginalnej rzadko używa się

form liczby mnogiej, ale sš one możliwe do utworzenia na zasadach wyżej omówionych.

Mianownik liczby mnogiej polskich imion męskich wykazuje zróżnicowanie stylistyczne

form. W praktyce językowej dla większoœci tych imion obserwuje się możliwoœć używania

dwóch form: obok omówionej wyżej, właœciwej starannej, zwłaszcza pisanej, odmianie pol-

szczyzny, formy z końcówkš fleksyjnš -owie, np. Andrzejkowie, Maćkowie, Eligiuszowie, Emi-

lowie, Grzegorzowie, Jackowie, Jędrzejowie, Krzysztof owie, można używać drugiej, typowej

dla stylu potocznego, formy z końcówkš -e lub -y l-i, np. te. Andrzejki, Emile, Grzegorze, Jac-

ki, Jędrzeje, Krzysztofy.

Formy liczby mnogiej polskich imion męskich (zdrobniałych i niezdrobniałych) mogš od-

nosić się do par małżeńskich. Należy jednak pamiętać o tym, że w takim wypadku dopusz-

czalna jest jedynie forma z końcówkš -owie, a więc Pawłowie, Zbyszkowie, Czestawowie (nie:

*Zbyszki, *Pawty, *Czesławy).

III. MĘSKIE IMIONA NIEODMIENNE

W polszczyŸnie nieodmienne pozostajš imiona obce zakończone na głoski, które zwykle

nie występujš w zakończeniach ani rzeczowników, ani przymiotników polskich, np. Radu

[wym. Radu], Francois [wym. Frasła], oraz imiona zakończone na akcentowanš samogłoskę,

np. Andre [wym. Andre], Renę [wym. Renę]. Jj

,Q

UWAGA! |

Imiona typu Louis [wym. Lui], Yincent [wym. Węsa] mogš pozostać nieodmienne lub a

w przypadkach zależnych, uzupełnione o spółgłoskę, uzyskiwać końcówki fleksyjne analo- §

giczne do imion zakończonych na tę spółgłoskę, np.: Ž

IMIONA 1650

Wzór:

DB. Louisa [Luisa]

C. Louisowi [Luisowi]

N. Louisem [Luisem]

Ms Louisie [Luisie]

Yincenta [Węsata]

Yincentowi [Węsatowi]

Vincentem [Węsatem]

Yincencie [Węsacie]

IV. ODMIANA IMION KOBIET - LICZBA POJEDYNCZA

Jedynš grupę imion żeńskich, które w polszczyŸnie się odmieniajš, stanowiš imiona za-

kończone na samogłoskę -a. Do tej grupy należš przede wszystkim imiona polskie i spol-

szczone, w mniejszym stopniu — obce, zachowane w oryginalnym brzmieniu. Sposób ich od-

miany zależy od jakoœci głoski poprzedzajšcej wygłosowe -a.

1. Imiona, w których wygłosowe -a jest poprzedzone spółgłoskš miękkš: -œ, -Ÿ, -ć, -dŸ, -ń

lub głoskami: -l, -j, np. Aniela, Tekla, Alicja, Rozalia, Ania, Basia, Mania, Łodziš, Madzia,

Rózia, Kazia, Kasia, odmieniajš się jak analogiczne rzeczowniki pospolite rodzaju żeńskiego

(np. kolacja, lala):

Wzór:

M. Aniela lala

DCMs. Anieli lali

B. Anielę lalę

N. Anielš lalš

2. Imiona, w których wygłosowe -a jest poprzedzone spółgłoskš historycznie miękkš:

-c, -dz, -sz, -ż (także zapisywane jako -rz), -cz, -dż, np. Róża, Natasza, Dasza, Zuzsa

[wym. Żuża], odmieniajš się jak analogiczne rzeczowniki pospolite rodzaju żeńskiego (np.

kasza, róża)'.

Wzór:

M. Natasza kasza

DCMs. Nataszy kaszy

B. Nataszę kaszę

N, Natasza kaszš

3. Imiona, w których wygłosowe -a jest poprzedzone spółgłoskš: -k, -g, -ch, np. Halinka,

Jadwiga, Ludwika, Franciszka, Bozenka, Baœka, odmieniajš się jak analogiczne rzeczowniki

pospolite rodzaju żeńskiego (np. studentka):

Wzór:

M. Halinka studentka

D. Halinki studentki

CMs. Halince studentce

B. Halinkę studentkę

N. Halinkš studentkš

4. Imiona, w których wygłosowe -a jest poprzedzone pozostałymi spółgłoskami twardymi:

-s, -z, -t, -d, -f, -w, -p, -b, -r, -l, -n, -m, np. Karna, Wanda, Dorota, Balbina, Bogumiła, Eliza,

Teresa, Dobrawa, odmieniajš się jak analogiczne rzeczowniki pospolite rodzaju żeńskiego

(np. skała, kosa):

Wzór:

M. Teresa kosa

D. Teresy kosy

CMs. Teresie kosie

B. Teresę • kosę

N. Teresš kosš

1651 IMIONA

V. ODMIANA IMION KOBIET - LICZBA MNOGA

W liczbie mnogiej imiona żeńskie uzyskujš końcówki fleksyjne analogiczne do odpowia-

dajšcych im ze względu na zakończenie rzeczowników pospolitych rodzaju żeńskiego, a więc

Kamila jak lala, Ania jak kania, Bronisława jak mewa itd.

VI. NIEODMIENNE IMIONA KOBIET

Nieodmienne pozostajš w polszczyŸnie wszystkie imiona kobiece zakończone na głoskę

innš niż -a. Sš to imiona pochodzenia obcego w wersji oryginalnej, np. Nelly [wym. Nelli],

Catherine [wym. Katrin], Annemarie [wym. Anmari], Mireille [wym. Mirej].

VII. PODWAJANIE LITER W ZAKOŃCZENIACH NIEKTÓRYCH IMION ŻEŃSKICH

Imiona takie jak Marzena, Bożena, Kamila, Izabela spotyka się czasem z podwojonš li-

terš (w wymowie — głoskš) kończšcš temat fleksyjny, a więc w formie: Marzenna, Bożenna,

Kamilla, Izabella. Nie sš to formy zalecane, brzmiš doœć pretensjonalnie i nie zawsze majš

oparcie w oryginale. Powyższa uwaga oczywiœcie nie dotyczy takich imion, jak Anna, Zuzan-

na, Hanna, w których musi wystšpić podwojone n.

VIII. ODIMIENNE NAZWY PAR MAŁŻEŃSKICH

Tylko od polskich lub spolszczonych imion męskich można tworzyć nazwy par małżeń-

skich. Najpowszechniejszym sposobem ich formowania jest dodanie do mianownikowej po-

staci imienia męskiego (niezdrobniałego lub zdrobniałego) w M. Im końcówki -owie: Januszo-

wie, Krzysiowie, Markowie, Sławkowie, Zdziœkowie, Tadziowie. Za przestarzałe, wychodzšce

z użycia należy uznać tworzenie nazw par małżeńskich przez dodanie do niezdrobniałej po-

staci imienia mężczyzny przyrostka -ostwo: Januszostwo, Markostwo, Tadeuszostwo, Zdzista-

wostwo. Tak utworzony rzeczownik odmienia się analogicznie do rzeczownika pospolitego

państwo i nie ma liczby mnogiej. Wymaga on przydawki i orzeczenia w liczbie mnogiej: Nasi

Januszostwo pojechali do sanatorium.

IX. ZASADY TWORZENIA POLSKICH IMION ZDROBNIAŁYCH

W sytuacjach potocznych polskie imiona oficjalne często zastępowane sš zdrobnieniami

i spieszczeniami, bogatszymi od imion metrykalnych w nacechowanie stylistyczne i emocjo-

nalne, np. Basia, Dzidka, Ziutek.

Utworzenie form pochodnych od imion oficjalnych możliwe jest przez wykorzystanie kil-

ku modeli słowotwórczych:

a) przez skrócenie imienia, tj. odcięcie częœci głosek wchodzšcych w jego skład, np. Irena

-> Rena, Karolinka -ť Linka, Iwonka -ť Inka,

b) przez wymianę spółgłoski twardej w formie podstawowej na miękkš w formie pochod-

nej, np. Bożena -ť Bożenia, Dorota -> Dorocia, Marta -> Marcin;

c) przez modyfikację formy fleksyjnej imienia, np. ukształtowanie imienia żeńskiego na

wzór męskiego i na odwrót: Hanuœ, Stasiunia, Ewuœ, Piotrunia, Maryœ, Zbynia, bšdŸ użycie

formy liczby mnogiej zamiast pojedynczej: moje kochane Leszeczki, Stasinki',

d) przez dodanie do formy podstawowej przyrostka, np. Janeczek, Tadeuszek, Sylwunia,

Piotruœ.

Możliwe jest także korzystanie z innych, jednostkowych sposobów tworzenia imion

zdrobniałych. W tym wypadku normy gramatyczne ustępujš zwyczajom œrodowiskowym,

a nawet rodzinnym. W zasadzie nie ma imion zdrobniałych Ÿle utworzonych.

X. MITOLOGICZNE IMIONA GRECKIE I ŁACIŃSKIE

Podstawowš dla imion mitologicznych - greckich i łacińskich jest ich spolszczona forma '"""B"

i pisownia zgodna z polskš tradycjš. Często zwłaszcza imiona greckich postaci mitologicz- 3

nych występujš w dwóch wariantach, z których czasem tylko jeden jest odmienny, np. Achii- ^

tes albo Achii, Menelaos albo Menelaus, albo Menelaj, Artemida (D. Artemidy) albo Artemis ns

(ndm), Temida (D. Temidy) albo Temis (ndm), Pallada (D. Pallady) albo PaŸ/as (ndm), 'g

Odyseusz albo Odysej, albo Odys. Ž

INNOWACJA JĘZYKOWA 1652

XI. IMIONA ZWIERZĽT

Imiona zwierzšt odmieniajš się według odpowiednich wzorów deklinacyjnych. Należy

jednak pamiętać o tym, że osobnš formę wołacza majš wyłšcznie imiona zdrobniałe (Azorku!

Puszku! Misiu!). Wołacz imion niezdrobniałych jest równy mianownikowi: Azor, do nogi!

(D.Z.J.)

INNOWACJA JĘZYKOWA jest to każdy nowy element językowy pojawiajšcy się

w tekœcie, uzusie, normie lub systemie. Innowacjš jest więc zarówno nowy sposób wymawia-

nia głoski czy połšczenia głosek, nowa końcówka fleksyjna, nowy sposób odmiany bšdŸ

wprowadzenie zasady nieodmiennoœci pewnego wyrazu, nowy typ połšczenia składniowego,

jak i nowy wyraz, znaczenie wyrazu czy nowy frazeologizm. Innowacje pojawiajš się w kon-

kretnych tekstach; jest to proces stały, a innowacje tekstowe sš bardzo liczne. Powstajš albo

nieœwiadomie, wskutek niedostatecznej znajomoœci normy językowej, jako wynik nowych

skojarzeń językowych, a nawet przejęzyczeń, ale także œwiadomie - wskutek okreœlonych

potrzeb, np. koniecznoœci nazwania nowego zjawiska albo uproszczenia sposobu formułowa-

nia myœli, przez analogię do zjawisk częstych w języku itd. Te spoœród innowacji, które sš

powszechnie używane w tekstach, wchodzš do uzusu, charakterystycznego dla danego typu

tekstów czy okreœlonej grupy społecznej. Aprobata innowacji uzualnych wskutek stwierdze-

nia przydatnoœci (komunikatywnej lub ekspresywnej) prowadzi do ich akceptacji w normie

językowej. Wreszcie zakorzenienie się pewnej innowacji w normie powoduje wejœcie jej do

systemu językowego. Innowacje zaaprobowane w normie i systemie to zmiany językowe. In-

nowacje, które nie uzyskały takiej aprobaty, gdyż nie majš uzasadnienia funkcjonalnego, to

błędy językowe.

Ze względów formalnych można wydzielić innowacje fonetyczne, gramatyczne (fleksyjne

i składniowe), leksykalne (słowotwórcze, wyrazowe, semantyczne, frazeologiczne) i stylistycz-

ne. Istotniejszy wydaje się jednak podział innowacji ze względów funkcjonalnych. Wyróżnia

się w tym wypadku:

1. Innowacje uzupełniajšce — wyrazy i połšczenia wyrazowe (np. zestawienia, frazeolo-

gizmy) wypełniajšce lukę w systemie nazewniczym:

a) nazywajšce nowo powstałe lub nowo wyodrębnione desygnaty, np. dekomunizacja,

walentynki, pager, wideoklip, promocja 'lansowanie i reklamowanie towaru', zawetować,

ustawy okolokonkordatowe, szara strefa, porozumienia okršgłego stołu',

b) zaspokajajšce nowš potrzebę wyrażenia stosunku emocjonalnego mówišcych (piszš-

cych) do tego, o czym mówiš (piszš), np. oszołom, superatrakcyjny, specgrupa, wow!, jestem

za, a nawet przeciw!.

Innowacje uzupełniajšce majš charakter leksykalny; sš to neologizmy słowotwórcze, neo-

semantyzmy, zapożyczenia i neologizmy frazeologiczne.

2. Innowacje regulujšce - nowe formy wyrazowe, będšce wynikiem usuwania wyjštków

z systemu językowego, najczęœciej z systemu gramatycznego. Takimi innowacjami sš np. for-

my gałęziami (już aprobowane na poziomie normy użytkowej), *koniami, *przyjacielami

(uznawane nadal za błędy fleksyjne) czy *wzišœć, *rozumię (błędne).

3. Innowacje rozszerzajšce - nowe formy lub konstrukcje wyrazowe, które powstały

wskutek dostosowania reguły obejmujšcej mniej elementów do reguły dotyczšcej większoœci

elementów okreœlonej kategorii językowej. Przykładem takich innowacji sš połšczenia dwie,

trzy, cztery dziewczęta, pięć, szeœć prosišt (zamiast tradycyjnych dwoje, troje, czworo dziew-

czšt; pięcioro, szeœcioro prosišt), czyli rozszerzenie łšczliwoœci liczebników głównych kosztem

liczebników zbiorowych.

4. Innowacje alternatywne - nowe wyrazy, formy i połšczenia wyrazowe powstajšce obok

wyrazów, form i połšczeń już istniejšcych, jako wynik nasilania się pewnych tendencji języ-

kowych. Tak więc na przykład moda na zapożyczenia angielskie powoduje rozpowszechnia-

nie się wyrazów lider (obok dawnych przywódca, aktywista), kondycja w znaczeniu 'stan'

(obok dawnych stan, położenie, warunki). Szerzy się końcówka -y w D. Im rzeczowników mę-

skich na -sz, -cz, -c, np. funduszy, *meczy, *kocy (dwie ostatnie poniżej normy). Obok kon-

strukcji wysłuchać czego pojawia się nowe wysłuchać co (np. Wysłuchaj modlitwy nasze) itd.

5. Innowacje nawišzujšce - nowa forma językowa powstaje wskutek nawišzania do in-

nych form, powišzanych z niš kształtem dŸwiękowym lub morfologicznym albo pokrewnych

1653 INTERPUNKCJA

znaczeniowo. Innowacja *protokól z zebrania (jeszcze poniżej normy; poprawnie: protokół ze-

brania) nawišzuje do takich, podobnych znaczeniowo konstrukcji, jak sprawozdanie z zebra-

nia, relacja z zebrania. Innowacja *zachrystia (poprawnie: zakrystia) nawišzuje do wyrazów

Chrystus, chrystianizm. Nowy frazeologizm *przywišzywać do czegoœ uwagę (poprawnie:

*wagę) powstał pod wpływem zwišzku zwracać na coœ uwagę.

6. Innowacje skracajšce - nowy wyraz lub konstrukcja wyrazowa pozwalajš „zaoszczę-

dzić" wysiłek nadawcy tekstu. Innowacja taka może mieć charakter skrótu bšdŸ skrótowca

(np. mgr, inż., Pekao SA, PZPN), może też przejawiać się w procesie uniwerbizacji leksykal-

nej (np. wahadłowiec od statek wahadłowy, budżetówka od sfera budżetowa), a także w pro-

duktywnoœci pewnych formantów (np. przyrostka -owy). Skrótowoœć może też być cechš kon-

strukcji składniowych, np. Dawno wiedział, że go zdradza (starsze: Dawno wiedział o tym,

że go zdradza). Innowacje skracajšce występujš przede wszystkim w tekstach, jednakże

pewne takie innowacje powodujš też zmiany w normie (np. aprobata nowego typu konstruk-

cji składniowych czy nowych formacji słowotwórczych).

7. Innowacje precyzujšce - polegajš na takim różnicowaniu wyrazów i form językowych,

by usuwać zbędnš synonimie. Takš innowacjš jest na przykład próba rozdzielania znaczeń

przymiotników wieczorny i wieczorowy (por. wieczorna suknia 'noszona wieczorem' i wieczo-

rowa suknia 'wkładana na uroczyste okazje', różnicowanie form romanse 'przygody miłosne'

i romansy 'typy powieœci', przypisywanie różnych znaczeń konstrukcjom pudełko po proszku

'w którym był proszek' i pudełko od proszku 'pudełko, w którym był proszek, specjalnie do

tego przeznaczone').

Ocena przydatnoœci innowacji językowych jest jednym z istotniejszych zadań języko-

znawstwa normatywnego. Wypracowano różnorodne kryteria tej oceny, zarówno wewnętrz-

nojęzykowe, jak i zewnętrznojęzykowe. Por. BŁĽD JĘZYKOWY, KRYTERIA POPRAWNOŒ-

CI JĘZYKOWEJ, NORMA JĘZYKOWA. (A.M.)

INTERNACJONALIZMY zob. ZAPOŻYCZENIA.

INTERPUNKCJA I. Jest to graficzny odpowiednik intonacji, rytmu i tempa mowy, ak-

centu wyrazowego i zdaniowego. Stanowi jš zbiór znaków (we współczesnej polszczyŸnie jest

ich 10) uzupełniajšcych zapis literowy tekstu. Znaki te pozwalajš na odzwierciedlenie

w tekœcie pisanym zależnoœci składniowych między członami wypowiedzenia lub między wy-

powiedzeniami, na wyodrębnienie, podkreœlenie — ze względów znaczeniowych lub emocjo-

nalnych - pewnych wyrazów lub fragmentów tekstu, a także na ujednoznacznienie tekstu

pisanego. Interpunkcja, zastosowana w danym tekœcie, powinna porzšdkować zapis tak,

by był on przejrzysty i zrozumiały dla czytelnika oraz by umożliwiał właœciwe wygłoszenie

tekstu. W razie wštpliwoœci zwišzanych z użyciem znaków przestankowych należy się więc

kierować przede wszystkim zasadš zrozumiałoœci zapisywanego tekstu i stosować takš in-

terpunkcję, która zapewni najlepszy odbiór zapisanych treœci.

Współczesna polska interpunkcja opiera się przede wszystkim na zasadzie składniowej,

to znaczy, że za pomocš znaków przestankowych oddaje się strukturę zapisanego wypowie-

dzenia. W mniejszym stopniu stosuje się w niej zasadę semantycznš i rytmicznš, choć i one

znajdujš odzwierciedlenie w użyciu (bšdŸ pominięciu) okreœlonych znaków interpunkcyjnych

w zapisywanym tekœcie.

Większoœć przepisów interpunkcyjnych w polszczyŸnie ma charakter obligatoryjny - uży-

cie bšdŸ opuszczenie znaku w konkretnym tekœcie jest obowišzkowe. Pewne przepisy sš jed-

nak fakultatywne; użycie lub pominięcie znaku przestankowego, a także wybór odpowied-

niego znaku zależš wówczas od decyzji osoby piszšcej.

Szczegółowe zasady użycia wszystkich znaków interpunkcyjnych sš zawarte w licznych

wydawnictwach z tego zakresu. Najdokładniejszy opis tych zasad znajduje się we fragmen-

cie „Interpunkcja polska" w „Zasadach pisowni i interpunkcji" „Nowego słownika ortograficz-

nego PWN" pod red. E. Polańskiego, a także w „Słowniku interpunkcyjnym języka polskie- S

go" J. Podrackiego. Tu zostanš podane tylko podstawowe reguły posługiwania się poszczę- "§

gólnymi znakami przestankowymi. ^

CB

Kropka jest znakiem przestankowym zamykajšcym wypowiedzenie oznajmujšce (zarówno g

zdanie, jak i równoważnik zdania), rzadziej - wypowiedzenie rozkazujšce (np. ChodŸ do W